Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish omillari Mundarija: kirish

I.BOB BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING ISTE’DODINI RIVOJLANTIRISH OMILLARI
1.1 Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ilm olishga yo’naltirish tamillari
Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida o’rin bergan. Xususan, Abu Nasr Forbiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u tug’ilganda mavjud bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi.
Abu Nasr Forobiyning e’tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borliqda tirik mavjudotning yaratilish tarixigacha bo’lgan ma’lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi.
Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini aniqlaydi»². Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilib borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib kelishini aytadi: «Ilmlar ko’pdir. Ular zamoni iqbolli bo’lib, turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi. Odamlarning ilmlarga rag’bat qilishi, ilmlarni va ilm ahllarini hurmatlashi o’sha iqbolning belgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm ahlini hurmat qilishi turli ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi»¹.
Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida bilim tushunchasiga sharh berish bilan birga bilimning chuqur o’zlashtirilishi donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm narsalarning inson aqli yordami bilan o’rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga erishishi kerak bo’ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar chinakamiga bo’lsa, u holda bunga hikmat – donishmanlik deyildi»².
Ibn sinoning aql va aqliy tarbiyaning tabiiy va psixologik asoslarini aniqlashga xarakat qiladi. Uning fikricha, xayot, xayotiy quvvat uch shaklda: o’simlik, xayvonot va inson shaklida namoyon bo’ladi.
Ibn Sino bolaning ilm-fan yoki xunar egallashga intilishida o’qituvchining unga bilim, xunar o’rgatishi zarurligini uqtiradi.
Ilm fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy yuksaklikka ko’taradi, jamiyat ravnaqining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi

Tarq qil bor narsani, jon barchidin a’lodurur,

Jon kamoli ilmdandir, ilmdandir so’lu sog’.
Jon agar bir shisha bo’lsa, ilm sham chirog’.
Xikmati insonin bilgil uch chiroqda misli yog’.
Ul agar ravshan yonar, sen ham salomat ham tirik.
Ul chiroq so’nsa, sening ham o’lganingmasmu shu chog’.

Uning fikricha, ta’lim-tarbiya, avvalo, aqliy tarbiyani, yoshlarga ilm-fan o’rgatishni, jismoniy tarbiyani (bunga tibbiyot ilmi hizmat qiladi), axloqiy tarbiyani, nafosat tarbiyasini hamda yoshlarni ma’lum hunarga o’rgatish masalalarini o’z ichiga oladi. Axloqiy tarbiya inson uchun nixoyatda muhim ahamiyatga ega. Bolaning axloqiy tarbiyasi yoshlikdan, bolalikdan boshlanishi kerak.

Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari ta’bir joiz bo’lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson kamolotini ta’minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi to’g’risidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo’lish ezgu ishlar tantanasini ta’minlovchi garov bo’lib, uning yordamida hatto osmon sari yo’l ochiladi:
Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur,
Bilim tufayli, go’yo ko’kka yo’l topiladi.
Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to’qqiz-o’n asr vaqt o’tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga muvaffaq bo’ldi.
. SHuningdek, ilm o’rganish mashaqqatli yumush bo’lib, uni o’rganishda ayrim qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri kelishi, bu yo’lda chidamli, qanoatli, bardoshli bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini ta’kidlaydi.
Alisher Navoiy o’z asarlarida komil inson obrazlarini yaratib, ular qiyofasida namoyon bo’luvchi ma’naviy-axloqiy sifatlarni ulug’lagan bo’lsa, ta’limiy-axloqiymuammolarni yorituvchi asarlarida esa komil insonni shakllantirish jarayonining mazmuni, ushbu jarayonning o’ziga xos jihatlari, yo’llari, shakl va usullari borasidagi mulohazalarni bayon etadi.
Alisher Navoiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari, shu jumladan, komil insonni shakllantirish kontseptsiyasining mazmunini o’rganish muayyan davrlarda dolzarblik kasb etgan. Shu bois bu yo’lda bir qator tadqiqot ishlari olib borilgan. Xususan, navoiyshunos olimlar O.Sharafiddinov, I.Sultonov, A.Hayitmetov, N.Mallaev, T.Jalolov, V.Zohidov va S./anieva va boshqalar tomonidan samarali ravishda olib borilgan tadqiqotlar shular jumlasidan sanaladi.
Alloma tomonidan yaratilgan asarlar mazmunidan anglanadiki, ularda ilgari surilgan qarashlarning markazida inson va uning kamolotini ta’minlash g’oyasi turadi. Mazkur o’rinda navoiyshunos olim V. Zohidov quyidagi fikrni ifoda etadi: “Navoiy ijodi hamda amaliy faoliyatining eng asosiy, markaziy masalasi, yo’nalish nuqtasi har narsadan oldin inson, uning taqdiri, baxti, saodati, uning yaxshi yashashi, bu uchun zarur jamiyat masalalaridir”.
Alisher Navoiy ilm-fanning inson kamolotidagi o’rni, bilimlarni o’rganish asosida hosil bo’lgan aql va idrokning inson hayotidagi ahamiyati hamda aqliy tarbiya va uning mohiyatini yoritishga alohida e’tibor qaratadi. Alloma insonga xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlari xususida so’z yuritadi hamda mazkur sifatlarning har biriga to’laqonli ta’rif berib o’tadi. qanoat, sabr, tavoze (adab), o’zgalarga nisbatan mehr-muhabbatli bo’lish, ishqda vafodorlik, saxovat, himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillik (hilm) kabi xislatlarni ijobiy fazilatlar sirasiga kiritadi va ularning har biriga ta’rif berganidan so’ng tanbeh va hikoyatlar vositasida shaxsiy qarashlarini dalillar bilan to’ldiradi. Asarda, shuningdek, axloqiy fazilatlarning antonimi hisoblangan salbiy illatlar va ulardan qutulish yo’llari ham bayon etilgan.
Hech kimga sir emaski, maktabga kelgan zamonaviy bolalar, ba'zida o'qituvchidan ham yaxshiroq kompyuterga ega. Shuning uchun zamonaviy ta'limning asosiy vazifalaridan biri bu o'quvchilarning axborot savodxonligini shakllantirish: olingan ma'lumotlarni topish va ulardan foydalanish qobiliyati, uni tanqidiy baholash qobiliyati. Va biz boshlang'ich maktabdan boshlab o'quvchilarimizga nimani o'rgatishimiz kerak. Shunday qilib, ta'lim jarayoniga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini kiritish ijtimoiy jihatdan belgilab qo'yilgan zaruratga aylandi.
Ta'lim jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bo'yicha mahalliy va xorijiy tadqiqotlar nutq, aql va umuman talaba shaxsini rivojlantirishda AKTdan foydalanish imkoniyati va maqsadga muvofiqligini ishonchli isbotlaydi (I.G. Zaxarova, V.G. Bespalko, S. Peipert, G.K. Selevko va boshqalar), o'quv jarayonida kompyuterdan foydalanishning psixologik jihatlarini ko'rib chiqing (E.I. Vishtynetskiy, A.O. Krivosheev, E.S. Polat va boshqalar); gumanitar ta'lim tizimida AKTning o'rni va o'rni (B.S.Gershunskiy, I.G. Zaxarova va boshqalar).
Yangi ta'lim standartlari doirasidagi o'qish kompetentsiyasi umuminsoniy ta'lim harakatlarini anglatadi va uni shakllantirish vositalaridan biri AKT texnologiyalaridan foydalanish hisoblanadi. Rivojlangan o'qish qobiliyatiga ega talaba nimani o'qishni biladi (adabiyot olamiga yo'naltirilgan), qanday qilib o'qishni biladi (o'qiganini etarlicha idrok etadi), badiiy texnika haqidagi g'oyalarga, uning didi va hissiyotlariga qarab. O'quvchining kompetentsiyasi, adabiyotni idrok etish madaniyati, badiiy matnning obrazli mohiyatini tushunishga asoslanadi va og'zaki obrazlar tilini egallashni, asosiy adabiy tushunchalar tizimidagi yo'nalishni o'z ichiga oladi.
SanPiN talablarini, "Rossiya Federatsiyasida ta'lim to'g'risida" gi qonunni sinfda AKTdan foydalanish bo'yicha o'rganib chiqib, menmuntazam ravishda 1 dan 4 gacha Men darslarda foydalanaman:
bolalar uchun taqdimotlardan foydalangan holda rus o'qituvchilarining taqdimotlari (sayt - Creative Teacher Network) va o'zimning taqdimotlarim.
Maqsad: dars rejasiga muvofiq ishlash, mualliflar, ularning hayoti bilan tanishish, asarlar bo'yicha viktorinalar o'tkazish, illyustratsion materiallardan foydalanish, insho va taqdimotlarni o'tkazish, matnni tahrirlash, testlarni o'tkazish
"Yozuvchilar portretlari" elektron albomlari, ularning qisqa tarjimai holi
Maqsad: asarlar mualliflari to'g'risida ma'lumotni birgalikda yoki mustaqil izlash, dars uchun doskani ro'yxatdan o'tkazish
bolalar kutubxonasi kitoblarining elektron katalogi
Maqsad: kataloglardan foydalanish, kerakli ma'lumotlarni kitoblardan qidirish
elektron o'qish uy vazifasi
Maqsad: talabalarning matn bilan individual ishlashi
video materiallar
Maqsad: bolalar bilan ishlashning turli xil shakllari va usullari, o'quv vaqtini tejash. Elektron darsliklarga Uchmet saytida buyurtma beraman.
Taqdim etilgan barcha elektron manbalar darslarni yanada mazmunli, qiziqarli o'tkazishga imkon beradi, bu esa o'quvchilarni kitob bilan ishlashga jalb qilishni anglatadi.
Ko'p o'qish, bolalar o'qiganlari haqida o'z nuqtai nazarlarini bayon qilishdan qo'rqishadi, qaysi kitobni yoqtirganlarini va qaysilarini yoqmaganligini aytishdan qo'rqmaydi.
Badiiy o'qish darslarida AKT texnologiyalaridan foydalangan holda o'qish qobiliyatini rivojlantirish bo'yicha olib borgan ishlarim natijasi quyidagi ko'rsatkichlardir: bolalar darslarga o'qiganlari haqida gapirib, kitob bilan kelishni boshladilar, qo'llariga kitob ushlashni yaxshi ko'rdilar. O'quvchilar o'zlari uyda kitoblarni "davolash" bilan biz kutubxona uchun "Knijkina kasalxonasi" operatsiyalarini o'tkazamiz.