Boshlang‘ich sinf o’quvchilarining tezkorlik sifatini rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish samaradorligi

1.5. 9-10 yoshli bolalarda tezkor-kuch sifatlari va ularning fiziologik qiymati
Malakali sportchilarni tayyorlash va dastlabki o‘rgatish bosqichidan boshlab toki sport mahoratini takomillashtirish bosqichigacha davom etadi. Shu ko‘p yillik muddat ichida sportchilar to‘lqinsimon yo‘nalishda ortib boradigan mashqlar hajmi va muddatiga mos yuklamalarga? ko‘nikib boradilar. Jismoniy sifatlar va texnik - taktik malakalarning shakllanishi yil davomida turli testlar yordamida muntazam nazorat qilinib boradi. Bunday tartiblar rasmiy ravishda barcha o‘quv trenirovka dasturlaridan joy olgan. Lekin, ushbu dasturlarda ham, sport amaliyotida ham shu testlarni bajarishga sarflanadigan fiziologik (bioenergetik) potensial deyarli e’tiborga olinmaydi. M: ma’lum yoshli sportchi 30 m yugurish yoki kurashda "maneken"ni 30 s da "qoqib" tashlash, nafas olish yoki yurak tizimiga qanchaga tushishi yoki shu testlarni bajarganda qancha O₂ va SO₂ almashinishi hamda yurak necha marta qisqarishi mumkinligi haqida hech qanday rasmiy hujjatlar mavjud emas. Vaholanki, harakat testlarini qo‘llashda shu testlarning fiziologik qiymatini bilish muhim amaliy ahamiyatga egadir. Ma’lumki sport mashg‘ulotlarida texnik - taktik malakalarga o‘rgatish turli hajm va shiddatda qo‘llaniladigan mashqlar yuklamasini nazorat qilish, umuman sportchilarni tayyorlashda shug‘ullanuvchilarning fiziologik reaksiyasini e’tiborga olish juda zarur jarayondir. Chunki, o‘rgatishda ham, trenirovka jarayonida ham sportchilarning funksional imkoniyatlari doimiy nazoratda bo‘lmasa, katta yuklamalar organizmni zo‘riqishga, kichik hajmli va shiddatli yuklamalar esa uni shakllanishini susayishiga sabab bo‘ladi. Binobarin, o‘quv -trenirovka jarayonida jismoniy sifatlarni rivojlantirish hamda texnik - taktik tayyorgarlikni shakllantira borishda fiziologik reaksiyalar ko‘rsatgichlariga e’tibor qaratish har bir mashqning fiziologik qiymatini bilgan holda undan foydalanish yuqori malakali sportchilar tayyorlashning muhim shartlaridan biridir.

Sport trenirovkasi, xususan tezlik - kuch sifatlarining fiziologik asoslari ko‘pgina ilmiy va o‘kuv adabiyotlarida a’zaldan o‘z ifodasini topib kelgan (N.V.Zimkin 1970; V.S.Fafel, 1975; I.Azimov, SH.Sobitov 1993; V.M.Zatsiorskiy, 1970 va b) . Ushbu tadqiqotchi olimlar o‘zlarining yirik ilmiy va o‘quv asarlarida jismoniy sifatlarini, jumladan tezlik - kuch sifatlarini rivojlantirishda organizmda ro‘y beradigan holatlarni, barcha fiziologik o‘zgarishlarni atroflicha tahlil qilib berganlar. Ularning fikriga ko‘ra harakat malakalarning shakllanishi va jismoniy sifatlarning rivojlanishi bilan bir qatorda shug‘ullanuvchilar organizmining funksional imkoniyatlari ham shakllana boradi.

Kuch sifati mushaklarning taranglanish darajasiga bog‘liq bo‘lib, bu asosan muskul tolalari tuzilishi, yo‘gonligi, rivojlanganligi hamda ularning qisqarishi davomida kechadigan biokimyoviy va fiziologik omillariga bog‘liq bo‘ladi. Mushaklarning qisqarish, bo‘shashish faoliyatida modda almashinuvi nixoyatda katta ahamiyatga ega. Jumladan, muskul tolalarining kuchli va tez qisqarish darajasi qon tomirlardagi kislorod, oqsil, uglevod, yog, mineral tuzlar, vitaminlar, mikroelementlar va boshqa oziqlarni birikkan holda bioenergiya ajratishi bilan belgilanadi. Bu jarayonda aerob (O₂ o‘z vaqtida ta’minlanishi) va anaerob (0₂- siz jarayon) omillar hamda uglevodni glikogenga parchalanishi adenozin uch fosfat va kreatinfosfat kabi moddalarning reaksiyaga kirishi hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
B.A.Anguchin (1986) maktab o‘quvchilari va talabalarda mushak kuchi faoliyatini o‘rganish asosida turli yoshdagi o‘g‘il va qiz bolalarda o‘ng va chap qo‘l kaftlari kuchi o‘ziga xos dinamik o‘zgarishlar doirasida rivojlanishini kuzatganlar. O‘g‘il bolalarda 8 yoshdan 9 yoshgacha o‘ng qo‘l kuchi ustunligi kuzatilgan bo‘lsa, 10 yoshdan boshlab o‘g‘il bolalarda, qiz bolalarda esa 7 yoshdan 19 yoshgacha o‘ng va chap qo‘l kuchida simetrik hodisa kuzatilmaydi. Aslida inson organizmi faoliyatida, jumladan uni ijrochi organlarining funksional faoliyatida assimetrik ustunligi bo‘lishi kerak. YA’ni, misol uchun, o‘ng qo‘l etakchi bulganida uning kuchi chap qulga nisbatan ustun bulishi lozim.
Shu bilan bir qatorda 12-16 yoshli o‘g‘il bolalarda qo‘l va oyoq mushaklarining rivojlanishi jinsning shakllanishi bilan bog‘liqligi aniqlangan (I.P.Baychenko, G.I.Verbitskiy 1973). Ushbu muallifning fikricha, balogat yoshidagi bolalar jinsiy jihatdan qanchalik tez rivojlanib borsa, shunchalik kuch sifati ustunlik qilib borar ekan. Binobarin, kuch sifatini aks ettiruvchi kursatkichlarning tez yoki suet rivojlanishi pastroq yoshiga qarab emas, balki biologik yoshga qarab belgilanishini e’tirof etish lozim.
Bir qator olimlar kuch - tezlik va kuch - tezlik chidamliligi sifatlarini yosh sportchilarda juda ehtiyotkorlik bilan rivojlanish zarurligini ta’kidlangan. katta hajm va shiddatda ijro etiladigan mashqlar yordamida bu sifatlarni zurma - zuraki rivojlantirish o‘ta salbiy oqibatlarga olib kelishi, hatto chuqur patologik o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkun ekan (N.V.Zimkin,1970; V.M.Zitsioriskiy1979; V.N.Platonov,1986; V.P.Filin, 1987; YU,V.Verxoshanskiy, 1988 va b.).
Yuqorida qayd etilgan ma’lumot va muloqotlardan ko‘rinib turibdiki, testlar yordamida olingan tezkor - kuchlar darajasi qanday fiziologik qiymatiga egaligini o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar deyarli uchramaydi.
Ushbu vaziyatni e’tiborga olgan holda biz tezkor - kuch sifatlari darajasini aniqlashga mo‘ljallangan bir qator testlarni (30 m ga yugurish, "qo‘g‘irchoq" kurashchini 30 s davomida "qoqib" tashlash) 10-12 yoshlilarda qo‘llash va shu testlar natijalarining fiziologik qiymatini baholashga intildik (3 jadval).
3 jadval