Boshlang`ich ta`lim” yo`nalishi 209- guruh talabasi ro`zimova Dildora Zafar qizining

1.3.BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o`qituvchi badiiy asarning san`at asari sifatida o`ziga xos xususiyatlari va o`quvchilamintayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda barcha qismlar (g`oyaviy asos, kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o`zaro bog`liq bo`ladi. Sujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o`qish va idrok etishni talab etadi.O`quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o`rgatish ularda adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish va o`stirish orqali ta`lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg`otadi. Asar tahlili o`qituvchidan o`quvchilar faoliyatini ma`lum maqsadiga yo`naltirishni taqozo qiladi. “Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o`quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir. O`quvchilaming yozuvchi oldinga surgan g`oya, muammolarni to`liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo`lmaydi” . O`quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma`noni chuqur o`rganishga yordam beradi. O`qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:
1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.
2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi.
3. Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi.
4. Asami qanday metodlar asosida o`rganishni aniqlashi.
5. O`quvchilar egallaydigan bilim, ko`nikma va malakalar doirasini belgilab olishi.
Boshlang`ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo`linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog`lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami taqqoslash va baholash, asarning g`oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san`at asari sifatida baholash(qanday ma`lumotlarga ega bo`ldik, asar nimaga o`rgatadi, muallif o`z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta `sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so`ng o`qilgan asarga bog`liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o`tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o`quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.Badiiy asarni o`qishga tayyorgarlik Asarni o`qishga kirishishdan oldin o`quvchilarni badiiy asarni o`qishga tayyorlash lozim bo`ladi. Chunki o`quvchilar asar mazmunini to `g `ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma`lum tasawurga ega bo`lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o`tkaziladi.Ma`lumki, sinfda o`qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O`quvchilarni matn bilan tanishtirish o`qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma`lumot berish,o`quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalami idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko`p ma`noli so`zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalami izohlash kabi masalalarni o`z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo`lsa, tabiat qo`yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o`qish muvaffaqiyat ini ta `minlashga xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki tanishuvdan so`ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o`quvchilaming faolligini oshiradi:
1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb о `ylaysiz ?
2. Hikoya qahramontaridan qaysi birining xatti-harakaUni ma`qullaysiz?
Qaysi birining fe`l-atvori, o`zini tutishi sizga yoqmadi?
3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz?
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar:
1. O`quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta `sir etadigan yangi ma`lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o`quvchilaming o`z hayotida kuzatganlari bilan bog`lay olishlariga sharoit yaratish.
2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg`otish. Masalan,
4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma`lumotlar berish mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug`ilgan. Ota-onasi dehqon bo`lgan. Ular kambag`allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to `rt yoshga to`lganda uning oilasi Toshkentga ko`chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning o`zi esa eski maktabda o`qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar uyida tarbiyalanadi.Shoirning birinchi she`rlar to`plami 21 yoshida bosilib chiqadi.
3. O`quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash.
4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so`zlaming lug`aviy ma`nolarini tushuntirish. Masalan, 4-sinf “O`qish kitobi”dagi “Xarita”matni ustida ishlaganda so`z va iboralar lug`ati quyidagicha bo`lishi mumkin:O g`zing ochilib qolsin — hayron bo `lib qolgin