Boyük Qafqazın cənub yamacında (lahiYƏ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ) su resurslarının qiymətləndirilməsinə dair hesabat MÜNDƏRİcat

İllik axımın miqdar xüsusiyyətləri (Orta çoxillik axım və tədqiq olunan ərazinin əsas çaylarının su resurslarının qiymətləndirilməsi üçün onun parametrləri)

İllik axımın dəyişkənlik xüsusiyyətləri

İllik axım müxtəlif illərdə müxtəlif qiymətlər alır. İllik axımın bu dəyişkənliyi sululuğa görə müxtəlif olan illərdə illik axımın dəyişkənlik xüsusiyyətilə (variasiya və asimmetriya əmsalları) xarakterizə edilir.

Variasiya əmsalı (dəyişkənlik)

Dəyişkənlik əmsalı (variasiya) Cv- ölçüsüz statistik parametr olub illik axımın dəyişkənliyini xarakterizə edir və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

Hidroloji sıranın sayı n>30 olduqda,

Cv= <sub>(5.3)

Hidroloji sıraların sayı n<30 olduqda,

Cv= (5.4)</sub>

Variasiya əmsalını müəyyən etmək üçün hesablar aparılmış və cədvəl 5.1 yazılmışdır (4,5,6,7-ci sütunlar). 4-cü sütunda orta illik su sərfi azalan sıra ilə verilib, nəticədə əhəmiyyətliyinə görə hidroloji sıra alınır. 5-ci sütunda ölçüsüz modul əmsalının hesablanması verilir:

K_i=Q_i/Q₀,

Q- i ildə olan orta illik su sərfi, Q₀-illik axımın norması.

Yoxlama: = n. 6-cı sütunda aralıq hesablamalar aparılır. Bu hesablamaların yoxlanması =0 olmalıdır. 7-ci sütunun cəmi variasiya əmsalını hesablamağa imkan verir.

Variasiya əmsalının hesablanmasının nisbi orta kvadratik səhvi aşağıdakı düsturla hesablanır:

_(5.5)

Əgər variasiya əmsalının hesablanma səhvi 10-15%-i keçmirsə, onda hidroloji sıranın uzunluğu məqbul hesab olunur. Variasiya əmsalının hesablanmasının nisbi orta kvadratik səhvinin nəticələri belədir:

1. 
   Alazan(Qanıx) Əyriçayın töküldüyü yerdən 1.7 km aşağı-10%
   
2. 
   Qaraçay-Qəbələ-14%
   
3. 
   Balakənçay-Balakən-10.7%
   
4. 
   Talaçay-Zaqatala-8.9%
   
5. 
   Hamamçay-İlisu-10.7%
   
6. 
   Əyriçay-Başdaşağıl-13.4%
   
7. 
   Əyriçay-Mənsəb-10%
   
8. 
   Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın-10.5%
   
9. 
   Damarçik-Mənsəbə yaxın-10.5%
   
10. 
    Qaynar-Mənsəbə yaxın-11.3%
    
11. 
    Əlicançay-Qayabaşı-13.7%
    
12. 
    Tikanlıçay-Tikanlı-14%
    
13. 
    Dəmiraparançay-Qəbələ-9.3%
    
14. 
    Axoxçay-Xanagah-9.8%
    
15. 
    Girdimançay-Qaranohur-10.8%
    

Müəyyən olunmuş müşahidə dövrü üçün variasiya əmsalının qiyməti illik axımın normasının nisbi orta kvadratik səhvini hesablamağa imkan verir:

=Cv/100% (5.6)

1. 
   Əyriçay-Mənsəb-3.7%
   
2. 
   Qaraçay-Qəbələ-7%
   
3. 
   Dəmiraparançay-Qəbələ-4.2%
   
4. 
   Tikanlıçay-Tikanlı-9.6%
   
5. 
   Alazan(Qanıx) Əyriçayın töküldüyü yerdən 1.7 km aşağı-3.1%
   
6. 
   Axoxçay-Xanagah-4.9%
   
7. 
   Girdimançay-Qaranohur-3.9%
   
8. 
   Talaçay-Zaqatala-2.4%
   
9. 
   Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın-5.6%
   
10. 
    Qaynar-Mənsəbə yaxın-7.3%
    
11. 
    Hamamçay-İlisu-3.5%
    
12. 
    Damarçik-Mənsəbə yaxın-4.1%
    
13. 
    Əlicançay-Qayabaşı-3.7%
    
14. 
    Balakənçay-Balakən-5.1%
    
15. 
    Əyriçay-Başdaşağıl-3.4%
    

Əgər qiyməti 10%-i keçmirsə, onda illik axımın orta çoxillik qiymətini onun norması kimi qəbil etmək olar. Əks halda hidroloji hesablanmış sıra illik axım normasının müəyyənləşdirilməsi üçün çatışmayan hesab edilir.

Assimmetriya əmsalı

Assimmetriya əmsalı (Cs)- ölçüsüz statistik parametr olub, hidroloji sıranın onun orta qiymətinə nisbətən assimmetrik dərəcəsini xarakterizə edir.

Assimmetriya əmsalını müəyyən etmək üçün təxmini düstur vardır:

Cs= _(5.7)

Belə ki, baxılan hidroloji sıra bəzi hallarda davamlı deyil, onda assimmetriya əmsalının hesablanması aparılmır, onun qiyməti isə rayonlaşma nisbətinə görə Cs/Cv=2 görə müəyyən edilir. Yəni, baxılan ərazi çayları üçün bu Cs=2Cv olur.

Müxtəlif təminatlı illərin su sərfi

Çayın su təsərrüfatına istifadəsində müxtəlif təminatlı azsulu və çoxsulu dövrlərdə illik axımın qiymətləri haqqında məlumatların olması vacibdir, yəni bütün ölçü dövrü üçün illik axımın mümkün olan tərəddünü bilmək vacibdir.

İllik axımın təminatı – bu müşahidə illərinin ümumi sayından faizlə ifadə edilən illərin sayıdır, o vaxt ki, illik axım verilənə bərabər və ya çox olsun.

Müxtəlif təminatlı illik axım təminat əyrisinə görə müəyyən edilir.

Təminatın empirik əyrisi

Müşahidə məlumatlarına görə təminatın empirik əyrini qurmaq olar, sonra isə ona əsasən verilən təminatlı su sərfini müəyyən etmək olar.

Təminatın empirik əyrisi təminatın hesab qiymətlərinə (p) görə qurulur, hansı ki, illik axım sırasının hər bir qiyməti üçün aşağıdakı düstura görə hesablanır:

P=[(m-0.3)/(n+0.4)] 100%, (5.8)

m- hidroloji sıranın sıra nömrəsi, n- illərin sayı.

Empirik təminatın hesablanmış qiyməti cədvəl 5.1-də (8-ci sütun) verilib.

Təminatın empirik əyrisi xüsusi damalı təminatda qurulur.

Şaqulu oxda modul əmsalı Ki-ni , üfüqüdə isə təminat p%-i yerləşdiririk. Bu məlumatlar cədvəl 5.1-dən götürülür. Alınan nöqtələrdən keçirilən əyri təminatın empirik əyridir.

Təminatın nəzəri əyrisi

Təminatın empirik əyrisinin ekstropolyasiyası təminatin nəzəri əyrisinin köməyi ilə aparıla bilər. Təminatın nəzəri əyrisinın statistik parametrləri aşağıdakılardır:

-illik axımın norması Q₀, m³/s;

-variasiya əmsalı (dəyişkənlik) Cv;

-assimmetriya əmsalı Cs.

Hesablanmış statistik parametrlərin köməyilə nəzəri təminat əyrisinin ordinatlarını müəyyən edirik. Hesablamanı cədvəl 5.3 (a-p)-ə yazırıq.

Cədvəl 5.3

Nəzəri təminat əyrisinin ordinatları, a) (Əyriçay-Mənsəb, Cv=0.26, Cs=0.37)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	27.4	23.5	15.2	12.6	9.4
Qр%, m^3/s	431	370	239	198	148

b) (Dəmiraparançay-Qəbələ, Cv=0.34, Cs=0.32)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	10.2	8.3	4.5	3.4	2.1
Qр%, m^3/s	50	41	22	17	10

c) (Alazan-Əyriçay, Cv=0.24, Cs=0.087)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	166	148	116	90	68
Qр%, m^3/s	18094	16132	12644	9810	7412

d) (Axoxçay-Xanagah, Cv=0.38, Cs=0.61)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	3.2	2.5	1.3	1	0.6
Qр%, m^3/s	5	4	2	1.4	0.8

e) (Girdimançay-Qaranohur, Cv=0.27, Cs=0.75)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	11.2	8.9	5.5	4.5	3.6
Qр%, m^3/s	64	51	31	26	21

f) (Talaçay-Zaqatala, Cv=0.19, Cs=0.25)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	5.9	5.4	4	3.9	3.8
Qр%, m^3/s	23	21	16	16	15

g) (Çuxadurmaz-Mənsəb, Cv=0.39, Cs=0.17)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	6.5	1.5	0.8	0.6	0.38
Qр%, m^3/s	6	1.3	0.7	0.5	0.3

h) (Qaynar-Mənsəb, Cv=0.51, Cs=0.88)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	1.4	1.1	0.5	0.35	0.2
Qр%, m^3/s	0.7	0.6	0.3	0.2	0.1

i) (Hamamçay-İlisu, Cv=0.24, Cs=0.17)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	2.1	1.85	1.3	1.1	0.85
Qр%, m^3/s	3	2.4	1.7	1.4	1.1

k) (Damarçik-Mənsəb, Cv=0.29, Cs=-0.047)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	2.9	2.5	1.6	1.28	0.85
Qр%, m^3/s	4.9	4.2	3	2.2	1.44

l) (Əlincəçay-Qayabaşı, Cv=0.26, Cs=1.12)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	10.6	8.8	5.5	4.4	3.8
Qр%, m^3/s	60	50	31	25	22

m) (Balakənçay-Balakən, Cv=0.36, Cs=0.99)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	10.5	8.2	4.4	3.3	2.6
Qр%, m^3/s	51	39	21	16	12.2

n) (Əyriçay-Başdaşağıl, Cv=0.24, Cs=0.81)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	5.8	4.5	3	2.5	2.1
Qр%, m^3/s	18	14	9.3	7.8	6.5

o) (Tikanlıçay-Tikanlı, Cv=0.70, Cs=4.37)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	17	11	3.3	3	2.9
Qр%, m^3/s	77	49	15	14	13

p) (Qaraçay-Qəbələ, Cv=0.38, Cs=-0.23)

İlin sululuğu, Р %	1%	5%	50%	75%	95%
Kр%	1.38	1.2	0.8	0.6	0.25
Qр%, m^3/s	1.01	0.88	0.64	0.44	0.18

Nəzəri təminat əyrisinin empirik nöqtələrinin uyğunlaşması müxtəlif təminatlı illərin modul əmsallarının müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə etməyə imkan verir.

Adətən su sərfini aşağıdakı sululuğu olan illər üçün müəyyən edirlər:

-daha çoxsulu il P=1%;

-çoxsulu il P=5%;

-orta sululuğlu il P=50%;

-azsulu il P=75%;

-daha azsulu il P=95%.

Su sərfinin hesab təminatını hesablamaq üçün aşağıdakı ifadədən istifadə edilir:

Q_p%=K_p%· Q₀ (5.9)

Müxtəlif sululuğlu illərdə olan orta illik su sərfinin alınan qiymətlərini cədvəl 4-ə yazırıq.

Müxtəlif təminatlı illərin illik axımının həcmi 3.2 başlığında verilmiş düstura görə müəyyən edilir.