6. Inflyatsiya, uning kelib chiqish sabablari va turlari Inflyatsiya (lotincha - shishirilgan) tushunchasi birinchi marta shimoliy
Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida ishlatilgan va
muomaladagi qog‘oz pullarning ko‘payib ketishini anglatgan.
Iqtisodiy adabiyotlarda ―inflyatsiya‖ tushunchasi XX asrda, birinchi jahon
urushidan keyin keng qo‘llanila boshlagan.
363
Inflyatsiya - bu pul aylanish kanallarining ortiqcha pul massasi bilan to‘lib
ketishi oqibatida narxlar o‘rtacha (umumiy) darajasining ko‘tarilib borishini va
natijada milliy pul birligining qadrsizlanishi ya‘ni uning sotib olish layoqati
pasayishini anglatadi.
Inflyatsiya narx darajasining barqaror o‘sishi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu
barcha narxlarning bir vaqtda muqarrar o‘sib borishini bildirmaydi. Narxlar
nomutanosib o‘sish tamoyiliga ega bo‘ladi. Biri tez o‘ssa, boshqasi ancha ma‘yoriy
sur‘atda ortadi, uchinchisi umuman ko‘tarilmaydi.
Deflyatsiya – inflyatsiyaga qarama-qarshi jarayonni, ya‘ni narxlarning
umumiy darajasining pasayib borishini bildiradi.
Inflyatsiya quyidagilarda namoyon bo’ladi:
tovar (xizmat)larning mavjud taklifiga nisbatan muomaladagi naqd pullar
yoki moliyaviy aktivlar hajmining haddan tashqari ortib ketishida;
pulning sotib olish layoqatining pasayib borishida;
narxlarning uzoq muddatli umumiy o‘sishida.
Inflyatsiya – pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar
narxlarining o‘sishida ko‘rinadi.
Muomalada bo‘lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib
ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta‘minlanmagan pulning paydo bo‘lishi
pulning qadrsizlanishi, ya‘ni inflyatsiyaga olib keladi.
Qog‘oz pul tovarlarga, oltinga va o‘z qadrini, barqarorligini saqlab qolgan
chet el valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.
Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi.
Inflyatsiya sur‘ati – bu joriy davrdagi narxlarning (R
1
) bazis davrdagi
narxlarga (R
o
) nisbatidir.
1
100
o o P Р Pi Р
Masalan, iste‘molchilik tovarlariga narx indeksi 2016 yil 113, 6; 2017 yil -
118,3 ga teng bo‘lsa, inflyatsiya sur‘ati quyidagicha bo‘ladi.
364
Inflyatsiya sur’ati = %
1
,
4
100
*
6
,
113
6
,
113
3
,
118
Iqtisodiy tahlilda iste‘mol va investitsion tovarlar, YaIM, eksport va import
tovarlari narx indekslaridan foydalaniladi.
