Bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo'naltirilganligi va uning O'zbekistonga xos xususiyatlari

Bozor iqtisodiyoti esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishining natijasi sifatida paydo bo’ladi va bozor qonunlari asosida tashkil etiluvchi va faoliyat ko’rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi.
Bozor takror ishlab chiqarishning bitta fazasini, ya‘ni ayirboshlash fazasini o’z ichiga oladi.
Bozor iqtisodiyoti esa barcha fazalarni - ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va nihoyat iste‘mol jarayonlarini ham o’z ichiga oladi:
Bozorning asosiy belgilari:
sotuvchi va xaridorning o’zaro kelishuvi, ekvivalentlilik tamoyili asosidagi ayirboshlash;
sotuvchilarning xarajatlarni qoplashi;
foyda olish va pul to’loviga qodir bo’lish;
raqobatchilik muhitini yaratishdir.
Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o’rtasidagi pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Bozor talab bilan taklifni moslashtirsa muvozanat hosil bo’ladi va aksincha bo’ladi.
Misol: tovarlar va xizmatlar miqdori ko’p taklif qilingan bo’lsa, narx pasayadi, sotuvchilar zarar ko’radi, talabga nisbatan kam tovarlar va xizmatlar bozorga chiqarilsa, narxlar oshib ketadi, sotuvchi ko’p daromad topadi, xaridorlar zarar ko’radi.
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste‘molchilarga yetkazib berishdan iboratdir. Iste‘molchi bilan sotuvchi bozor ishlab chiqarish orqali bog’laydi. Ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi.
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, raqobat va narxlar yordamida bajaradi. Talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi.
Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashda asosiy mezonlarga asoslaniladi:
a) bozorning yetuklik darajasi;
b) sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi;
v) bozor sub‘ektlari xususiyatlari;
g) bozor miqyosi;
d) iqtisodiy aloqalar tavsifi.
Bozorning yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi.
Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor ko’proq, tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovari tovarga ayirboshlash usuli (barter) ko’proq ko’llaniladi.
Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bar turi bo’yicha juda ko’p ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar, ya‘ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat bo’lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o’rtasida erkin raqobat kelib chiqadi.
Narxlar talab va taklif o’rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanadi, raqobatning turli usullari qo’llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalashadi.
Hozirgi zamon rivojlangan bozor - bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi.
Bozor hududiy jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  mahalliy bozorlar (Qarshi, Surxandaryo, Samarqand, Pekin, Moskva bozorlari);
  
• 
  milliy bozorlar (O’zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Moldaviya va boshqalar);
  
• 
  xududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozor, G’arbiy Yevropa bozori)
  
• 
  jahon bozori.
  

Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko’ra бозорлар quyidagi turlarga bo’linadi:
- iste‘mol tovarlar va xizmatlari bozori,
- ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori,
- valyuta bozor va fond birjalari,
- ilmiy texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.