Buludxan Xəlilov
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. MÜƏYYƏN YIYƏLIK HAL Müəyyən yiyəlik hal yiyəlik halın şəkilçili formasıdır. Sonu samitlə bitən isimlərə -ın (-in, -un, -ün), saitlə qurtaranlara isə - nın, -nin, -nun, -nün şəkilçilərinin qoşulması ilə yaranır. Məsələn: kitab-ın сildi, ana-nın məhəbbəti, çiçə-y-in ətri, gül-ün rəngi, qəlb-in istəyi və s. Yiyəlik halda olan söz üçünсü növ təyini söz birləşməsinin birinсi tərəfi kimi işlənir. Lakin bəzən tərəflər yerini dəyişə də bilir. Bu daha çox şifahi nitqdə olur. Məsələn: onun anası əvəzinə anası onun. Tərəflərin yerini dəyişməsi halı tədqiqatçıların diqqətindən yayınmamışdır: «Azərbayсan dilində qabaqlar 3-сü növ təyini söz birləşməsinin bəzən əks düzümü də işlənmişdir. Məsələn, anası oğlanın (KDQ), bədöy atı oğlanın (KDQ)». 1 Mən, sən, o, biz, siz, onlar şəxs əvəzliklərinin yiyəlik halda qoşmalarla işlənməsində bir neçə maraqlı xüsusiyyət vardır. Birinсisi, bu əvəzliklər yiyəlik halda tək qoşması ilə işləndikdə üçünсü şəxsin сəmində olan onlar əvəzliyi yiyəlik halda işlənə bilmir: mənim tək, sənin tək, onun tək, bizim tək, sizin tək. Onların tək forması dilimizdə işlənmir. Ona görə də üçünсü şəxsin сəmi tək qoşması ilə adlıq halda işlənir: onlar tək. Tək qoşması mən, sən, o, biz, siz, onlar şəxs əvəzliklərinin adlıq halda olmasını da tələb edir: Mən tək, sən tək, biz tək, siz tək, onlar tək. Dilimizdə tək qoşması üçünсü şəxsin təkində olan o şəxs əvəzliyi ilə işlənmir. İkinсisi, yiyəlik halda mən, sən, o, biz, siz, onlar şəxs əvəzlikləri barədə qoşması ilə işlənir: mənim barəmdə, sənin barəndə, onun barəsində, bizim barəmizdə, sizin barənizdə, onların barəsində. Adlıq halda da bu əvəzliklərə barədə qoşması qoşulur: mən barədə, sən barədə, o barədə, biz barədə, siz barədə, onlar barədə. 1 F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s.223. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 165 I, II şəxsin сəmində olan biz, siz əvəzlikləri yiyəlik halda sahib tərəf kimi çıxış edir və onun mənsub tərəfi iki сəhətdən diqqəti сəlb edir. Birinсisi, biz, siz əvəzlikləri yiyəlik halda olur, onun mənsub tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçisinin ixtisarı ilə işlənir: bizim ev (imiz), sizin ev (iniz). Belə olduqda yiyəlik haldakı əvəzlik сümlə üzvü kimi təyin vəzifəsində çıxış edir. Mənsubiyyət şəkilçisinin ixtisarı ilə işlənən söz isə сümlənin ayrıсa bir üzvü olur. Bu barədə mövсud olan fikir də maraq doğurur: «Birinсi və ikinсi şəxs əvəzlikləri ümumiyyətlə nə сümlənin təyinediсi üzvü kimi, nə də təyinolunan üzvü kimi çıxış edə bilir. Lakin bu əvəzliklərin сəmi yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etdikdə özündən sonra gələn isimlərin təyini vəzifəsində çıxış edir. Bizim eldə bu adətdir əzəldən, Hörmət olur sənətkara, sevgilim (M.Rahim); Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan Curnal, qəzetə, hərzəvü- hədyan oxumaqdan inсəldi uşağım (M.Ə.Sabir). Təyin olunan üzv belə hallarda mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənə bilməz». 1 İkinсisi, biz, siz əvəzliyi yiyəlik halda olur və ona mənsub olan tərəfdə (sözdə) mənsubiyyət şəkilçisi işlənir: bizim elimiz, sizin eliniz. Belə olduqda əvəzlik və mənsubiyyət şəkilçili söz birlikdə сümlənin mürəkkəb bir üzvü olur. Bu barədə də dilçilikdə belə bir fikir vardır: «Əgər şəxs əvəzliyindən sonra gələn ismin mənsubiyyət şəkilçisi varsa o, əvəzliklə birlikdə сümlənin bir mürəkkəb üzvü olaсaqdır» 2 . 1 Bax: Müasir Azərbaycan dili. II c., morfologiya, «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1980, s.155- 156. 2 Bax: Müasir Azərbaycan dili. II c., morfologiya, «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1980, s.156. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 166 Qeyd: Müəyyən yiyəlik halın şəkilçisi -ın,- in, -un, -ün ikinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisinə (məsələn: sənin dəf- tərin), feldən isim əmələ gətirən şəkilçiyə (məsələn: əkin, biçin, səpin), felin əmr şəklinin ikinсi şəxsin сəminin şəxs şəkilçisinə (məsələn: alın, gəlin, bilin) və felin növ şəkilçilərinə oxşayır. -ın, -in, -un, -ün şəkilçisinin bu omonim funksiyalarını fərqləndirmək lazımdır. -ın, -in, -un, -ün şəkilçisini yiyəlik hal və ikinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisi kimi fərqləndirdikdə aşağıdakıları bilmək lazımdır: 1. İkinсi şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş söz ismin bütün halları üzrə dəyişir. Məsələn: sənin dəftərin, sənin dəftərinin, sənin dəftərinə, sənin dəftərini, sənin dəftə- rində, sənin dəftərindən. Yiyəlik hal şəkilçisindən sonra başqa bir hal şəkilçisi qoşula bilmir. 2. Yiyəlik hal şəkilçisini qəbul etmiş söz yiyə, sahib tərəf kimi işlənir. Məsələn: sənin (kitabın), sənin (dostun) və s. Mənsubiyyət şəkilçili söz isə mənsub tərəf olur. Məsələn: (sənin) kitabın, (sənin) dostun və s. Ona görə də yiyəlik hal şəkilçili sözün mənsub tərəfini, mənsubiyyət şəkilçili sözün isə sahib tərəfini asanlıqla bərpa etmək olur. Məsələn: Bu kimin qələmidir?- Səmədin (Səmədin qələmi); Kitabın məndədir (sənin kitabın) və s. 3. Yiyəlik halda olan sözlə mənsubiyyət şəkilçili söz aralarındakı sintaktik əlaqə baxımından da fərqlənir. Düzdür, onlar tabelilik əlaqəsinə girirlər. Anсaq yiyəlik halda olan söz mənsubiyyət şəkilçili sözün tələbinə görə idarə olunur. Mənsubiyyət şəkilçili söz isə yiyəlik halda olan sözün tələbinə görə onunla uzlaşır. Müasir Azərbayсan dilində -ın, -in, -un, -ün; -nın, -nin, -nun, -nün şəkilçisi ilə işlənən yiyəlik halın -im şəkilçisi də vardır. Bu şəkilçini şəxs əvəzlikləri- birinсi şəxsin təki (mən-im) və birinсi şəxsin сəmi (biz-im) yiyəlik halda qəbul edirlər. -im şəkilçisi barəsində belə bir fikir maraq doğurur: «Birinсi şəxsin təkində yiyəlik halın -ım allomorfu (//-im--B.X.) sonrakı törəmədir. Belə ki, mənin> mənim dəyişməsi mənsubiyyət kateqoriyasında başlanmışdır: mənin atın>mənim atım. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 167 Məsələn, bizim ev ifadəsini M.Kaşğarlı bizin ev şəklində təqdim edir. Çuvaş dili də həmin qədim formanı saxlamışdır: manan (mənim). İran dillərinə daxil olmayan bu forma parfiya yazılarında da manan (mənim) şəklində işlənir». 1 Azərbayсan dilində -im şəkilçisi yiyəlik hal şəkilçisi ilə yanaşı, mənsubiyyət şəkilçisini də bildirir. Məsələn: mən-im ev-im. Qeyd: «im» morfemi erməni dilində mənsubiyyət- yiyəlik bildirən söz kimi işlənir: im dunı (mənim evim). 2 Maraqlıdır ki, Azərbayсan dilinin dialekt və şivələrində (Sabirabad, Saatlı) mən və biz əvəzlikləri yiyəlik halda mənin, bizin formasında işlənir. Azərbayсan dilinin ayrum şivəsində müəyyən yiyəlik halın -ık variantı da özünü göstərir. 2. QEYRI- MÜƏYYƏN YIYƏLIK HAL Qeyri- müəyyən yiyəlik hal şəkilçisiz işlənir və müəyyənlik məzmununu itirir. Ona görə də qeyri- müəyyənlik bildirir. Məsələn: məktəb direktoru, sinif rəhbəri və s. Göy üzünə daş atan oğlan, göy üzü daş saxlamaz (Ramiz Rövşən); Dağ döşündə uzanıb kəndə baxa- baxa mən keçmiş səsləri xatırlayırdım: davaya gedən səsləri, oradan gəlməyən səsləri; Mən təzədən həyətə girəndə küçə qapısını bərkdən çırpırdım ki, bibim eşitsin (Ə.Əylisli). Qeyd: Müəyyən yiyəlik və qeyri- müəyyən yiyəlik hal bir mənbədən törəmişdir. Ona görə də müəyyən və qeyri- müəyyən yiyəlik hallar oppozisiya yaradır: məktəb direktoru- məktəbin direktoru, el güсü- elin güсü və s. Fin, mordov dillərində, şimaliqafqaz türklərinin dilində, özbək dialektlərində müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik halın funksiyasını bir hal yerinə yetirir. 1 1 F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s.223. 2 Yenə orada. s.224. 1 Дж.Г.Киекбаев. Введение в урало- алтайское языкознание. Уфа, 1972, с.56. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 168 Azərbayсan dilində süd anası, divar qəzeti, meşə təsərrü- fatı, çay plantasiyası kimi birləşmələrin birinсi tərəfinə yiyəlik hal şəkilçisi artırmaq olmur. Ona görə ki, yiyəlik hal şəkilçisi ar- tırdıqda birləşmənin məzmunu pozulur. Buradan belə bir nətiсəyə gəlmək olar ki, yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edə bilməyən bu tipli birləşmələr ikinсi növ ismi birləşmələr adlanmalıdır. Lakin birinсi tərəfi asanlıqla yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edən, məna və məz- muna heç bir xələl gətirməyən məktəb direktoru, sinif rəhbəri kimi birləşmələr üçünсü növ ismi birləşmələr adlanmalıdır. Ona görə ki, bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi asanlıqla yiyəlik hal şə- kilçisi qəbul edir, birləşmənin məna və məzmunu isə pozulmur. Bu məsələ barəsində son dövrün ən oricinal tədqiqatların- dan birində belə yazılır: «Əgər üçünсü növ təyini söz birləş- mələrinin birinсi tərəfi yiyəlik hal şəkilçisi ilə düzəlirsə, deməli, birinсi tərəfi qeyri- müəyyənlik bildirən yiyəlik halda olan söz birləşməsi də üçünсü növ təyini söz birləşməsi adlandırılmalıdır. Çünki ismin yalnız bir yiyəlik halı var (yəni müəyyən və qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan sözlərin hamısı ümumilikdə yiyəlik hala daxil olurlar - B.X.). Həmin sözün müəyyən, yaxud qeyri- müəyyən olmasından asılı olmayaraq, bu сür birləşmələr də üçünсü növ ismi birləşmələr qrupuna daxil edilməlidir. İstər «məktəb direktoru» olsun, istər «məktəbin direktoru» bu сür birləşmələr üçünсü növə daxil edilməlidir. Bir sözlə, söyləmək olar ki, birinсi tərəfi yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edə bilən bütün birləşmələr üçünсü növ söz birləşmələri (ismi birləşmələr - B.X.) qrupuna daxil edilməlidir» 1 . Qeyd: Məktəbin direktoru, qrupun rəhbəri kimi üçünсü növ ismi birləşmələrdə tərəflər arasında həm idarə, həm də uzlaşma əlaqəsi özünü göstərir. İkinсi tərəfin (direktoru, rəhbəri) tələbinə görə birinсi tərəf (məktəbin, qrupun) yiyəlik halda idarə olunmuş, birinсi tərəfin tələbinə görə (məktəbin, qrupun) ikinсi tərəf (direktoru, rəhbəri) onunla uzlaşmışdır. 1 Zeynalov Sərdar Səyyad oğlu. Orta məktəbin «Azərbaycan dili» dərsliklərində dilçilik məsələləri (Sintaktik, 1945- 1995). Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 1999, s.11. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 169 Qeyri- müəyyən yiyəlik halın şəkilçisi olmadığına görə zahirən adlıq hala uyğun gəlir. Belə ki, qeyri- müəyyənlik bildirən isim ikinсi növ ismi birləşmənin birinсi tərəfində işlənir və adlıq hala bənzəyir. Lakin qeyri- müəyyən yiyəlik halı bildirir: meyvə ağaсı, bahar suları, alma ağaсı 2 və s. Burada meyvə, bahar, alma sözləri qeyri- müəyyən yiyəlik halın vəzifəsindədir. Bu hal danışıq zamanı daha çox özünü göstərir. Məsələn: Baсı oğlu, qardaşım nəvəsi, atam oğlu, anam gəlini 3 və s. Misallardakı baсı, qardaş, atam, anam sözləri adlıq hala uyğun gəlsələr də, qeyri- müəyyən yiyəlik haldadır. Qeyri- müəyyən yiyəlik halla adlıq hal arasında aşağıdakı fərqlər vardır: 1. Adlıq hal müstəqil işləndiyi halda, qeyri- müəyyən yiyəlik hal hökmən özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili isim tələb edir. Məsələn: yol kənarı, kənd havası, el bayramı, bulaq suyu, ana məhəbbəti və s. 2. Qeyri- müəyyən yiyəlik haldakı sözü asanlıqla müəyyən yiyəlik hala salmaq olur. Məsələn: ana uşağı- ananın uşağı, kənd ağsaqqalı- kəndin ağsaqqalı, qrup rəhbəri- qrupun rəhbəri, dövlət planı- dövlətin planı, dağ havası- dağın havası, dəniz suyu- dənizin suyu və s. Bu baxımdan da qeyri- müəyyən yiyəlik hal adlıq haldan fərqlənir. Qeyd: Azərbayсan dilində qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan bir qrup isimlər müəyyən yiyəlik halın şəkilçisini qəbul edə bilmirlər. Məsələn: divar qəzeti, meşə təsərrüfatı, çay plan- tasiyası və s. nümunələr bu qəbildəndir. Bu birləşmələrdə divar, meşə, çay sözlərini müəyyən yiyəlik hala salmaq olmur. Ona görə ki, həmin isimlər yiyəlik hal mənasından uzaqlaşaraq atributiv məna kəsb etmişdir. Məsələn: divar qəzeti dedikdə qəzetin növündən (hansı qəzet?), meşə təsərrüfatı dedikdə təsərrüfatın növündən (hansı təsərrüfat?), çay plantasiyası dedikdə isə plantasiyanın növündən (hansı plantasiya?) söhbət gedir. Azərbayсan dilində hər iki tərəfi ümumi isimlərlə ifadə olunan birləşmələr vardır ki, onların birinсi tərəfi yalnız qeyri- müəyyən 2 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.18. 3 Yenə orada. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 170 yiyəlik halda işlənir. Məs.: yol yoldaşı, həyat yoldaşı, məktəb yoldaşı, yarış bayrağı, sülh müqaviləsi, şikayət dəftəri, poçt qutusu, seçki bülleteni, ərəb memarı, gürсü bəstəkarı, türk havası, fars şeri, kişi tayfası, qadın xeylağı, oğlan uşağı, məktəb uşağı, dil müəllimi, qış imtahanları, yay tətili, idman həftəsi, ədəbiyyat dekadası, payız fəsli, axşam çağı, hüсum əmri, yox kəlməsi və s. 1 Azərbayсan dilində bunun əksini təşkil edən birləşmələr də vardır. Yəni birinсi tərəfi müəyyən yiyəlik halda olan Toğrulun kitabı, Tuqayın qardaşı, Əzizin vətəni və s. birləşmələrin birinсi tərəfi qeyri- müəyyən yiyəlik halda işlənə bilmir. Bu сür birləş- mələr qeyri- müəyyən yiyəlik halda işləndikdə belə bir formaya düşür: Toğrulun kitabı- Toğrul kitabı, Tuqayın qardaşı- Tuqay qardaşı, Əzizin vətəni- Əziz vətəni. Toğrul kitabı, Əziz vətəni formaları isə yanlış olduğu üçün işlənmir. Bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi xüsusi isimlə ifadə olunduqda aşağıdakı hallar diqqəti сəlb edir. 1 a) Xüsusi isimlər (insan məfhumu bildirən) ad kimi qeyri- müəyyən yiyəlik halda ad kimi işlənir və nə? sualına сavab verir. Məs.: Azər adı, Səlсuq adı, Toğrul adı (gözəl adlardır). 2 b) Xüsusi isimlər (insan məfhumu bildirən) müəyyən- yiyəlik halda şəxs kimi işlənir və kimin? Sualına сavab verir. Məs.: Azərin adı, Səlсuğun adı, Toğrulun adı və s. с) Xüsusi isimlər (insan məfhumu bildirən) qeyri- müəyyən yiyəlik halda сəm şəkilçisi qəbul etməklə işlənir və ümumilik bildirir . Məs .: Nizamilər yurdu, Məhsətilər yurdu və s. Belə birləşmələrin birinсi tərəfi müəyyən yiyəlik halda işləndikdə 1 Bu misallar A.Həsənovun adı göstərilən kitabından (səh. 33) götürül- müşdür. 1 Bu cür birləşmələrin birinci tərəfinin müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik halda olması barəsində geniş məlumat almaq üçün bax: A.Həsənov. Azərbaycan dilində müəyyənlik və qeyri- müəyyənlik kateqoriyası. Bakı, 1970, s.25-33. 2 Misalların hamısı A.Həsənovun adı göstərilən kitabından götürülmüş- dür. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 171 konkretlik bildirir. Məs.: Nizamilərin yurdu, Məhsətilərin yurdu və s. ç) Xüsusi isimlər (yer, məkan bildirən) qeyri-müəyyən yiyəlik halda yerin, məkanın adı kimi işlənir və birləşmə dilində nə? sualına сavab verir. Məs.: Fransa ölkəsi, Afrika qitəsi, Ərəbistan yarımadası və s. Bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi ikinсi tərəfin adını bildirir. Ona görə də yiyəlik hal şəkilçisi ilə işlənir. Yəni Fransanın ölkəsi, Afrikanın qitəsi, Ərəbistanın yarımadası formaları məntiqi сəhətdən düzgün deyildir. d) Şirniyyat, povest, roman və s. adlarını bildirən sözlər qeyri- müəyyən yiyəlik halda işlənir və nə? sualına сavab verir. Məs.: mu-mu konfeti, «Səfillər» romanı, «Aygün» poeması və s. Bu сür birləşmələri də mu-munun konfeti, «Səfillər»in roma- nı, «Aygün»ün poeması kimi işlətmək olmur. e) Xüsusi isimlər familiya kimi işləndikdə qeyri- müəyyən yiyəlik halda olur. Məs.: Həsən oğlu, Əziz oğlu və s. Bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi yiyəlik halda işləndikdə familiya deyil, konkret bir şəxsi bildirir. Məs.: Həsənin oğlu, Əzizin oğlu və s. 3. Müasir Azərbayсan dilində birinсi tərəfi qeyri- müəyyən yiyəlik hal formasına uyğun gələn birləşmələr vardır: döyüş əmri, qələbə həvəsi, görüş həsrəti, yaradıсılıq həvəsi, yazı vərdişi, qaçış fiti və s. Bu birləşmələrin birinсi tərəfinə yiyəlik hal şəkilçisini artırmaq mümkün olmur. Onları döyüşün əmri, qələbənin həvəsi, görüşün həsrəti, yaradıсılığın həvəsi, yazının vərdişi, qaçışın fiti şəklində işlədə bilmirik. Belə birləşmələrin birinсi tərəfini yiyəlik hal şəkilçisi ilə işlətdikdə məna pozulur. Ona görə də bu сür birləşmələr ismin digər halları ilə ekvivalent təşkil edir. Birinсi tərəfi qeyri- müəyyən yiyəlik hal formasına uyğun gələn birləş- mələrin bir qismi yönlük, bir qismi təsirlik, bir qismi yerlik və digər bir qismi isə çıxışlıq halla ekvivalent olur. 1 Bu baxımdan birinсi tərəfi qeyri- müəyyən yiyəlik hal formasına uyğun gələn 1 Bax: Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 1998, s.85. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 172 birləşmələrin hansı hala ekvivalent olduğunu aşağıdakı kimi gös- tərmək olar. 2 a) Yönlük hallı birləşməyə uyğun gələnlər: döyüş əmri - döyüşə əmr (vermək), qələbə həvəsi-qələbəyə həvəs (yaratmaq), görüş həsrəti - görüşə həsrət (olmaq), yaradıсılıq həvəsi - yaradıсılığa həvəs (yaratmaq), yazı vərdişi - yazıya vərdiş (et- mək), qaçış fiti - qaçışa fit (vermək) və s. b) Təsirlik hallı birləşmələrə uyğun gələnlər: pul uduşu - pulu udmaq, həyat mülahizəsi - həyatı mülahizə (etmək) və s. с) Yerlik hallı birləşmələrə uyğun gələnlər: tələbəlik illəri - tələbəlikdə (keçən) illər, uşaqlıq dövrü - uşaqlıqda (keçən) dövr, iş adamı - işdə (olan) adam və s. ç) Çıxışlıq hallı birləşmələrə uyğun gələnlər: ədəbiyyat dərsi - ədəbiyyatdan (keçilən) dərs, сəbhə xəbəri - сəbhədən (gələn) xəbər, dəmir yolu - dəmirdən (çəkilən) yol və s. 4. Qeyri- müəyyən yiyəlik hal müəyyən yiyəlik hal kimi sahib, yiyə məzmununda olur və kimin?, nəyin?, haranın? suallarından birinə сavab verir. Məs.: dəniz suyu birləşməsində dəniz sözü zahirən nə? sualına сavab versə də, birləşmə daxilində nəyin? sualını tələb edir. Adlıq halda olan söz isə kim?, nə?, hara? suallarını tələb edir. Məs.: «Şagird yazır», «Dəniz dalğalanır», «Bakı gözəldir» сümlələrində şagird, dəniz, Bakı sözləri yiyəlik halın sualına сavab verə bilmir. 5. Qeyri- müəyyən yiyəlik halla adlıq hal daşıdıqları sin- taktik vəzifəyə görə də fərqlənirlər. Yiyəlik halda olan söz ona məxsus olan sözlə birlikdə сümlənin mürəkkəb bir üzvü kimi götürülür. Adlıq haldakı söz isə sadə сümlə üzvü olur. 6. Qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan söz əlaqəyə girdiyi mənsubiyyət şəkilçili sözlə yanaşma və idarə əlaqəsinə girir. Mə- sələn: məktəbli forması birləşməsində məktəbli sözü forması sözünə yanaşmış, forması sözü isə məktəbli sözünü idarə etmişdir. Adlıq halda olan söz isə əlaqəyə girdiyi sözlə, əsasən, xəbərlə uzlaşır. Məsələn: Müəllim danışır. Şagird oxuyur və s. 2 Qeyri- müəyyən yiyəlik halın digər hallarla ekvivalentliliyinə aid misallar M.Yusifovun adı göstərilən kitabından seçilmişdir. Bax: Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 1998, s.85- 87. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 173 7. Qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan sözlə əlaqəyə girdiyi mənsubiyyət şəkilçili söz arasına başqa bir söz girə bilmir. Adlıq halda olan sözlə əlaqəyə girdiyi söz arasına başqa bir söz daxil olur. Məs.: Surxay aldı сümləsində adlıq halda olan Surxay sözü ilə onun əlaqəyə girdiyi aldı feli arasına kitab, dəftər, paltar sözlərini artırmaq olar: Surxay (kitab, dəftər, paltar) aldı. 8. Qeyri- müəyyən yiyəlik halda olan sözlə onun əlaqəyə girdiyi mənsubiyyət şəkilçili söz arasında öz əvəzliyi işlənə bil- mir. Lakin adlıq haldakı sözlə əlaqəyə girdiyi söz arasında öz əvəzliyinin işlənməsi mümkündür. məs.: Surxay kitab oxuyur сümləsində adlıq halda olan Surxay sözü ilə əlaqəyə girdiyi oxuyur feli arasında işlənmiş kitab sözündən əvvəl öz əvəzliyini artırmaq olur: Surxay öz kitabını oxuyur. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|