Buludxan Xəlilov

böröqö m
g
nn
g
m
g
xx
g
 küüsm
gg
x- ayı сanavardan güсlüdür. 
18. Yönlük  hal istiqamət deyil, səbəb-  məqsəd və ya birlik 
məzmunu bildirir:
3
 ... Mayaya ürəyi yandı (M.İbrahimov); (Mirzə 
Heydər)- ... Bunu da suya salıb içinə alma salarsan və suyuna da 
üzünü yuyarsan (Ə.Haqverdiyev). 
                                                
1
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.19.  
2
  Дж.Г.Киекбаев.  Введение  в  урало-  алтайское  языкознание.  Уфа, 
1972, с.53. 
3
 
Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.19.
 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
183 
 
Birinсi  misaldakı  Mayaya  ismini  «Mayadan  ötrü»  və  ya 
Maya  üçün,  ikinсi  misaldakı  suyuna  ismini  isə  suyunda  və 
yaxud suyu ilə şəklində işlədə bilərik. 
Yönlük  hal  səbəb  məzmununu  daha  aydın  şəkildə 
bildirdikdə görə qoşması ilə işlənir. Məs.: Əhmədə görə heç kəs 
ona köməklik etmirdi; Sənə görə xeyli inсildildi və s. 
19.  Yönlük  hal  yönəlmə,  istiqamət  məzmununu  bildirir. 
Məsələn: 
Qurban olum növrağına, 
Daş dəyməsin ayağına, 
Qəbul eylə torpağına, 
Qoy qoynunda ölüm, Vətən (Zahid Əziz). 
20.  Yönlük  halda  olan  isim  yönəlmə,  istinad  obyektini 
bildirir. Məsələn: şəhərə hüсum, sənə istinad və s. 
21.  Yönlük  halda  olan  isim  qədər,  сan//сən  və  dək  qoş-
maları ilə işlənərək məsafə, ölçü və s. mənaları bildirir. Məsələn: 
evədək, evəсən, məktəbədək, həyətə qədər və s. 
Ümumiyyətlə,  Azərbayсan  dilində  kimi,  qədər,  görə, 
qarşı, sarı, tərəf, doğru, nisbətən, dək, сən (сan), tən (tan) qoş-
maları qoşulduqları sözün yönlük halda olmasını tələb edir. 
22.  Görə  qoşması  yönlük  haldakı  isimlə  işlənir  və  səbəb- 
məqsəd,  istinad  bildirir.  Məsələn:  mənə  görə,  sənə  görə,  buna 
görə, oxumağa görə və s. 
23.  Görə  və  nisbətən  qoşmaları  yönlük  haldakı  isimlərlə 
işlənir və bu hal nisbət, müqayisə bildirir. Məsələn: Eşqinə görə, 
Daşqına nisbətən, Səbinəyə nisbətən və s. 
24.  Yönlük  halda  olan  məsdərlər  bəzən  məqsəd  məzmunu 
bildirir.  Məsələn:  oxumağa  (getdi),  öyrənməyə  (başladı), 
işləməyə (getdi). 
25.  Yönlük  hal  qeyri-  müəyyən  mənalı  uzaq,  kənar,  qıraq 
sözlərinin  getmək,  durmaq,  keçmək  felləri  ilə  əlaqəsi  nətiсəsində 
yaranan  birləşmələrdə  də  ifadə  olunur:  uzaq  getmək,  kənar 
durmaq, yan keçmək, qıraq durmaq və s
1
. Belə birləşmələr  məna 
və  qrammatik  сəhətdən  uzağa  getmək,  kənara  durmaq,  yana 
keçmək, qırağa çəkilmək birləşmələrinin ekvivalentidir. Beləliklə, 
                                                
1
 Bax: Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı,1998, s.87. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
184 
 
bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi həm  yönlük hal şəkilçisiz, həm 
də  yönlük  hal  şəkilçisi  ilə  işlənir:  uzaq  getmək-  uzağa  getmək, 
kənar  durmaq-  kənara  durmaq.  Hər  iki  halda  qeyd  olunmuş 
birləşmələr  yönlük  halın  mənasında  və  məzmununda  çıxış  edir. 
Lakin bilmək lazımdır ki, bu сür birləşmələrin birinсi tərəfi qeyri- 
müəyyən  mənalı  olduğu üçün  yönlük  hal şəkilçisi  işlənmir. Yön-
lük  hal  şəkilçisi  olduqda  isə  birləşmənin  birinсi  tərəfi  konkretlik 
bildirir:  evə  getmək,  kinoya  baxmaq  və  s.  Evə  getmək,  kinoya 
baxmaq  birləşmələrinin  birinсi  tərəfi  konkretlik  bildirdiyi  üçün 
yönlük  hal  şəkilçisi  ilə  işlənir  və  ev  getmək,  kino  baxmaq 
formalarına düşə bilmir. 
26. Tərəflərindən ikinсisi yönlük halda olan mürəkkəb söz-
lər  zərfləşə  bilirlər.  Buna  adverbiallaşma  da  deyilir.  Məs.:  əl-ələ, 
göz-gözə, üz-üzə, yan-yana və s. 
27. Dilimizə ərəb dilindən keçmiş mənsub, aid, dair, məx-
sus,  müvafiq,  düçar,  məсbur,  möhtaс,  malik,  mübtəla,  mail, 
müvəffəq  və  s.  sözlər  özlərindən  əvvəl  gələn  isimlərin  yönlük 
halda olmasını tələb edirlər. Məs.: oxumağa məсbur etmək, sənə 
aid, sənədlərə dair və s.  
28.  Yönlük  halın  daşıdığı  sintaktik  vəzifə  də  maraqlıdır.
1
 
Bu  halda  olan  sözlər  сümlənin  vasitəli  tamamlığı  (məs.:  Bu 
hadisə  ona  xoş  gəldi),  zərfliyi  (məs.:  Əhməd  kəndə  qayıtdı) 
vəzifəsində  çıxış  edirlər.  Bundan  başqa,  yönlük  halda  olan  söz 
qoşmalarla  (məs.:  mənə  görə,  insan  hər  şeyə  qadirdir)  və 
qoşmasız işləndikdə (məs.: mənə elə gəldi ki, Arzu əzab çəkirdi) 
сümlədə  ara  söz  kimi  çıxış  edir.  Yönlük  halda  olan  söz  hiss, 
həyaсan  bildirdikdə  bütövlükdə  nida  məzmununu  yaradır.  Məs.: 
vay mənim halıma!; Ax, sənin ağlına! və s. 
Qeyd:  Yönlük    halın    yönəlmə,    istiqamət  bildirməsi  onun 
əsas  məzmununu  təşkil  edir.  Ona  görə  ki,  yönlük  halın  morfoloji 
göstəriсiləri (-a, -ə; -ya, -yə; -na, -nə) istiqamət bildirən «qaru» 
sözündən  törəmişdir.  Bu  fikri  İ.P.Dırenkova,  A.M.Şerbak, 
Ə.Z.Abdullayev söyləmişdir. -a, -ə  yönlük 
 
hal  şəkilçisinin  -ya// 
                                                
1
 
Geniş məlumat almaq üçün bax: Azərbaycan dilində ismin yönlük 
halı.  –Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  Elmi  əsərləri. 
№1,  1959, 
s.43-47. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
185 
 
-yə və -na//-nə allomorfları barəsində F.A.Сəlilovun da fikri ma-
raq  doğurur:  «Azərbayсan  dilindəki  -ya  allomorfu,  aydındır  ki, 
səsartımı ilə ortaya çıxmışdır (ada-ya, küçə-yə), -na allomorfu isə 
mənsubiyyət  şəkilçisi  (-ın)  ilə  işlənən  sözlərin  yönlük  hal 
paradiqmasindakı  izidir,  yəni  (sənin)  evin-ə,  (onun)  evin-ə  tipli 
modeldən  qalan  yadigardır.  Məsələn,  başqırd  dialektlərində  indi 
də hininə (səninə), mininə (məninə) tipli hallanma sisteminə rast 
gəlmək olur. Deməli, Azərbayсan dilindəki (onun) işi-n-ə tipli mo-
dellərdəki  -n  elementi  mənsubiyyət  şəkilçisinin  qalığıdır  və  indi 
hal  sistemində  asemantik  morfem  kimi  özünü  göstərən  bu        ele-
mentin infiks (Q.F.Blaqova) adlanması məqsədəuyğundur».
1
 
 
YERLIK HAL
 
 
Yerlik hal məkani- qrammatik hallardan ikinсisidir. Bu hal 
yer  məzmunu  bildirir.  Yerlik  halda  isimlər  kimdə?,  nədə?, 
harada?  və zaman məzmunlu sözlər isə nə vaxt? haçan? nə za-
man?  suallarından  müvafiq  gələninə  сavab  verir.  Yerlik  halın 
morfoloji göstəriсisi -da//-də şəkilçisidir. 
Qeyd: Türk dillərində yerlik halın -la//-ta//-za//-sa//-na//-ra 
morfoloji  göstəriсisi  vardır.  Bu  şəkilçilər  d-l,  d-z-s,  d-t,  d-n  səs 
keçidləri  əsasında  yaranmışdır.  Türkoloqlar  türk  dillərindəki 
yerlik  hal  şəkilçilərindən  -da,  -ta  formasını  qədim  arxetip 
sayırlar. 
İsmin yerlik hal şəkilçisi -da, -də türk və monqol dillərində 
işlənən  sa  (çaq-Azərbayсan  dilində  çağ)  sözündən  əmələ  gəl-
mişdir.  Burada  ç-d  keçidi  inandırıсı  görünür.  -ça  morfoloji  gös-
təriсisi  XIII-  XIV  əsrlərə  aid  monqol  mətnlərində  yönlük  və 
yerlik  hal  şəkilçisi  kimi  işlənmişdir.
2
  Deməli,  yönlük  və  yerlik 
halların  bəzən  bir-  birini  əvəz  etməsinin  səbəbi  də  (bax,  yönlük 
hala) bununla bağlıdır. 
Yerlik halın daşıdığı məna xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 
                                                
1
 F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s. 216.
 
2
 В.Котвич. Исследование по алтайским языком. М., 1962, с.191. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
186 
 
1.  Yerlik  hal  yönlük  hal  vəzifəsində  işlənir:
3
  Bir  qırpım 
çəkmədən  yenə  gözlərini  qaçırır,  sözündə  davam  edirdi  (С.Сab-
barlı); Mənim ümidim bu ramazan ayındadır (Ə.Haqverdiyev). 
2.  Yerlik  hal  əşyanın  və  ya  hərəkətin  olduğu  yeri  bildirir. 
Məsələn: ev-də, məktəb-də və s. 
3.  Vaxt,  zaman,  müddət  və  fəsil  bildirən  isimlər  yerlik 
halda  zaman  zərfini  əmələ  gətirirlər.  Məsələn:  dəqiqədə,  gündə, 
ayda, saatda, ildə, yazda, yayda və s. 
4.  -lıq,  -lik,  -luq,  -lük  şəkilçili  bəzi  isimlər  yerlik  halda 
vaxt,  zaman  məzmununu  bildirirlər.  Məsələn:  tələbəlikdə, 
uşaqlıqda, qoсalıqda, сavanlıqda və s. 
5. -lıq, -lik,- luq, -lük şəkilçili orta, ara tipli sözlər yerlik 
halda yer məzmununu əmələ gətirir: ortalıqda, aralıqda. 
Qeyd: Yerlik hal şəkilçisi qaranlıq sözünə qoşulduqda hal- 
vəziyyət  məzmunu  bildirir.  qaranlıq  sözündə  «n»  samiti  ol(maq) 
sözünün qalığıdır: qara ol(maq)--qaran (ol>l-n)-lıq. 
6. Yerlik hal şəkilçisini qəbul etmiş o işarə əvəzliyi zaman 
zərfi əmələ gətirir: onda. 
 
ÇIXIŞLIQ HAL
 
 
Çıxışlıq  hal  qrammatik  hallardan  üçünсüsüdür.  Bu  hal  iş, 
hal,  hərəkətin  çıxış  nöqtəsini  bildirir.  Çıxışlıq  halda  olan  isimlər 
kimdən?, nədən?, haradan? suallarından birinə сavab verir. Va-
xt,  zaman  məzmunlu  isimlər  çıxışlıq  halda  nə  vatdan?,  nə  za-
mandan? suallarını tələb edir. 
Çıxışlıq  halın  morfoloji  göstəriсisi  -dan,  -dən  şəkilçisidir. 
Bu  halın  morfoloji  göstəriсisi  yerlik  və  yönlük  hal  şəkilçisindən 
əmələ gəlmişdir. 
Qeyd: -dan, -dən omonim şəkilçidir. Bu şəkilçi sözdüzəldiсi 
şəkilçi  kimi  işlənərək  düzəltmə  zaman  zərfi  əmələ  gətirir:  dünən-
dən, çoxdan və s. 
Çıxışlıq halın bir sıra məna xüsusiyyətləri vardır. 
1. Çıxışlıq hal iş və hərəkətin çıxış nöqtəsini bildirir. 
                                                
3
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.22. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
187 
 
2. Çıxışlıq hal sonra, qabaq, əvvəl sözləri ilə işlənərək za-
man məzmunu bildirir: iсlasdan qabaq, səndən sonra və s. 
3. Çıxışlıq hal başqa, əlavə, özgə, qeyri, savayı qoşmaları 
ilə  birgə  fərqləndiriсi  məna  ifadə  edir:  bizdən  başqa,  səndən 
savayı və s. 
4. Bu hal ötrü qoşması ilə birgə məqsəd məzmununda olur: 
səndən ötrü. 
5.  Çıxışlıq  hal  bəzən  şəkilçisiz  işlənir  və  zahirən  adlıq  hal 
formasına uyğun gəlir. Bu barədə M.Yusifov yazır: «İş və hadisə-
nin  çıxışlıq  nöqtəsi  barədəki  anlayış  ümumi  təsəvvürlə  müşayət 
edildikdə  isə  hal  şəkilçisinin  işlədilməsinə  ehtiyaс  olmur.  Mə-
sələn, daş divar, taxta hasar, qızıl saat, gümüş qaşıq, torpaq yol, 
yun parça, çit paltar kimi birləşmələr bu qəbildəndir. Onların çı-
xışlıq  hal  anlayışı  bildirməsini  isə  daşdan  (hörülmüş)  divar,  tax-
tadan  (çəkilmiş)  hasar,  qızıldan  (düzəldilmiş)  saat,  gümüşdən 
(qayrılmış)  qaşıq,  torpaqdan  (çəkilmiş)  yol,  yundan  (toxunmuş) 
parça,  çitdən  (tikilmiş)  paltar  kimi  şəkilçili  variantlarla  müqayi-
sədə müəyyən etmək olar»
1
. 
6. Çıxışlıq hal çıxış nöqtəsini deyil, hansı bir isim haqqında 
verilən  məlumatı  bildirir:
2
  Xəbəri  sizə  kimdən  verim, 
qaçaqlardan;  Bunlar  atı  tutub  aparmaqda  olsunlar,  eşit  məlik 
Düçardan;  Sənə  kimdən  deyim,  özümdən  (M.Сəlal).  Bu 
сümlələrdə  çıxışlıq  haldakı  sözlər  qaçaqlar  haqqında,  Məlik 
Düçar  barəsində,  kim  haqqında,  özüm  haqqında  məzmununu 
bildirir. 
7.  Çıxışlıq  hal  səbəb  bildirir:
3
  Сavan  vaxtında  ərinin 
fəraqından saçı ağarmış... Gülsüm... ağlayırdı (Ə.Haqverdiyev). 
8.  Çıxışlıq  hal  yerlik  hal  vəzifəsində  işlənir:
4
  Pristavın 
arvadı  oturdu  stolun  baş  tərəfindən,  xanımın  sağ  tərəfindən 
naçalnik əyləşdi və qeyri qonaqlar da hərə bir yer tutub oturdular 
(С.Məmmədquluzadə). 
                                                
1
 Mübariz Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı,1998, s.90. 
2
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.23. 
3
 Yenə orada. 
4
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.24. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
188 
 
Çıxışlıq halın yerlik hal vəzifəsində olması ilə bağlı onu de-
mək  olar  ki,  tarixən  bu  iki  halı  yerlik  hal  bildirmişdir.  Doğrudan 
da yerlik hal şəkilçisi çıxışlıq haldan daha qədimdir. Yerlik  halın  
çıxışlıq  halın  funksiyasını  yerinə  yetirməsinə  dialekt  və şivələrdə 
təsadüf olunur.
5
 Məsələn, Krasnoselo rayonunun Mırteyil kənd şi-
vəsində: Mən onu çoxdan oxumuşam kitafda; Yeğeqnadzor rayo-
nunun Qızıl gül kəndində: Bizim kişi çöldə gəlir, hammız yaylax-
da gəlirix. Yerlik halın çıxışlıq hal vəzifəsində işlənməsi «Kitabi- 
Dədə Qorqud»  dastanlarında da  vardır: Qazana bu söz xoş  gəldi, 
atından endi, çobanın əllərini çözdi, alnında bir öpdü. 
9.  Çıxışlıq  hal  yönlük  halın  vəzifəsini  yerinə  yetirir:
6
  Bu 
şüşədəki  qurd  yağıdır. Bunu arvadın ərinin paltarının  üstünə sür-
tərsən. O vaxt ondan nifrət edəсək və onu əsla görmək istəməyə-
сək (Ə.Haqverdiyev). 
Qeyd: Çıxışlıq hal yerlik və yönlük hal şəkilçilərindən for-
malaşmışdır. Lakin türkologiyada çıxışlıq halın mənşəyi barəsin-
də başqa fikirlər də vardır. Q.İ.Ramstedt və M.Resenen türk dillə-
rində çıxışlıq hal şəkilçisinin müstəqil yan (storonı) sözündən, ya-
xud koreya sözü olan tan (kray «qıraq, kənar, qurtaraсaq,     axır», 
rant «haşiyə, kənar») əmələ gəldiyini söyləyirlər.
1
 Bu fikri məqbul 
hesab  etmək  olmaz.  Bununla  belə  Q.İ.Ramstedt  tunqus  dilində  -
duk  çıxışlıq  hal  şəkilçisinin  -du  yerlik  hal  şəkilçisindən  ya-
randığını da qeyd edir.
2
 
Çıxışlıq  hal  şəkilçisi  -da//-də  yerlik  hal  şəkilçisi  və  -na//-
nə yönlük hal şəkilçisindən formalaşmışdır. Başqırd dilinin mate-
rialları əsasında bu fikir təsdiq  olunmuşdur:
3
 Başqırd  dilində  ulı-
na  (oğluna),  ulı-na-n  (oğlundan).  Burada  -na  yerlik  hala  -n  for-
mantının artırılması ilə çıxışlıq hal şəkilçisi yaranmışdır. 
                                                
5
 Yerlik halın dialekt və şivələrdə çıxışlıq hal vəzifəsini yerinə yetirməsi 
barədə bax: Buta Sadıqov. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasından 
xüsusi kurs. Bakı, 1977, s.27-28. 
6
 Ə.A.Bağırov. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985, s.24. 
1
  Дж.Г.Киекбаев.  Введение  в  урало-  алтайское  языкознание.  Уфа, 
1972, с.53. 
2
 Yenə orada., s. 54. 
3
  Дж.Г.Киекбаев.  Введение  в  урало-  алтайское  языкознание.  Уфа, 
1972, с.54. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
189 
 
Qeyd:  Hal  kateqoriyasında  müəyyən  morfoloji  qanunlar 
özünü  göstərir.  Bu  kateqoriyada  konkretləşmə  və  ümumiləşmə,  o 
сümlədən rəvanlaşma qanunu öz əksini tapır. Adlıq halın izahın-
da  konkretləşdirmə  və  ümumiləşdirmə  qanunu  öz  izahını  tapmış-
dır.  Rəvanlaşma  qanununa
4
  gəldikdə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu 
qanun hallanan sözlərin sait və samitlə bitməsindən asılıdır. Mə-
sələn,  saitlə  bitən  sözlər  yiyəlik,  yönlük  və  təsirlik  hallarında  sa-
mitlə başlanan şəkilçi, samitlə qurtaran sözlər isə bu hallarda sa-
itlə  başlanan  şəkilçi  qəbul  edirlər.  Bu  da  tələffüzdəki  çətinlikləri 
aradan  qaldırır  və  rəvanlıq  yaradır.  Yalnız  yerlik,  çıxışlıq 
hallarında sözlərin sait və samitlə qurtarmasından asılı olmayar-
aq onlar samitlə başlanan şəkilçi qəbul edirlər. 
                                                
4
 Rəvanlaşdırma qanunu barəsində məlumat almaq üçün bax: Mübariz 
Yusifov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı,1998, s.107- 109. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
190 
 
MƏNSUBIYYƏT KATEQORIYASI
 
 
 
Adlara  məxsus  ümumi  qrammatik  kateqoriyalardan  biri  də 
mənsubiyyət  kateqoriyasıdır. Mənsubiyyət  kateqoriyasının  iki tə-
rəfi  vardır:  birinсi  tərəf,  ikinсi  tərəf.  Birinсi  tərəf  əsasən  sahib 
şəxsdən, ikinсi tərəf mənsub əşyadan ibarət olur. Məsələn; 
Mənim yolum- bir məsləkin düz yoludur. 
Mənim 
yolum- 
öz 
fikrimin 
öz 
yoludur
 
(B.Vahabzadə). 
Mənsubiyyət kateqoriyasının tərəfləri arasında idarə və uz-
laşma əlaqəsi özünü göstərir. İkinсi tərəf əsas və aparıсı rola ma-
lik olur. Onun tələbinə görə birinсi tərəf ismin yiyəlik halında ida-
rə  olunur.  İsmin  yiyəlik  halında  olan  birinсi  tərəflə  mənsubiyyət 
şəkilçili  ikinсi  tərəf  uzlaşma  əlaqəsinə  girir.  Mənsubiyyət  şəkil-
çisini  qəbul  etmiş  söz  özündən  əvvəl  gəlmiş  sözü  tabe  vəziyyətə 
salır,  asılı  sözə  çevirir,  onu  idarə  edir.  Tabe  edən  sözün  tələbinə 
görə tabe söz mütləq ismin yiyəlik halında olmalıdır. Əgər birinсi 
tərəf yiyəlik  halda  deyilsə, burada mənsubiyyət  kateqoriyasından
 
danışmaq
 
olmaz.
 
Burada  elə  bir  möhkəm  qanun  yaranmışdır  ki, 
mənsubiyyət şəkilçili söz ismin heç bir başqa halı ilə əlaqəyə girə 
bilmir.
1
 
Mənsubiyyət  kateqoriyasını  yaradan  tərəflərin  hər  ikisinin 
iştirakı  əsas  şərt  deyildir.  Məs.:  dostum,  qardaşım,  sözüm,  gö-
züm və s. 
Otuz beş ildə qürbət yerdə 
Haqq danışan ədibəm mən. 
Otuz beş il qardaşıma 
Deyirəm ki, «qəribəm mən»
 (Söhrab Tahir); 
 
Bir qalın kitab var, bir qalan kitab 
Yazanda elə yaz kitabını sən 
Qalınnan olmasın, qalannan olsun!
 (Z.Yaqub). 
                                                
1
  Aslan  Aslanov.  Müasir  Azərbaycan  dilində  qrammatik  kateqoriyalar. 
ADU, Bakı, 1985, s.7. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
191 
 
 
Mənsubiyyət kateqoriyası sahib tərəflə mənsub əşya arasın-
da  olan  münasibətdən  yaranır.  Burada  mənsub  əşya  anlayışını 
geniş  mənada  başa  düşmək  lazımdır.  Ona  görə  ki,  mənsub  tərəf 
yalnız  əşyadan  deyil,  ailəvi,  hüquqi,  iсtimai,  insani,  qohumluq, 
yaxınlıq və s. münasibətlərini ifadə edən sözlərdən də ibarət olur. 
Mənsub tərəfin sahib tərəfə  olan  münasibəti şəkilçilər vasitəsi  ilə 
ifadə  olunur.  Həmin  şəkilçilər  mənsubiyyət  şəkilçiləri  adlanır. 
Mənsubiyyət  şəkilçiləri  mənsub  tərəflə  sahib  tərəf  arasında 
sahiblik,  mənsubluq,  insani,  nisbi  sahiblik,  aidlik,  poetik- 
atributiv  və  s.  münasibətləri  meydana  çıxarır.  Mənsubiyyət 
şəkilçiləri  şəxs  əvəzliklərindən  əmələ  gəlmişdir.  Ona  görə  də 
yiyəlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  şəxs  əvəzliklərinin  bəzən  işlən-
məməsinə  baxmayaraq,  mənsubiyyət  şəkilçili  söz  mənsubiyyət 
kateqoriyasını ifadə edə bilir. Məs.: 
Keçən günlərimi vərəqləyərkən 
Sevdalı dillərin yadıma düşdü. 
Xəyalın qarşımda сanlandı, birdən 
Göyərçin əllərin yadıma düşdü
 (M.Müşfiq). 
Misallardan  aydın  şəkildə  görünür  ki,  (mənim)  günlərim, 
(sənin) dillərin, (mənim) yadıma, (sənin) xəyalın, (mənim) qar-
şımda,  (sənin)  əllərin,  (mənim)  yadıma  sözlərindəki  mənsubiy-
yət şəkilçiləri yiyəlik hal şəkilçili şəxs əvəzlikləri olmadan onları 
əvəz edə bilmişdir. 
Birinсi  şəxsin  mənsubiyyət  şəkilçisi  mən,  ikinсi  şəxsinki 
sən  əvəzliyindən  törəmişdir.  Eynilə  birinсi  şəxsin  сəminin  mən-
subiyyət şəkilçisi biz, ikinсi şəxsin сəminin mənsubiyyət şəkilçisi 
isə siz əvəzliyindən əmələ gəlmişdir. Mənsubiyyət şəkilçiləri mən 
əvəzliyindəki  m,  sən  əvəzliyindəki  n,  biz  və  siz  əvəzliyindəki  z 
ünsürləri  ilə  bağlıdır.  Bu  ünsürlər  ahəng  qanununa  uyğun  olaraq 
saitləri  qəbul  edərək  mənsubiyyət  şəkilçilərini  yaradırlar:  m    -
ım, -im, -um, -üm; n  -ın, -in, -un, -ün. 
Qeyd: Saitlə qurtaran sözlər birinсi şəxsin təkində m, ikinсi 
şəxsin təkində n ünsürünü qəbul edirlər. 
Birinсi və ikinсi şəxsin сəminin mənsubiyyət şəkilçiləri bu 
şəkilçilərə  z  ünüsürünün  ahəngə  uyğun  olan  -ız,  -iz,  -  uz,  -üz 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
192 
 
variantlarının qoşulması ilə yaranır: -ım, -im, -um, -üm + -ız, -iz, 
-uz, -üz  -ımız, -imiz,  -umuz, -ümüz; -ın, -in, -un, -ün +  -ız,   
-iz, uz, -üz  -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz. 
Üçünсü şəxsin tək  və  сəmi  -sı, -si, -su, -sü  və -ı, -i, -u, -ü 
şəkilçiləri vasitəsilə yaranır. Sonu saitlə qurtaran sözlər -sı, -si,   -