Buxgalteriya hisobi

2020 yil 1 martga bo‘lgan
BALANS

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1. Asosiy vositalar 2. Xom ashyo va materiallar 3. Hisob-kitob schyoti	2 170 00 340 000 9 182 500	1. Ustav kapitali (fondi) 2. Boshqa maqsadli tushumlar 3.Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar 4.Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisob-kitoblar	2 300 000 8 942 500 100 000 350 000
Jami	11 692 500	Jami	11 692 500

Ko‘rib chiqilgan misol buxgalteriya schyotlari bilan balans o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik mavjudligini ko‘rsatib turibdi.
Sintetik schyotlarning yakunlari asosida (ularning tarkibida ochilgan analitik schyotlarning ma’lumotlari bilan tekshirilgach) navbatdagi hisobot sanasiga korxonalar balansi tuziladi. SHuning uchun schyotlardagi qoldiqlar balansning tegishli moddalari bo‘yicha ko‘rsatiladi.
Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar
1.YAgona schetlar rejasi.

2. Ishchi schetlar rejasi.

3. Sintetik va analitik schetlar, ular bog‘liqligi.

4.Schetlar bo‘yicha oborot qaydnomalari.

5. Analitik schetlar bo‘yicha oborot qaydnomalari.

Qaydlar uchun

Qaydlar uchun

6-Mavzu “Baholash va kalkulyatsiya”

Reja:
6.1. Qiymat o’lchovining mohiyati va ahamiyati
6.2. Baholash uning tamoyllari va qo’llash tartibi
6.3. Kalkulyatsiya, uning maqsadi, vazifalari va turlari

Yuqorida aytib o’tilganidek, buxgalteriya hisobining usuli, boshqa unsurlardan tashqari o’z ichiga baholash va kalkulyatsiyani ham oladi. Baholash va kalkulyatsiya xo’jalik ko’rsatkichlarini pulda ifodalash uchun foydalaniladigan buxgalteriya hisobi ob’ektlarini pulda o’lchash usulidir. Bu usuldan foydalanish tovar - pul munosabatlarining mavjudligi bilan shartlangan. Bunday iqtisodiyotni

rivojlantirish vositasi, qurollari hisoblangan pul, narx, tannarx, foyda, savdo, kredit,
moliyalarni qo’llash katta ahamiyatga egadir.
Buxgalteriya hisobining ob’ektlari pulda o’lchash ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishi haqida umumlashtirilgan ko’rsatkichlarni olish, korxonalarning mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini uni sotishdan olingan tushum bilan solishtirish, tijorat hisob - kitobi printsplariga rioya qilishi ustidan nazorat etish imkonini beradi. Faqat qiymat o’lchovdan foydalangan holdagina ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligi – muayyan korxonada yangitdan yaratilgan qiymat miqdori haqida umumiy ma’lumot olish mumkin.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning aktiv va majburiyatlarini baholash tartibi, usullari tegishli buxgalteriya hisobining milliy andozalari (BHMC) bilan belgilanadi.
Aktivlar va majburiyatlarni baholashda ularni sotib olingan narxi yoki ishlab chiqarish xarajatlari baholash uchun asos bo’lib hsoblanadi.
4 – BHMCga asosan tovar - moddiy qiymatliklar tannarx bahosida yoki sof sotish bahosida, shu baholarning qaysi biri kam bo’lsa, shu qiymatda baholanadi.
Sotib olingan tovar - moddiy qiymatliklarning tannarxi sotib olish xarajatlarini, transport – tayyorlov xarajatlarini va saqlash joylariga olib kelish xarajatlarini o’z ichiga oladi.
Ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish va xizmat)lar tannarxi, to’g’ri ishlab chiqarish xarajatlari (material, ishchilarning ish haqi, ijtimoiy sug’urtaga ajratma) va egri ishlab chiqarish sarflaridan tashkil topadi.
Xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalarning bajargan ish va xizmatlarini tannarxi xizmat ko’rsatish va ishlarni bajarish uchun bevosita sarflanadigan xodimlarning ish haqlari, xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan ustama xarajatlardan, shuningdek bevosita xizmat ko’rsatish uchun sarflanadigan material xarajatlardan tashkil topadi.
Basharti, tovar - moddiy qiymatliklar shikastlangan yoki narxi pastga tushgan bo’lsa, ularni qiymatini tiklab bo’lmaydi. Bunday hollarda tovar - moddiy qiymatliklar sotish bahosida baholanadi.Amalda, bunday tovar - moddiy qiymatliklar xo’jalikda ko’prok yig’ilib qolgan va aylanishi sekinlashgan hollardagina moliyaviy hisobotda aktivlar sotilishidan kutilayotgan summani ko’p ko’rsatmaslik uchun ularning qiymati pasaytiriladi.
To’liq yoki qisman eskirgan, narxi pastga tushgan material, xom ashyolardan tayyorlangan mahsulot (bajarilgan ish va xizmat)lar bozor (joriy) baholarda sotiladigan bo’lsa, bunday tovar - moddiy qiymatliklarning qiymati sof bozor bahosigacha pasaytirilmaydi. Shu bilan buxgalteriya hisobini yuritishda muhimlilik va tomoyillari ta’minlanadi.


6.2. Baholash uning tamoyllari va qo’llash tartibi

Xo’jalik mablag’larini baholash - uning pul o’lchovida ifodalash usulidir. U buxgalteriya hisobi usulining ajralmas unsuri hisoblanadi, chunki pul o’lchovisiz umumlashtirilgan ko’rsatkichlarni olish mumkin emas. Korxona resurslariga berilgan tavsifning ob’ektivligi hamda moliyaviy natijalarni aniqligi baholashning to’g’riligiga bog’liqdir, xarajatlar miqdorini buzib ko’rsatilishi foyda (zarar) miqdorini noto’g’ri hisoblashga olib keladi.

Xo’jalik mablag’larini baholashning to’g’riligiga uning (baholashning) reallilik va yagonalik printsplariga rioya qilish bilan erishiladi.
Baholashning realligi - bu xo’jalik mablag’lariga kiritilgan mehnat sarflarining haqiqiy miqdorini pul ko’rsatkichida aks ettirishdir. Bu printsilarga rioya qilishlik barcha natura va mehnat ko’rsatkichlari narxlar yordamida pul ko’rsatkichlarga o’tkaziladi. Bunda narxlar ijtimoiy zaruriy mehnat sarflariga asoslangan bo’lib, buxgalteriya hisobida esa balans moddalari haqiqiy tannarxda ifodalanadi.
Baholashning realligi korxonada mavjud bo’lgan resurslar miqdorini aniqlashga, uning faoliyati moliyaviy natijalari to’g’risidagi ishonchli axborotni olishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Ishlab chiqarishga sarflangan materiallarni noto’g’ri baholash, tayyorlangan mahsulot tannarxiga kiritilgan mehnat vositalari amortizatsiyasini aniq hisoblamaslik, hisoblangan ish xaqining summasini noto’g’ri aniqlash - bularning hammasi xo’jalik ishlarini tavsiflashning ob’ektivligiga ta’sir ko’rsatadi, uning umumlashtirilgan pirovard natijalarini buzib ko’rsatadi.
Baholashning yagonalik printsipi korxonalarning bir turdagi mablag’larini bir turdagi pulda o’lchashni anglatadi, ya’ni korxona balansida bir turdagi mablag’lar bir xil tartibda baholanadi. Shu bilan birga bunday baholash davra aylanishning u yoki bu bosqichlarida xo’jalik mablag’lari joylashishining hamma vaqtida saqlanib qoladi.
Mazkur printspga rioya qilishlikning to’g’riligi shuningdek xo’jalik mablag’lari balansda ham, joriy hisobda ham bir xil (yagona) bahoda ko’rsatilishni talab qilinadi.
O’zbekiston Respublikasining soliq kodeksiga muvofiq, hamda daromadlar va xarajatlarni buxgalteriyada hisobga olishning yagona uslubiyatini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 – fevral 54 – sonli Qarori bilan Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom^* tasdiqlanib 1999 yil 1 - yanvaridan kuchga kirdi. Ushbu

• 
  Bundan buyoqqa xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom deb ataladi.
  

Nizom va buxgalteriya hisobining tegishli milliy standartlari (BHMS) bilan belgilngan moddiy qiymatliklarni baholashning umumiy tamoyillari mavjud.
Kapital quyilmalar quruvchi (buyurtmachi)ning balansida haqiqiy xarajatlari bo’yicha aks ettiriladi; asosiy vositalar va nomoddiy avtivlar ularni xarid qilish yoki qurib bitirish hamda etkazib kelish va o’rnatishning barcha xarajatlari qiymatida tashkil topgan dastlabki (boshlang’ich) qiymatda, asosiy vositalar va moddiy aktivlar ularning qoldiq qiymati aniqlanadigan alohida moddalar bo’yicha ko’rsatiladi; ishlab chiqarish zahiralari (xom ashyo, materiallar yoqilg’i va hokazo) materiallarni xarid qilish, tayyorlash va omborga olib kelish xarajatlarining barchasini o’z ichiga oladigan haqiqiy tannarx bo’yicha; tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositilar, xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, mehnat va boshqalardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlaridan iborat bo’lgan haqiqiy ishlab chiqarish tannarxida; tugallangan ishlab chiqarish - haqiqiy tannarxida; debetorlar va kreditorlar bilan hisob - kitoblar korxona buxgalteriya yozuvidan kelib chiqadigan va ular tomonidan tan olingan summalarda hisobga olinadi.
Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi nizom moddiy ishlab chiqarish zahiralarini baholashda shuningdek ehtiyotkorlik usulidan foydalanishni ham nazarda tutadi. Bu tamoyil yuqorida hisobning asosiy qoidalaridan biri ekan haqida eslatib o’tilgan edi. Lekin moddiy - ishlab chiqarish zahiralariga nisbatan bu tamoyil xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomda ham ko’zda tutilgan. Bu Nizom yil mobaynida narxlari pasaygan moddiy - ishlab chiqarish zahiralari hisobot yili oxirida buxgalteriya balansida, agar ular tayyorlash (xarid qilish)ning dastlabki (boshlang’ich) qiymatidan past bo’lsa, sotish mumkin bo’lgan narxda aks ettiriladi va narxlardagi farqlar xo’jalik faoliyati natijalariga olib boriladi, deyilgan.
Xalqaro amaliyotda qabul qilingan usul bo’yicha foydani hisoblash paytida inobatga olinadigan moddiy - ishlab chiqarish zahiralarining qoldiqlariga kelsak, unda ehtiyotkorlik tamoyili gavdalanadi. Umumishlab chiqarish xarajatlari hisobot davri oxiriga ishlovi tugatilmagan moddiy ishlab chiqarish zahiralariga to’g’ridan - to’g’ri munosabatga ega emas. Bunda shu ma’no kelib chiqadiki, agar bu umumishlab chiqarish xarajatlari davr oxiridagi tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy - ishlab chiqarish zahiralari qoldiqlari hisobiga olinib keyingi hisobot davriga o’tkazilsa, unda bu qoldiqlar baholanishi oshirilib, hisobot davrining oxiriga omborda qolgan moddiy ishlab chiqarish zahiralarining narxi pasaytirilgan bo’ladi. Shunday qilib, hisobot davrining foydasi oshirilib ko’rsatilsa, ehtiyotkorlik tamoyili buzilgan bo’ladi.
Qaytariladigan chiqindilarning baholanishi quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

1. 
   Boshlang’ich moddiy resurslarning pasaytirilgan narxlari bo’yicha, ya’ni foydlanish mumkin bo’lgan narxlarda - agar chiqindilar hozircha asosiy ishlab chiqarish uchun,
   

lekin oshirilgan sarflarda (tayyor mahsulot chiqishining pasaygani xolda), yordamchi ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun keng iste’mol buyumlarini (madaniy - maishiy va xo’jalik ehtiyojlari uchun tovarlar) tayyorlashga ishlatiladigan bo’lsa;

2. 
   Boshlang’ich moddiy resursning to’la narxi bo’yicha - agar hisobga olinadigan chiqindilar chetga to’la qiymatli resurs sifatida foydalanish uchun sotilsa.
   

Hisobda reallilik va baholashdagi yagonalik tamoyilining qo’llanishi xo’jalikning
xususiyatlari bilan shartlangan. Buni xo’jalik hisobining ob’ektivligi, uning tuzilishining
tartibga solganligi va ilmiy xarakteri talab qiladi.