Buxgalteriya hisobi

6.3. Kalkulyatsiya, uning maqsadi, vazifalari va turlari

Korxonaga samarali rahbarlik qilish faqat butun kompaniya va uning bo’linmalari bo’yicha xarajatlar hajmi haqidagina emas, balki butun tovar mahsuloti va uning turlari hamda mahsulot (ishlar, xizmatlar) birligi bo’yicha axborotning zarurligini nazarda tutadi. Buxgalteriya hisobida xo’jalik mablag’larini baholash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar), o’zida ishlab chiqarilgan va xarid qilingan yarim tayyor mahsulotlar hamda tayyorlanayotgan tovar - moddiy boyliklar zahiralarining tannarxi ko’rsatkichi asos bo’lib hisoblanadi. Uning hajmini aniqlash uchun kalkulyatsiyadan foydalaniladi.

Kalkulyatsiya - tannarxni hisoblab topish usulidir. U buxgalteriya hisobi usulining unsurlaridan biri bo’lib, uning boshqa unsullari bilan va eng avvalo, schyotlar bilan chambarchas bog’liqdir. Tannarxni aniqlash uchun ma’lumotlar vazifasini buxgalteriya hisobi schyotlarida hisobga olinadigan har xil xarajatlar summalari bajaradi. Kalkulyatsiya hisob - kitoblarining to’g’riligi ta’minlash uchun schyotlarda muomalalarni aks ettirish qat’iy ilmiy asosda tuzilgan bo’lishi kerak.
Boshqa tomondan, kalkulyatsiya buxgalteriya hisobining boshqa unsuri - baholash uchun zamin bo’lib hisoblanadi. Kalkulyatsiya hisob - kitoblari tannarxni tashkil etadigan moddalar ro’yxatiga ega bo’lgan hujjat ko’rinishida rasmiylashtirilganligi sababli, bu hujjatlar (amaliyotda shuningdek kalkulyatsiya deb nomlanadi) buxgalteriya hisobining tegishli ob’ektlarining pulda baholash uchun asos bo’lib hisoblanadi.
Kalkulyatsiya yordamida xarid qilingan mehnat buyumlari, tayyorlangan, sotilgan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. Shu qiymatliklar barchasining tannarxini hisoblab topish uchun har bir jarayon - ta’minot, ishlab chiqarish chiqimlari hisoblab chiqiladi. Shunday qilib, kalkulyatsiyada barcha muhim xo’jalik jarayonlarini amalga oshirish ustidan nazorat qilish uchun ma’lumot keltirilgan bo’ladi.
Kalkulyatsiya vositasida hisoblab topilgan hakikiy tannarx ko’rsatkichlaridagi ma’lumotlar xarajatlar tuzilishini o’rganish imkonini beradi va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan xarajatlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Shu ko’rsatkichlarning ahamiyati ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida o’sib ketadi.
Tuzilish vaqtiga qarab kalkulyatsiya oldindan va keyinchalik tuzilgan navbatdagi kalkulyatsiyalarga bo’linadi. Oldindan tuziladigan kalkulyatsiya odatda prognoz qilinadigan sarflarni tafsiflaydi. Ularning tarkibiga rejali va normativ kalkulyatsiyalar kiradi. Rejali kalkulyatsiya xarajatlarni rejalashtiriladigan davrdagi xarajatlar (materiallar, yoqilg’i, energiya, ish haqi) ning o’rtacha me’yorlaridan kelib chiqqan holda aniqlaydi. Normativ kalkulyatsiya
o’rtacha me’yorlar emas, balki mazkur hisobot davrida amal qilayotgan me’yorlar bo’yicha tuziladi.
Navbatdagi kalkulyatsiya buxgalteriya hisobining haqiqiy ma’lumotlari bo’yicha tuziladi.
Kalkulyatsiyaning to’g’riligi tannarxni tashqil qiladigan chiqimlarning ratsional guruhlanishi, kalkulyatsiya qilinayotgan ob’ektga qilingan sarflarning aniq hisoblab chiqilishi, hamda bilvosita xarajatlarni taqsimlashning asoslangan usulini tanlab olish bilan ta’minlanadi.
Tannarxni hosil qiladigan chiqimlarning ratsional guruhlanishi uning iqtisodiy nazariya amaliy maqsadga muvofiqligi talablariga to’g’ri kelishligi bilan belgilanadi. Iqtisodiy nazariya xarajatlar ro’yxatini kalkulyatsiyada bir xil turda tuzishni tavsiya etadi. Bu xolda mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiladigan xarajatlarni ularning iqtisodiy mazmuniga muvofiq guruhlash qo’yidagicha bo’ladi:

• 
  Moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqindilar qiymati chegirilgandan keyin);
  
• 
  ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xodimlari bo’yicha ijtimoiy ajratmalar xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar ammortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar.
  

Bunday guruhlanish muayyan ob’ektga nima sarflangan degan savolga javob beradi, uning yordamida kalkulyatsiya qilinayotgan ob’ekt tannarxi qanday unsurlardan iborat ekanligi aniqlanadi. Demak, yangi sharoitda ishlab chiqarish tannarxiga ma’muriy, tijorat, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Har bir hisobot davrining bunday xarajatlari sotishdan olingan foydani kamaytirish hisobiga o’tkaziladi (hisobdan chiqariladi). Lekin korxonani va uning bo’linmalarini boshqarish uchun boshqacha guruhlanish, ya’ni moddalar bo’yicha guruhlanish zarur.
Xarajatlarning elementlari xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomda bo’yicha guruhlanishi quyidagicha ko’rsatilgan:

• 
  xom ashyo materiallar (chiqindilar chegirib tashlangandan keyin);
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish ishchilarining ish haqi;
  
• 
  ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar;
  
• 
  umumishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  boshqa xarajatlar.
  

Xarajatlarning bu guruhlanishi oldingisidan shu bilan farq qiladiki, unda to’g’ri xarajatlar ularning turlari bo’yicha (tannarx unsurlari) bo’yicha ko’rsatiladi, egri xarajatlar esa jamlangan (kompleks moddalar bilan) xarajatlar majmuasidan tashkil topgan, ya’ni bir nechta unsurlardan tashkil topgan moddalar bilan ko’rsatiladi. U xarajatlar nimalarga qilingan degan savolga javob
beradi va shunday qilib xarajatlarni ularning yuzaga kelishi joylari bo’yicha hisoblab chiqish va boshqarishni amalga oshirish imkonini beradi.
Xarajatlarni moddalar bo’yicha guruhlash tannarxni byudjetlashtirish (rejalashtirish), hisob yuritish va kalkulyatsiya qilishda ishlatiladi. Yuqoridagi har ikkala guruhlash ilmiy asosda ishlab chiqiladi va amaldagi nizom tomonidan foydalanish uchun tavsiya qilinadi.
Kalkulyatsiyalanayotgan ob’ektga qilingan sarflar hisob -kitobining aniqligi eng avvalo hisobning to’g’ri tashkil qilinishiga bog’liq bo’ladi.
Buning uchun buxgalteriya hisobi qilingan sarflar qanday ob’ektga tegishli ekanliklariga qarab, ularning o’rtasida aniq chegaralanishni ta’minlashi lozim. Bunga esa qilinayotgan xarajatlar tegishli ob’ektning nomi kelitirilgan, yaxshi tashkil etilgan hujjatlashtirish va muayyan xarajat qanday ob’ekt bilan bog’liq ekanligini xatosiz aniqlab olish imkonini beradigan buxgalteriya hisobi tizimida xarajatlarning to’g’ri guruhlanishi bilan erishiladi. Bu erda xarajatlarning tahliliy hisobini tashkil qilish alohida ahamiyatga egadir, chunki tannarxni kalkulyatsiya qilish uchun kerakli ma’lumotlar bevosita tahliliy hisobdan olinadi.
Egri ishlab xarajatlarini taqismlash usulini tanlashning asoslanganligi shundan iboratki, tanlab olingan usul shu xarajatlarni ob’ektlar o’rtasida ularning hajmiga ta’sir etadigan bazaga mutanosib taqsimlash imkonini beradigan bo’lsin. Masalan, harakat energiyasini – asbob - uskunalar ishining vaqtiga mutanosib ravishda, ma’muriy boshqaruv xodimlarining ish haqini – mahsulot hajmiga mutanosib ravishda, zavod ichidagi transportni asrash bo’yicha xarajatlarini ko’chiriladigan mahsulot og’irligi va masofasining uzunligiga mutanosib ravishda taqsimlash maqsadga muvofiqdir va hokazo.
Lekin, xarajatlarni har xil belgilariga qarab alohida – alohida taqsimlash tannarxni kalkulyatsiyalash bilan bog’liq bo’lgan axborot ishlarini haddan tashqari qiyinlashtirib yuborgan bo’lar edi. Shu sababli bunday taqsimlash amalda keng qo’llanishga o’rin topmadi.
Amaliyotda egri xarajatlar asosan ishlab chiqarish ishchilarni ish haqiga mutanosib taqsimlanadi. Bu usul juda oddiy va qulaydir. To’g’ri, undan foydalanish ko’pincha mahsulot tannarxini buzib ko’rsatishga olib kelishi mumkin, chunki ba’zi egri xarajatlar ishlab chiqarish ish haqi bilan juda kam bog’langan yoki mutlaqo bog’lanmagan. Undan tashqari, egri xarajatlarni taqsimlashning faqat bir usulidan foydalanish kalkulyatsiyalarda tannarx tuzilishini o’rganishni qiyinlashtiradigan katta jamlovchi moddalarning yuzaga kelishiga olib keladi.
Egri xarajatlarni taqsimlashning ko’proq takomillashgan usuli muommalarini echish uchun har xil takliflar mavjud. Masalan, ba’zilar jamlovchi (kompleks) moddalardan umuman voz kechishni taklif etadilar. Lekin bunday taklif u yoki bu ishlab chiqarish uchastkalarida xarajatlarning jamlovchi moddalarning mavjud bo’lishi ularni boshqarish uchun majburiy hisoblangan ishlab chiqarishni hisobga olish tamoyillariga to’g’ri kelmaydi. Undan tashqari, jamlovchi (kompleks) moddalardan voz kechish bu xollarda egri xarajatlarni hisobga olish va taqsimlash bo’yicha ishlar hajmining keskin o’sib borishi sharoitida mumkin emas.
Boshqalar egri xarajatlarni taqsimlash uchun baza sifatida ish haqi emas, balki sarflangan materiallar qiymatidan foydalanishni taklif qilishadi va hokazo. Lekin bu usul ham o’z kamchiliklariga ega, chunki barcha egri xarajatlar ham materiallar sarfiga bog’liq bo’lavermaydi.
Egri xarajatlarni asbob - uskunalarning ishlashi vaqtiga mutonosib taqsimlash haqidagi oldinga surilgan takliflar bu masalani echa olmaydi, chunki bu xolda asbob - uskuna tomonidan ishlab chiqarilayotgan har bir mahsulot turiga sarflangan haqiqiy vaqtni hisobga olish zarur bo’ladi, lekin bunday hisob juda ko’p mehnat sarfini talab qilib, amaliy jihatdan boshqarish juda qiyindir.
Egri xarajatlarni taqsimlash muammosini echishga korxonaning texnikaviy ta’minlashini takomillashtirish yordam beradi. U ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni yaxshilashga olib boradi. Natijada jamlovchi (kompleks) xarajatlar tarkibiga kiradigan ko’pchilik sarflar uchun normativlar (standartlar) ishlab chiqish imkoniyatlari yuzaga keladi. Bu birinchi navbatda muhim jamlovchi modda hisoblangan umumishlab chiqarish xarajatlariga tegishlidir, chunki unga kiradigan ko’pchilik sarflar masalan, asbob - uskunalar amortizatsiyasi, ularni asrash xarajatlari, harakat energiyasi, asboblarni eskirishi, transport xarajatlari va boshqalar bo’yicha, tegishli normalar belgilab, me’yorlash mumkin; bu xarajatlardan har biri kalkulyatsiyaning mustaqil moddasi sifatida ajralib, mashina - soatlar koeffitsienti asosida normativ stavkalariga mutanosib taqsimlanadi.
Shuni ta’kidlash lozimki, bu usul bilan asbob - uskunalarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlarining har bir moddasini alohida emas, balki faqat hamma summasini taqsimlash mumkin.
Demak, tannarxni kalkulyatsiyalashning iqtisodiy asoslangan usulini yaratish muammosi hali to’la echilmagan. Lekin ishlab chiqarishga xizmat qilish va boshqarish xarajatlarining mazkur guruhini taqsimlashning bir progressiv usuliga o’tish mahsulot tannarxini hisoblab chiqarishni ancha yaxshilaydi.
Umumshilab chiqarish xarajatlarining qolgan qismini ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqiga va asbob - uskunalarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlariga mutanosib taqsimlash mumkin.
Mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash quyidagi ishlarni o’z ichiga oladi: ishlab chiqarilishi tugallangan va tugallanmagan ishlab chiqarishlar o’rtasida xarajatlarni chegaralab olish, ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotga qilingan sarflarni hisoblab chiqish, chiqindilar va qo’shimcha mahsulotning baholanishi va har bir kalkulyatsiya qilinayotgan ob’ektga tegishli bo’lgan kalkulyatsiyaning har bir moddasi bo’yicha xarajatlarni aniqlash. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalashning ilmiy asosda tuzilishi quyidagi muhim printsiplarga rioya qilishlikni talab qiladi:

• 
  mahsulot tannarxiga barcha ishlab chiqarish xarajatlarini kiritish;
  
• 
  ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy belgisi, vaqt davri, kalkulyatsiya moddalari, ishlab chiqarish joylari va kalkulyatsiya ob’ektlari bo’yicha yig’ish va guruhlash;
  
• 
  buxgalteriya hisobining ma’lumotlaridan tannarxni kalkulyatsiyalash uchun asosiy manbaa sifatida foydalanish.
  

Kalkulyatsiyani takomillashtirish borasida hisobchilik ilmida katta yutuqlar bilan bigalikda, afsuski, unda ayrim kamchiliklar saqlanib qolgan. Ular eng avvalo shundan iboratki, mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash usullarini ishlab chiqishga katta e’tibor berib, bizda materiallarni tayyorlash va mahsulot sotilishi tannarxini hisoblab topish masalalariga kamroq e’tibor beriladi, bu esa ushbu kalkulyatsiya ob’ektlarini baholashning to’g’riligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Kalkulyatsiya tuzishda sarflarni faqat pul o’lchagichida emas, balki mehnat o’lchagichida ham hisoblab topish katta e’tiborni talab qiladi.
Birinchi navbatda bu mehnat unumdorligi, mahsulotning mehnat sig’imi va shu kabilarga tegishlidir. Ayniqsa mehnat sarfining mahsulot turlari, uni tayyorlashning jarayonlari va ishlab chiqarish uchastkalari bo’yicha hisobga olish muhimdir.
Bozor iqtisodiyoti va raqobatchilikning rivojlanishi sharoitida korxonada kalkulyatsiyalar tuzish kerak, lekin mahsulot (ishlar, xizmatlar) turi bo’yicha xarajatlar haqidagi ma’lumotlarni, odatga ko’ra, qat’iy sir tutish zarur. Kalkulyatsiya masalalari bilan korxonada umumiy (moliyaviy) buxgalteriyadan ajratilgan maxsus (kalkulyatsiya, boshqaruv) guruhi bajaradi, chop etiladigan hisobot esa moliyaviy hisob ma’lumotlari asosida tuziladi.
Boshqaruv hisobining ma’lumotlari amalda hisobotda ko’rsatilmaydi va faqat korxona ichida ishlatiladi.