Buxgalteriya hisobining predmeti va usullari reja

 
2.2.Balansning tuzilishi va uning moddalari 
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2003 yil 24 yanvarda 
ro‘yxatga olingan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 
dekabrdan 140-sonli buyrug‘i bilan moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari 
tasdiqlangan. Quyida ushbu tasdiqlangan balans shaklini keltiramiz 
Ko‘rsatkichlar nomi 
Satr 
kodi 
Hisobot 
yili 
boshiga 
Hisobot 
yili 
oxiriga 
Aktiv 
I. Uzoq muddatli aktivlar 
Asosiy vositalar: 
Boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymati (0100, 0300) 
010 
Eskirish (0200) 
011 

---

54 
Qoldiq qiymat (010 - 011) 
012 
Nomoddiy aktivlar: 
Boshlang‘ich qiymati (0400) 
020 
Eskirish summasi (0500) 
021 
Qoldiq qiymat (020-021) 
022 
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 040+050 
+060+070+080), shu jumladan: 
030 
Qimmatli qog‘ozlar (0610) 
040 
SHo‘‘ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620) 
050 
Qaram xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630) 
060 
CHet 
el 
kapitali 
mavjud 
bo‘lgan korxonalarga 
investitsiyalar (0640) 
070 
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690) 
080 
O‘rnatiladigan asbob-uskunalar (0700) 
090 
Kapital qo‘yilmalar (0800) 
100 
Uzoq 
muddatli 
debitorlik 
qarzlari 
(0910,0920,0930,0940) 
110 
shundan: muddati o‘tgan 
111 
Uzoq 
muddatli 
kechiktirilgan 
xarajatlar 
(0950,0960,0990) 
120 
I bo‘lim bo‘yicha jami
(satr. 012+022+030+090+100+110+120) 
130 
II. Joriy aktivlar 
Tovar-moddiy 
zaxiralari; 
jami 
(satr. 
150+160+170+180), shu jumladan: 
140 
Ishlab chiqarish zaxiralari (1000, 1100, 1500, 1600) 
150 
Tugallanmagan ishlab chiqarish
(2000, 2100, 2300, 2700) 
160 
Tayyor mahsulot (2800) 
170 
Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 
180 
Kelgusi davr sarflari (3100) 
190 
Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 
200 
Debitorlar, 
jami 
(satr. 
220+230+240+250+260 
+270+280+290+300+310) 
210 
shundan: muddati o‘tgan 
211 
Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 
ning ayirmasi) 
220 
Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi (4110) 
230 

---

55 
SHo‘‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 
240 
Xodimlarga berilgan bo‘naklar (4200) 
250 
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan 
bo‘naklar (4300) 
260 
Budjetga soliq va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari 
(4400) 
270 
Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha 
bo‘nak to‘lovlari (4500) 
280 
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha qarzi 
(4600) 
290 
Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi (4700) 300 
Boshqa debitorlik qarzlari (4800) 
310 
Pul mablag‘lari, jami (satr. 330+340+350+360), shu 
jumladan: 
320 
Kassadagi pul mablag‘lari (5000) 
330 
Hisoblashish schyotidagi pul mablag‘lari (5100) 
340 
CHet el valyutasidagi pul mablag‘lari (5200) 
350 
Boshqa 
pul 
mablag‘lari 
va 
ekvivalentlari 
(5500,5600,5700) 
360 
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 
370 
Boshqa joriy aktivlar (5900) 
380 
II bo‘lim bo‘yicha jami
(satr. 140+190+200+210 +320+370+380) 
390 
Balans aktivi bo‘yicha jami (satr. 130+390) 
400 
Ko‘rsatkichlar nomi 
Satr 
kodi 
Hisobot 
yili 
boshiga 
Hisobot 
yili 
oxiriga 
P a s s i v 
I. O‘z mablag‘lari manbalari 
Ustav kapitali (8300) 
410
Qo‘shilgan kapital (8400) 
420
Zaxira kapitali (8500) 
430
Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 
440
Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 
450
Maqsadli tushumlar (8800) 
460
Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralar 
(8900) 
470

---

56 
I bo‘lim bo‘yicha jami
(satr. 410+420+430-440+450 +460+470) 
480
II. Majburiyatlar 
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami
(satr. 500+510 +520+540+550+560+570+580+590) 
490
SHu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr. 
500+520+540+560+590) 
491
SHundan: muddati o‘tgan uzoq muddatli kreditorlik 
qarzlari 
492
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli 
qarz (7000) 
500
Ajratilgan bo‘linmalarga uzoq muddatli qarz (7110) 
510
SHo‘‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga uzoq muddatli 
qarz (7120) 
520
Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220, 
7130) 
530
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha uzoq muddatli 
kechiktirilgan majburiyatlar (7240) 
540
Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar 
(7250, 7290) 
550
Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar 
(7300) 
560
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 
570
Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 
580
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar (7900) 
590
Joriy majburiyatlar, jami (satr. 610+630+640+650 
+660+670+680+690+700+710+720+730+740+750+760) 
600
SHu 
jumladan: 
joriy 
kreditorlik 
qarzlari 
(satr. 
610+630+650+670+680+690+700+710+720+760) 
601
SHundan: muddati o‘tgan joriy kreditorlik qarzlari 
602
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 
610
Ajratilgan bo‘linmalarga qarz (6110) 
620
SHo‘‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz (6120) 
630
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 
640
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan 
majburiyatlar (6240) 
650
Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290) 
660
Olingan bo‘naklar (6300) 
670

---

57 
Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6400) 
680
Sug‘urtalar bo‘yicha qarz (6510) 
690
Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz 
(6520 
700
Ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar (6600) 
710
Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz (6700) 
720
Qisqa muddatli bank kreditlari (6810) 
730
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 
740
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950) 
750
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900) 
760
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 490+600) 
770
Balans passivi bo‘yicha jami (satr. 480+770) 
780
Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag‘lar turi va ularning 
ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi. Masalan, aktivning birinchi 
moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi 
sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi 
nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko‘rsatadi. 
«Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib 
tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi. 
«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat 
vositalarining qiymatini ko‘rsatadi. SHuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va 
asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Ishlab chiqarish 
zaxiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom-ashyo va materiallar», 
«YOrdamchi materiallar», «YOqilg‘i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish 
zaxiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab 
chiqarish» moddasi korxonaning har xil sexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha 
etkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor 
mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo‘ljallangan 
buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» moddalarida muayyan davrda 
korxona ixtiyoridagi pul mablag‘larining summasi ko‘rsatiladi. «Mol etkazib 
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar». «Boshqa debitoolik qarzlari» va 

---

58 
hokazo moddalarida esa boshqa xo‘jalik yuritish subektlarning ushbu korxonaga 
undan sotib olingan mahsulot uchun («Xaridorlar») va boshqa operatsiyalar 
bo‘yicha («Boshqa debitorlar») qarzlari aks ettiriladi. 
Ko‘rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo‘lib, ularning mazmuni ko‘p 
tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu 
moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga 
qarab aniqlab olish doim ham oson bo‘lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning 
mazmunini aniq ko‘z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini 
yaxshi bilib olish lozim. YUqorida aytilganidek, passiv aktivda ko‘rsatilgan 
korxona mablag‘larining manbaini aks ettiradi. 
Passivning birinchi moddasi ustav kapitalidir. Uning summasi korxonaning 
yaratilish paytida shakllantirilgan mablag‘lar miqdoridan iborat. Bunda 
korxonaning o‘z mablag‘larining umumiy summasi ko‘rsatiladi va bu manbadan 
berilgan mablag‘larning o‘zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan 
bo‘ladi. 
«Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida korxonaning 
faoliyat ko‘rsatishi boshidan boshlab hisobot davrigacha bo‘lgan vaqt ichida 
jamg‘arilgan foyda summasini aks ettiradi. 
«Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo‘lgan uzoq 
muddatli qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko‘rsatilgan summa korxona tomonidan 
olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi 
kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bo‘lgan pul mablag‘larining 
miqdorini ko‘rsatadi, deb o‘ylash noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki bank tomonidan kredit 
ko‘rinishida beriladigan pul mablag‘lari odatda korxonaning hisob-kitob schyotiga 
yozib qo‘yiladi yoki mol etkazib beruvchilardan bo‘lgan qarzni uzish uchun 
o‘tkaziladi. Demak, bu mablag‘ balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi. 
«Kreditorlar» moddasining «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar» 
qatorida keltirilgan summa korxonaning mol etkazib beruvchilardan sotib-olingan 
har xil moddiy boyliklari uchun qarzini ko‘rsatadi. 
«Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va 

---

59 
xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. 
Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va 
xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to‘lanishi kerak bo‘lgan ish xaqi summasi 
qancha ekanligini ko‘rsatadi. 
«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» moddasi korxonaning byudjet oldidagi 
undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni to‘lash bo‘yicha 
majburiyatlarining summasini, ya’ni moliyaviy tashkilotlariga bo‘lgan qarzning 
miqdorini aks ettiradi. To‘lanishi lozim bo‘lgan summa aniqlanganidan keyin, 
korxona o‘z balansining passivida shu modda bo‘yicha uning summasini 
ko‘rsatadi. Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasniflanadi: 
1. Tuzish vaqtiga qarab: kirish balansi; joriy (davriy) balans; tugatish balansi; 
ajralish balansi; qo‘shilish balansi; sanatsiya balansi. 
2. Tuzish manbalariga qarab: inventar balanslari. Faqat inventar vositalari 
asosida tuziladi; ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar 
mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo‘jaliklar o‘z 
shaklini o‘zgartirganda talab qilinadi; daftar balansi - inventarizatsiya o‘tkazish 
yo‘li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi; 
bosh balans - hisob va inventarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi. 
3. Axborot hajmi bo‘yicha: yakka balans - faqat bir korxona axborotini aks 
ettiradi; yig‘ma balans - barcha korxonalar mablag‘larining umumiy holatini aks 
ettiruvchi summalarni mexanik qo‘shish yo‘li bilan tuziladi; konsolidallashgan 
balans. 
4. Faoliyat xarakteri bo‘yicha: asosiy balans - korxonaning asosiy faoliyat 
turi va ustaviga to‘g‘ri keladigan balans; asosiy bo‘lmagan balans - korxonaning 
boshqa faoliyat turlari bo‘yicha tuziladigan balans. 
5. Mulk shakli bo‘yicha: davlat korxonalari balansi; aksioner jamiyatlari 
balansi; munitsipal balansi; qo‘shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar 
balansi. 
6. Aks ettirish obekti bo‘yicha: huquqiy shaxs bo‘lgan korxonaning mustaqil 
balansi; alohida balans. 

---

60 
7. Tozalanish usuli bo‘yicha: brutto-balansi - bu barcha tartibga soluvchi 
moddalarni o‘z ichiga oluvchi balans; netto-balans - bu barcha tartibga soluvchi 
moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans. Bizning Respublikamizda netto-
balansi qo‘llaniladi.