Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

 
 
3. BUXGALTERIYA HISOBI SHAKLLARI HAQIDA TUSHUNCHA, 
ULARNING RIVOJLANISH TARIXI.
Hisob yuritishning turli xil texnik vositalaridan foydalanib dastlabki 
hujjatlarda keltirilgan ma’lumotlarga ishlov berish jarayoni buxgalteriya hisobi 
shaklini belgilaydi. Buxgalteriya hisobi shakli korxonalar faoliyatida sodir 
bо‘lgan har xil xо‘jalik operatsiyalarini о‘z vaqtida, tо‘g‘ri, izchillik bilan hisob 
registrlarining aniq bir tizimda jamlanishini ta’minlaydi. 
Demak, 
korxonalar faoliyatida sodir bо‘lgan xо‘jalik operatsiyalarini 
hisobchilikning turli xil texnik vositalaridan foydalanib о‘z vaqtida, tо‘g‘ri, 
izchillik bilan hisob registrlarining aniq bir tizimda jamlash vositasiga 
buxgalteriya hisobining shakli deb aytiladi.
Buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotida hisob yuritishning kо‘p 
shakllari mavjud. Bularni kо‘pchiligi bir-biriga o’xshaydi, chunki, ular о‘zidan 

---

432 
avvalgi shakllarning ilg‘or elementlarini takomillashtirish hisobiga vujudga 
kelgan. 
Kо‘p yillar davomida buxgalteriya hisobining “Fransiya shakli”dan 
foydalanib kelingan. Bu shakl Matoye Dela Port tomonidan 1685 yilda yaratilgan. 
Uning xususiyati shundaki, umumiy jurnaldan kassa jurnali, sotilgan qiymatliklar 
jurnali, olingan veksellar jurnali, berilgan veksellar jurnali va har xil operatsiyalar 
jurnali kabi jurnallar ajratib chiqarilgan. 
Kapitalni yiriklashuvi va markazlashuvi korxonalar faoliyatida sodir 
bо‘ladigan xо‘jalik operatsiyalari sonini о‘sishiga va xо‘jalik aloqalarini 
kengayishiga olib keldi, bu esa, oqibat natijada takomillashgan buxgalteriya 
hisobi shakllaridan foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. 17-18 asrga kelib 
Italiyada F.Garatti tomonidan 1688 yilda buxgalteriya hisobining yangi shakli 
yaratildi. Bu tarixda buxgalteriya hisobining “Yangi Italiya shakli” nomi bilan 
ma’lum. Bu shakl bosh hisob yozuvlarini qayd qilishning daftar, jurnal va 
yordamchi daftar registrlardan tashkil topgan. Hisob yuritishning yangi italiyan 
shaklida schyotlar kollektiv va oddiy schyotlarga bо‘linadi va bosh daftardan, 
sintetik schyotlar uchun, yordamchi daftarlardan esa, analitik schyotlar uchun 
foydalaniladi. Hisob registrlarini bunday tuzilishi buxgalteriya hisobining 
tezkorligini ta’minlaydi. Har bir operatsiya xranologik jurnalga yozilgandan 
keyin, bosh daftar schyotlarga va tegishli yordamchi daftarlarga kо‘chiriladi. Bu 
daftarlardagi yozuvlarga muvofiq har oyda sintetik va analitik schyotlar bо‘yicha 
aylanma qaydnomalar tuzilib, bir-biriga solishtirilib tekshiriladi. Sintetik 
schyotlar bо‘yicha oborot qaydnoma aylanma balansni o’zida mujassamlashtirgan 
bо‘lib, bu ma’lumotlar qoldiq balansini tuzish uchun manba bо‘lib xizmat qiladi. 
1797 yilda E.Degronij tomonidan, Fransiyada "Yangi Italiya shakli"ning ancha 
soddalashtirilgan rusumi (varianti) yaratildi. U tarixda buxgalteriya hisobining 
“Amerika shakli “ nomi bilan ma’lum. Buxgalteriya hisobining "Amerika 
shakli"da xronologik va sistematik yozuvlar “Bosh jurnal” deb nomlangan 
registirda qо‘shib olib boriladi.

---

433 
D.Rossi tomonidan 1889 yilda bosh jurnalni tuzish yо‘li bilan oborot 
qaydnoma olishni ta’minlaydigan buxgalteriya hisobining “shaxmat shakli” 
asoslab berildi. XX- asrning boshlarida Fransiyalik buxgalter J.B.Dyumarshe 
tomonidan buxgalteriya hisobining integral shakli yaratildi. 
Keyingi yillarda buxgalteriya hisobi shakllari, ularni standartlash va 
unifikatsiyalash asosida birmuncha qisqartirildi. Korxonalarda qо‘llaniladigan 
buxgalteriya hisobi shakllari bir-birlaridan quyidagi belgilariga kо‘ra farq qiladi. 
1.
Sintetik hisob registrlarining tuzilishi; 
2.
Sintetik va analitik hisob registrlarini о‘zaro aloqasi; 
3.
Buxgalteriya hisobi registrlarining tashqi kо‘rinishi; 
4.
Buxgalteriya hisobi registrlariga xо‘jalik operatsiyalarini yozish 
tartibi va texnikasi. 
Hozirgi paytda buxgalteriya hisobi amaliyotida hisob yuritishning 
memorial-order, jurnal-order va kompyuterlashtirilgan qog‘ozsiz shakllaridan 
keng qо‘llanilmoqda.