Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Rejalashtirish qanday xususiyatlarga ega?
2. Tarbiyachining ish hujjatlarini sanang.
3. Istiqbol reja qanday muddatga tuziladi?
4. Haftasiga qisqa muddatli guruhlarda mashg‘ulotlar nimaga asos-
lanib tuziladi? 2-smenada-chi?
5. Topshiriq: Tarbiyachining ish hujjatlarinini tartib bilan yozing,har 
birini mazmun mohiyatini taqdimot orqali namoyish qiling.

---

344 
XX. MODUL.
O‘ZBEKISTONDA INKLYUZIV TA’LIMGA 
MUHTOJ BO‘LGAN BOLALAR BILAN ISHLASH 
Mavzuga oid tayanch tushunchalar: 
inklyuziv ta’lim, huquq va 
qobiliyat, ijtimoiy adolat, tenglikka erishish, nogiron, Konvensiya, 
didaktik o‘yin, kamsitish, qaramlilik, mos keluvchi, rivojlantiruvchi, 
inklyuziv 
XX. 1. Inklyuziv ta’lim va uning mohiyati 
Har qanday jamiyatda kelajak vorislari bo‘lmish farzandlarni 
mas’uliyatni his etadigan, ularni davlat taraqqiyoti va gullab-
yashnashiga salmoqli ulush qo‘shadigan munosib fuqarolar bo‘lib 
yetishishlariga katta umid bilan qaraladi. Yangi O‘zbekistonda
bolalar huquqlarini himoya qilishga juda katta e’tibor berilmoqda. 
Mamlakatimizda maktab, litsey, gimnaziya, kollej kabi bilim 
dargohlari bilan birgalikda turli maxsus maktab internatlar, 
mehribonlik uylari faoliyat ko‘rsatayotganligi ham fikrimizning 
isbotidir. Ko‘plab davlatlarda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham 
imkoniyati cheklangan bolalar uchun maxsus tashkillangan maktablar 
bor. Ularning vazifasi bolalarni maxsus o‘quv yurtlariga tayyorlashdir. 
Bolalarni himoya qilish xalqaro tashkiloti konvensiya tizimiga 
o‘zining asosiy maqsadi etib bola huquqlarini asos qilib oladi. Bola 
huquqlari xalqaro konvensiya hamma bolalarning ehtiyojini hisobga 
olgan, huquq va qobiliyatlarini hurmat qiladigan ta’lim tizimini 
yaratish g‘oyasini ilgari surdi. Chunki har bir bolada, u sog‘lommi 
yoki nogironmi, takrorlanmaydigan xarakter, qiziqish, imkoniyat va 
bilimga ehtiyoj bor.
Hamma bolalarning ehtiyojlarini hisobga olgan, huquq va 
qobiliyatlarini hurmat qiladigan, ijtimoiy adolat hamda tenglikka 
erishishni maqsad qilib olgan ta’lim tizimi inklyuziv ta’lim deyiladi.
Inklyuziv ta’lim nogiron bolalarni ta’lim jarayoniga integratsiya 
qilish hamda umumta’lim maktablarini nogiron bolalarga 
moslashtirishni ko‘zda tutadigan, ijtimoiy adolat va tenglikni bosh 
maqsad qilib olgan jarayondir. 
Inklyuziv ta’lim ijtimoiy modelga asoslanadi va u muammoni 
bolada emas, balki dastur va metodologiyada deb hisoblaydi. Bunday 
ta’lim tizimiga ba’zi bir o‘zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. Bunda 
har bir bolaning ehtiyojini hisobga olgan holda o‘quv rejalari 
tayyorlanadi, uslubiyotning psixologik muammolari bilan bog‘liq 
tomonlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yiladi. Inklyuziv ta’lim hamma bolalarni, 

---

345 
shu jumladan, nogiron bolalarni ham o‘zlari xohlagan maktabda 
o‘qishi mumkin, deb xulosa chiqaradi. 
Bolaning nogiron bo‘lib qolishiga jamiyat, undagi muhit, 
tushunmovchiliklar, yo‘l qo‘yilgan xatolar sababchi bo‘lgan. Demak, 
uning o‘qishi uchun ham shu jamiyatning o‘zi jon kuydirishi shart. 
Bola huquqlari xalqaro Konvensiyadan kelib chiqib, yaxshi 
maktab ta’limini uch xil ibora bilan ta’riflash mumkin, ya’ni: 
–mos keluvchi;
–rivojlantiruvchi; 
–inklyuziv; 
Konvensiyaning 6-moddasida shunday satrlar bor: “Tirik qolish 
va rivojlanish”. Bu modda mos keluvchi ta’limga taalluqli. 
Rivojlantiruvchi ta’lim 29-moddada ko‘rsatilgan: “Ta’lim shaxsning 
yuqori darajada rivojlanishiga, iqtidorli, aqliy va jismoniy 
qobiliyatlarini o‘stirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi, bolani erkin 
jamiyatda faol yashashga tayyorlashi kerak”.
2-va 28-moddalar inklyuziv ta’limga tegishli bo‘lib, ularda 
kamsitishning oldini olish, ta’lim hamma uchun qobiliyatiga yarasha 
ekanligi belgilab qo‘yilgan. 
Maxsus ehtiyojli bolalar, boshqa bolalar, o‘qituvchi va 
tarbiyachilar faoliyati inklyuziv ta’limda o‘ziga xos o‘rin tutadi. 
Bunday ta’lim tufayli maxsus ehtiyojli bolalar: 
– jismoniy va ruhiy ehtiyojlarini qondiradilar; 
– ijtimoiy xulq va o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatish malakalarini 
yaratadilar; 
– ularning imkoniyatlarini hisobga olgan o‘quv materiallarini 
o‘zlashtiradilar; 
– tengqurlari bilan turli o‘yinlarda ishtirok etib rivojlanadilar; 
– jismoniy tarbiya darslarida shaxmat-shashka o‘yinlari, turli sport 
musobaqalarida vaqtni kuzatuvchi hakam yoki darvozabon bo‘lishlari 
mumkin; 
– do‘stona muhitda do‘st orttiradilar; 
– turli ko‘ngilochar va bayramona dasturlarda ishtirok etadilar. 
Boshqa bolalar esa; 
– do‘stona muhitni yaratadilar; 
– maxsus ehtiyojli bolalarga g‘amho‘rlik qiladilar,ularni turli 
o‘yinlarga jalb qiladilar; 
– sinf tadbirlarida ishtirok etadilar; 

---

346 
–tozalik va ozodalikni ta’minlaydilar; 
– jamoa oldida ma’suliyat hissini rivojlantiradilar; 
– didaktik va o ‘yin vositalarini tayyorlashda birgalikda ishtirok 
etadilar; 
– o‘qituvchi va tarbiyachilar bolalarni bir-birlarining ichki dunyolarini 
tushunishga o‘rgatadilar; 
– har bir bolaning qobiliyati va imkoniyatini hisobga oladilar; 
–har bir bolada hayotiy malaka va mustaqillikni shakllantiradilar; 
– ishlarni tahlil qiladilar va baholaydilar; 
– ota-onalarga amaliy yordam ko‘rsatadilar; 
– barcha bolalarga birdek bilim berib, tarbiyalaydilar; 
Demak, inklyuziv ta’lim maxsus ehtiyojli, nogiron bolalar ham 
faqat maxsus maktablarda emas, balki sog‘lom bolalar o‘qiydigan 
umumta’lim maktablarida ham ta’lim-tarbiya olishlari mumkin 
ekanligini e’tirof etadi. Buning uchun esa maktab ham, o‘qituvchi-
tarbiyachilar ham inklyuziv ta’lim tizimiga tayyor bo‘lishi, maktab 
darajasi, jismoniy sharoit va o‘qishga imkon omillari shu ta’lim 
talablariga to‘la javob berishi kerak. 
Maktab darajasida integratsiyani muvaffaqiyatli kiritishga bir 
necha o‘zaro bog‘liq omillar ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy omil o‘quv 
dasturiga kiritish imkoniyatidir. Shuningdek, binolarning jismoniy 
joylashuvi, o‘qish uchun imkoniyat va moliyalashgan imkon ham 
asosiy omillardandir. 
Inklyuziv ta’limda maktabdagi jismoniy sharoit ham katta o‘rin 
tutadi. Oddiy qilib aytadigan bo‘lsak, barcha maktablar eshigiga 
o‘quvchilar zinapoyalar orqali kirib boradilar. Lekin bu 
zinapoyalardan maxsus aravachalarda yuradigan nogiron bolalar 
ko‘tarila olmaydilar, hatto qo‘ltiqtayoqda yuradigan bolalar ham, 
qiynalishlari mumkin. Demak, zinapoyalardan ham, eshiklardan ham 
sog‘lom bolalar bilan birga nogiron bolalar ham bemalol o‘tishlari 
uchun qulay sharoit yaratilishi shart. Bundan tashqari, sinf xonalari va 
laboratoriyalardagi maxsus o‘rindiq hamda moslamalar ham nogiron 
bolalarga mos bo‘lishi kerak. 
O‘qishga imkon yaratish ham juda muhimdir. Yozish 
qobiliyatlarida buzilish mavjud bo‘lgan bolalarga tovush va tasvirni 
kattalashtirish etarli bo‘lmaydi. Bunda o‘quvchilar imo-ishora yoki 
Brayl xatini puxta o‘rganishlari kerak. 

---

347 
Aqliy nuqsoni bor bolalar soddalashtirilgan yozma yoki og‘zaki 
informatsiyani olishlari kerak. O‘quv rejasini bunday differensiyalash 
o‘qituvchilarda o‘z ishlariga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Maktab 
ma’muriyati buning uchun o‘qituvchilarga imkon yaratib berishi 
kerak. Bunday ijodiy yondashuv o‘quv rejasiga qattiq talab qo‘yilgan 
joylarda birmuncha qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. 
“Bolalarni qutqaring” (Buyuk Britaniya) tashkiloti, uning boshqa 
mamlakatlardagi tashkilotlari inklyuziv ta’limdagi asosiy to‘siqlarni 
xalq ta’limi tizimi va maktablarga qo‘yadi. Bizning fuqarolik 
jamiyatiga qadam qo‘yayotgan davlatimizda bunday to‘siqlarni o‘z-
o‘zini boshqarishning milliy modeli bo‘lgan mahallalarda hal etish 
mumkin. E’tiborsizlik (1), yashirish (2), mablag‘ masalasi (3), 
sharoitga moslashmaslik (4), kambag‘allik (5), sinfda o‘quvchilar 
sonining ko‘pligi (6), kamsitish (7), qaramlilik (8), kutilmagan 
holatlar (9) kabi to‘siqlarni mahallalarda bemalol bartaraf etsa bo‘ladi, 
yoki bu muammolarni hal etishni quyidagi jadval asosida shunday 
taqsimlash mumkin (sxemaga qarang). 
Bir qancha davlatlar tajribasi, jumladan, Norin (Qirg‘iziston) va 
Qo‘qon shaxarlaridagi inklyuziv ta’lim loyihasining tajribasi maxsus 
ehtiyojli bolalarni sog‘lom tengqurlari bilan birgalikda o‘quv-tarbiya 
ishlarida har tomonlama faol ishtirok etishlari mumkinligini 
tasdiqladi.