Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta
Bolalarga ta’lim berish jarayonida tarbiyachi har xil
Yüklə 43,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mustaqil ish Harakatli o‘yinlar TV dan foydalanish So‘zlab berish Oddiy tajriba Mashqli
- Ta’limni amalga oshirish yo‘llari Birinchi yo‘l Ikkinchi уо’l Bolalarni bilim, malaka
- VII. 3. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi
|
Bolalarga ta’lim berish jarayonida tarbiyachi har xil
metodlardan, usullardan foydalanish: Ko‘rgazmali Og‘zaki Amaliy O‘yin metodlari Kuzatish Tushunish Mashq Didaktik o‘yinlar Ko‘rsatish Hikoya qilish Mustaqil ish Harakatli o‘yinlar TV dan foydalanish So‘zlab berish Oddiy tajriba Mashqli o‘yinlar O’qib berish Insenirovkalar Suhbat Kundalik axborot Kuzatish metodi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish imkonini beradi, Bunda bolalar ko‘rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa, asosan, yangi bilim berishda qo‘llaniladi. Ta’limni amalga oshirish yo‘llari Birinchi yo‘l Ikkinchi уо’l Bolalarni bilim, malaka, ko‘nikmalami kattalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi orqali egallab borishidir. Bu muomala mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi . Maxsus tayyorgarligi bor kishilaming maxsus o‘quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka, ko‘nikmalardan rejali ravishda xabardor bo‘lib borishidir. Bunday yo‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarishda, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashtirish uchun zarur bo‘lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. 109 Kuzatish – bolalarning narsa, voqealarning ma’lum maqsadi Dilan rejali idrok etishidir. Kuzatish metodi ma’lum obyektlarni kuzatishda yetakchi o‘rinni egallaydi. Namoyish etish metodi . Bu metod tarbiyachi bolalarga narsani o‘zini yoki tasvirini ko‘rsatadi. Bu bevosita ko‘rib bo‘lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi hayvonlar, o‘simliklar, kishilar hayoti bilan) qo‘llaniladi. Hikoya qilib berish – materialni aniq, obrazli, ta’sir chan bayon qilish. O‘rta guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o‘qib berish. Suhbat metodi. 3-4 yoshli bolalar bilan o‘tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar bilan ham qisqa suhbat o‘tkaziladi. 6 yoshdan boshlab suhbat mustaqil mashg‘ulot sifatida o‘tkaziladi. VII. 3. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi Hissiy bilish maktabgacha yoshidagi bolalikda alohida ahamiyatga ega. Fikrlash va nutq yetakchi o‘rin tutadigan mantiqiy bilish hissiy tajribadan kelib chiqadi. Sensor rivojlanish har qanday amaliy faoliyatni muvaffaqiyatli egallashning sharti hisoblanadi. Tevarak-atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi. Tasavvurning asosini bevosita sezish orqali idrok qilish tashkil etadi. Bunday tasavvurning aniqligi, to‘laligi sensor jarayonlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Sensor tarbiya sezgi va idrokni biror maqsadga qaratilgan holda rivojlantirishdir. “Sensor” so‘zi lotincha “sensus” – “tuyg‘u”, “sezgi”, “idrok”, “sezish qobiliyati” ma’nolarini anglatadi. Borliqni bilish sezgi, idrok qilishdan boshlanadi. Inson ko‘rish, sezish va hokazolar yordamida tevarak– atrofdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladi, faqat shular asosidagina unda xotira, tafakkur, xayol jarayonlari hosil bo‘ladi. Bog‘cha va kichik maktab yoshidagi bolalar aqliy bilimining 10,9 qismini sezish orqali idrok etilgan taassurotlar tashkil etadi. Sezgi va idrok qanchalik boy bo‘lsa, insonning tevarakatrofdagi olam haqidagi tasavvurlari shunchalik keng bo‘ladi. Bolalarning sensor madaniyati, unda sezgi va idrokning rivojlanish darajasi bilish faoliyatining muvaffaqiyati uchun muhim shart-sharoit hisoblanadi. Sensor tarbiya pedagogika fanida bolalarning aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasining asosi hisoblanadi. Maktabgacha yosh davri sensor jarayonlarni rivojiantirish davridir. Shuning uchun bu davrda sensor tarbiya muhim o‘rinni 110 egallaydi. Sensor tarbiya hissiy bilish qobiliyatlarini shakllantirishga, sezgi, idrok- ni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik ta’sir sistemasidir. Mariya Montesori texnologiyasi aynan shu fikrni olg‘a suruvchi usullar majmuyi bo‘lib, ma’nan yetuk, mustaqil fikrlovchi, intiluvchan shaxsni tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Shifokor-pedagog Mariya Montesori yaratgan Maktabgacha ta’lim metodikasi maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash borasidagi barcha tizimlar orasida alohida ajralib turadi. Agar ota-onalar o‘z farzandlariga rahmdillik, mehr-muruvvat tuyg‘ularini uyg‘ota olmas ekanlar, u holda bolalar nafaqat begona odamlarga, balki o‘z ota-onasiga ham hissiz bo‘lib qoladilar. Montesori metodikasi bo‘yicha maktabgacha yoshdagi bolalarni sensor tarbiyalashda quyidagi maqsadlar nazarda tutilishi kerak; 1. Barcha tashqi hissiyotlarni shakllantirish. 2. Tashqi hissiyotlarni tarbiyalash orqali hali to‘liq shakllanmagan barcha ruhiy jarayonlarni rivojiantirish kerak. Chunki diqqat, intellekt va iroda to‘liq rivojlanmagan bo‘ladi. 3. Odatiy bir yoqlama madaniy tasavvurdan xalos bo‘lish. 4. Nutq apparatlari orqali tilni rivojiantirish, so‘z boyliklarini oshirish. 5. Bolalarning ruhiy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq tarzda, o‘z-o‘ziga xizmat qilishda ehtiyoj va talablarni rivojiantirish. Yuqorida ko‘rsatilgan pedagogik maqsadlarga erishish uchun Montesori yaxshi sharoitda bolani tarbiyalash usullarini tavsiya etadi. Uning materiallari ayniqsa, aqliy faoliyatnirivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Sensor tarbiyaning vazifasi va mazmuni: Sensor tarbiyaning maqsadi Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarning sensor qobiliyatlarini o‘stirishdan iborat. Sensor tarbiya qobiliyatlarni rivojlantirish uchun bolalar buyumning faqat nimaga ishlatilishini, nomigagina bilishi yetarli bo‘lib qoimay, balki ular buyumlarni chuqurroq idrok etishi, ularni ushlash, ular bilan muomalada bo‘lganda xilma-xil sezgilar ishtirok etishi ham juda muhimdir, deb biladi. Tarbiyachi sensor tarbiyaning 111 ana shu tomonlariga alohida e’tibor berishi, bolalarga tegishli topshiriqlar berishi: buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga olib qo‘yishda ularning og‘irligini his qilish, buyumni qo‘lga olib, uning sirtini sezishi va sifatini - issiq yoki sovuqligini ana shunga o‘xshashlarini aniqlashi kerak. Bolalarning yoshi ulg‘ayib, hayot tajribalari ortishi, sharoitlar ning o‘zgarishi bilan idrok etish jarayoni va unga qo‘yiladigan talab ham murakkablashadi. Navbatchilar tarelkalarning katta-kichikligi, chuqur yoki yuzaligini, piyola va chinni idishlarning og‘irligini, sirtining silliqligini, ushlaganda sovuqroqligini, plastmassa buyumlarning yengilligini his qiladilar. Stollarni u yoq bu yoqqa siljitish, stullarni joy-joyiga qo‘yish boshqa harakat sezgilarini uyg‘otadi, fazoviy munosabatlarni, kontur chiziqlar va hokazolarni idrok qilishni talab etadi. Shunga asoslanib, sensor tarbiyaning quyidagi vazifalari belgilanadi: – bolalarda perspektiv harakatlarni shakllantirish. – buyumlarning xususiyati, sifati, munosabati to‘g‘risidagi umumlashgan tasavvurlar sensor etalonlar sistemasini shakllantirish. Sensor etalonlar ijtimoiy-tarixiy tajriba jarayonida hosil qilingan namunalardir. Asosiy ranglar, geometrik shakllar, notalarda ifoda- langan musiqali tovushlarning turli balandligi ana shunday etalonlar jumlasiga kiradi. Agar bola etalonlar va ularning og‘zaki ifodalanishi bilan tanish bo‘lsa, uning tevarak-atrofni bilishi oson bo‘ladi, u o‘zi uchragan buyumlarni ma’lum bir etalon bilan taqqoslaydi hamda buyumning rangi, shakli, katta-kichikligi, detallarining fazoviy joy- lashishini aytib beradi. Perseptiv harakatlardan, etalonlar sistemasidan amaliy faoliyatda va bilish jarayonida mustaqil foydalanish malakasini shakllantirish. Sensor tarbiyaning mazmuni o‘z ichiga tevarak-atrofdagi hamma sensor belgilarni qamrab oladi. Bular bolalarning hamma faoliyatlari orqali amalga oshiriladi va har xil sensor asosga egadir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bola ranglarni farq qilish va ularning nomini aytishga o‘rgatiladi, ularda rang tuslari haqida, bo‘yoqlarni aralashtirish natijasida yangi rang yoki tuslar paydo bo‘lishi to‘g‘risida tasavvur hosil bo‘ladi, shuningdek ular (nutqning tovush tomonlarini, so‘zning tovush tuzilishini tahlil qilish qobiliyatini) va musiqa tinglash o‘quvini rivojiantirish ham sensor tarbiya mazmuniga kiradi. 112 Sensor tarbiya, shuningdek, taktik sezgilarni, buyumlarning sifatini paypaslab, ko‘rib farqlash va ularni to‘g‘ri aytish (silliq, mayin, dag‘al, yumshoq, og‘ir, yengil, sovuq, issiq va boshqalar) ko‘nikmalarni rivojiantirish ham sensor tarbiya vazifalaridn biridir. Bolalar sekin-asta vaqtni tushuna boshlaydilar hamda vaqt tushunchasini o‘zlashtiradilar, vaqtning ketma-ketligi va davomliligini anglaydilar. Dastlab bolaning "kecha", "bugun", "ertaga" tushun- chalarini nisbiyligini, vaqtning davomliligini (bir daqiqa, besh daqiqa, bir soat) tushunib olishi qiyin bo‘ladi. Bunga tajribaning to‘planib borishi va biror maqsadga qaratilgan ta’lim natijasida erishiladi. Yuqorida aytilganlarga xulosa qilib, sensor tarbiya bolalarning hamma faoliyatlarida amalga oshiriladi deb aytish mumkin. Sensor tarbiya usuli: sezgi va idrok biror maqsadga qaratilgan mazmunli faoliyat jarayonida muvaffaqiyatli rivojlanadi. Samarali faoliyat (rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar, applikatsiyalar yasash) sezgi va idrokning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratibgina qolmay, balki buyumning shaklini, rangini, joyini bilib olishga ham ehtiyoj paydo qiladi. Biror narsaning rasmini chizishdan oldin bolani buyumlarning rangiga qarab taqqoslashga o‘rgatiladi, suratlarni ko‘zdan kechirishda esa qanday qilib rang yordamida tasvirning badiiy ifodaliligiga erishilishini ko‘rish qobiliyati rivojlanadi. MTTda bolalar butun yil davomida tabiat bilan tanishtirib boriladi, ularga o‘simliklarni, hayvonlarni parvarish qilish topshiriladi. Bu suv, yer, quyosh issiqligining xususiyatlarini sezib, bilib olish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Bolalar tabiat bilan bevosita munosabatda bo‘lish tufayli gul, toshlarning nomini osongina va bajonudil bilib oladilar, keyinchalik ularning shakli, rangi, tuzilishi, hidi, nomini silliqligi va mayinligiga qarab topadilar. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar “oldinga”, “orqaga”, “tepada - pastda” “uzoq-yaqin”, “chapda-o‘ngda” kabi fazoviy tasav- vurlarni o‘zlashtirib oladilar va hayotiy vaziyatda ularga amal qiladilar, buyumlarning shakli, ular o‘lchamining farqiga yetadilar, ularni o‘zaro taqqoslaydilar. Bolalar tabiat bilan tobora ko‘proq aloqada bo‘lishlari tufayli taassurotlari, eshitib ta’sirlanish xususiyatlari ortib boradi. Bolalarni qushlarning sayrashi, barglarning shitirlashi, shamolning guvillashi, yomg‘irning shatir-shuturi va 113 momaqaldiroqning gumburlashini diqqat bilan tinglashga o‘rgatish zarur. Yüklə 43,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|