Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

VIII. 4. Estetik tarbiyaning vazifalari, mazmuni va metodlari 
Insoniyat go‘zallikni butun rivojlanish tarixi jarayonida egallaydi 
va yaratadi. Go‘zallik madaniy tarixiy tajribaning bir qismi 
hisoblanadi. Uning obyektiv mavjudligi estetik tarbiya nazariyasini, 
estetik tajribani yosh avlodga maqsadga muvofiq va muntazam 

---

143 
ravishda berish va shu orqali uni estetik rivojlantirishni ta’minlashning 
faol usullarini ishlab chiqishga yo‘naltiradi. Bunda estetik tarbiya 
madaniyatni egallashning asosiy vositasi tarbiya va ta’limdir. Estetik 
tarbiya juda keng tushuncha bo‘lib, unga tabiat, mehnat, ijtimoiy 
hayot, turmush va san’atga estetik munosabatni tarbiyalash kiradi.
Estetik tarbiya (nafosat tarbiyasi) bu bolalarga voqelikdagi, 
san’atdagi, 
tabiatdagi, 
kishilarning 
ijtimoiy 
va 
mehnat 
munosabatlaridagi, turmushdagi go‘zallikni idrok qilish hamda to‘g‘ri 
tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini o‘stirish, ularda 
go‘zallikka muhabbat uyg‘otish va hayotga go‘zallik olib kirish 
qobiliyatlarini tarbiyalashdir. Nozik didli bo‘lish, go‘zallikni fahmlay 
va qadrlay olish, badiiy madaniyatni tushunish, o‘z hayotini go‘zallik 
qonunlari asosida qura olish komil insonning eng zarur fazilatidir.
Estetik tarbiya, eng avvalo, har bir kishida badiiy hissiyot 
tuyg‘ularini, badiiy didni tarbiyalashdir. Ilmiy dunyoqarashga 
asoslangan nafosat, did, his-tuyg‘ular va ko‘nikmalarning o‘sib 
borishi jarayonida insonning o‘zi ham ma’naviy boyib, hayoti yanada 
sermazmun bo‘ladi. Yashayotgan zamoniga nisbatan mehr-muhabbati 
ortib boradi. Bularning hammasi har bir insonda go‘zallikni xunukdan, 
jirkanchlikdan farq qila bilish qobiliyatini shakllantiradi, uni yanada 
rivojlantiradi. Estetik tarbiya bugungi kunda shunisi bilan muhimki, 
did-farosatlilik mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy
faoliyatda - har bir inson uchun hayotiy ehtiyojga aylanib qolgan. 
Donolardan biri go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir, 
degan edi. Darhaqiqat, odob va nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas 
bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki nafosat tarbiyasining natijasi 
axloq-odobda, chiroyli xatti-harakat, go‘zal munosabatda va hayotga, 
kelajakka, insonlarga, tabiatga muhabbatda ko‘rinadi. Xalqimiz 
«Kamtarlik ham husn» deydi. Mana shu birgina iborada chuqur ma’no 
bor.
Estetik tarbiya orqali yoshlarda kamtarlik xislati tarkib topadi. Bu 
xislat kishilarning eng go‘zal belgisidir. Salbiy xatti-harakatlardan 
nafratlana bilish tuyg‘usini ham estetik tarbiyani paydo qiladi. Bunda 
badiiy asarlarning roli muhimdir. Masalan: «Zumrad va Qimmat» 
ertagida Qimmatning xulq-atvori bolalar qalbida nafratni uyg‘otadi. 
Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi, kamtarligi 
qalblarda quvonchni paydo qiladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, 
ayrim yoshlar go‘zallikni tor ma’noda tushunadilar. Ya’ni chiroyni 

---

144 
ko‘pincha husn jamolda deb bilishadi. Bu bir tomonlama 
tushunchadir. Har tomonlama ma’noda esa chiroy husn-jamol, qalb 
go‘zalligida, ma’noli so‘zdadir. Xalqimiz bejizga «Chiroy husn-u 
jamolda emas, fazl-u kamolda» deb aytmagan. San’at va hayot 
go‘zalligi bilan tanishtirib borish bolaning aqlini, hissini tarbiyalab 
qolmay, shu bilan bir qatorda uning xayol va tasavvurni ham 
rivojlantiradi. Bolalarni go‘zallikka oshno qilish, ularda hayotiy 
voqealarni to‘g‘ri tushunish, olijanob his-tuyg‘ularni va intilishlarni 
shakllantirishga yordam beradi. Bolalarda go‘zallikni idrok qilishni 
tarbiyalash orqali ularda boshqa kishilarning kechinmalarini his eta 
bilish, kishilarning xursandchiliklariga sherik bo‘lish, qayg‘usini birga 
baham ko‘rish kabi xususiyatlar tarkib toptiriladi. 
Estetik taraqqiyot shaxsning estetik ongi, munosabati va estetik 
faoliyatining shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtni talab 
etadigan jarayondir. Shaxsning estetik taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy va 
estetik tajribani ijodiy o‘zlashtirishi natijasida yuzaga keladi, Bu har 
xil yo‘llar va shakllar orqali amalga oshiriladi. Shaxsning estetik 
jihatdan rivojlanishida ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya 
hal etuvchi rol o‘ynaydi.
Estetik ehtiyoj kishi borliqni, badiiy faoliyatni, uning har xil 
ko‘rinishlarida estetik idrok etishga undovchi subyektiv omildir. 
Estetik 
ehtiyoj 
go‘zallik 
to‘g‘risidagi 
fanning 
rivojlanish 
qonuniyatlarini yanada chuqurroq o‘rganishga undaydi.
Estetik qiziqish shaxsni san’at asarlarini, tevarak-atrofdagi 
borliqni estetik idrok etishga va estetik faoliyatga o‘ylantiradi. Estetik 
qiziqish estetik ehtiyojni yuzaga keltiradi. «Estetik tarbiya» 
tushunchasi bilan bir qatorda «badiiy tarbiya» tushunchasi ham 
mavjuddir.
Badiiy tarbiya san’at asarlari orqali tarbiyalashdir. U shaxsda 
san’at asarlarining shakl va mazmunini estetik idrok etishni 
rivojlantirish, badiiy didni shakllantirish va san’atning ma’lum turlari 
bo‘yicha ijodiy faoliyatni, ijrochilik qobiliyatini rivojlantirishga 
qaratilgandir. Uning natijasi fikrning paydo bo‘lishida, uni amaliy 
faoliyatda qo‘llashda, o‘z bilim va taassurotlarini ko‘ra bilishda, his-
tuyg‘ulari va fikrlarini samimiyat bilan ifodalashda namoyon bo‘ladi.
Estetika tabiatdagi, jamiyatdagi moddiy va ma’naviy madaniyat 
buyumlarida aks etgan, shuningdek, estetik ongning paydo bo‘lishi, 
rivojlanishi va vazifasi to‘g‘risidagi qonuniyatlarni, obyektiv borliqni 

---

145 
estetik bilishning muhim usullaridan biri bo‘lgan san’atning 
rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. Pedagogika estetikaning 
«go‘zallik hayot demakdir» degan qoidasidan kelib chiqib, o‘sib 
kelayotgan yosh avlodni hayotdagi, mehnatdagi, turmushdagi kishilar 
munosabatidagi go‘zallikda qatnashtirish, uning hayotni, san’atni 
idrok eta bilish qobiliyatini shakllantirishni o‘zining bosh vazifasi deb 
hisoblaydi. Go‘zallik kishini olijanob qiladi, uning yuksak didli, 
yaxshi inson bo‘lishiga xizmat qiladi. 
Go‘zallik bilan uchrashish kishida estetik his, ruhiy hayajon, 
beg‘araz quvonch uyg‘otadi. Estetik hisda idrok etilayotgan voqelikka 
nisbatan xudbinlik ohangi, shaxsiy manfaat nuqtayi nazaridan g‘arazli 
qarashlar bo‘Imaydi. 
Ajdodlarimiz bu to‘g‘rida shunday yozadi: «Kishidagi go‘zallik 
hosil qilgan sezgi, odam eng yaqin kishisi bilan uchrashganda paydo 
bo‘ladigan porloq quvonchga o‘xshaydi. Biz go‘zallikni beqiyos 
sevamiz, undan eng yaqin kishimizni uchratganda quvongandek 
zavqlanib quvonamiz». Go‘zallik insoniyatning butun tarixiy 
taraqqiyoti davomida yaratiladi va madaniy-tarixiy tajribaning bir 
qismini tashkil etadi. Uning mavjudligi, obyektivligi yosh avlodga 
estetik tajribani sistemali ravishda singdirish va shu orqali ularning 
estetik tomondan taraqqiy etishini ta’minlaydigan estetik tarbiya 
nazariyasining faol usullarini ishlab chiqishga yo‘naltiradi. Bunda 
tarbiya va ta’lim jamiyatning estetik madaniyatini o‘zlashtirishning 
asosiy vositasi hisoblanadi.
Estetika borliqning birlamchi va ongning ikkilamchi ekanligiga 
asoslanib, san’at borliqni badiiy obrazlarda anglash, estetik aks 
ettirishning oliy shakli deb tushunadi. San’at o‘zining hissiy ta’sir 
kuchi bilan kishining faqat hissini emas, fikr va irodasini ham maftun 
etadi, tarbiyalovchi roli ham mana shunda namoyon bo‘ladi, shuning 
uchun u estetik tarbiyaning mazmuni va vositasi hisoblanadi.
Estetik tarbiya axloqiy, aqliy, mehnat va jismoniy tarbiya bilan 
chambarchas bog‘liqdir. Estetik va axloqiy tarbiyaning o‘zaro 
bog‘liqligi shundaki, kishining go‘zallikni idrok etishdan quvonishi 
uning boshqa kishilarga yaxshilik qilganidan xursand bo‘lishiga 
o‘xshab ketadi. Aksincha, go‘zallikni ko‘ra bilmaslik undan 
zavqlanmaslik yomon ishlarni qilishga olib keladi. San’atning 
tarbiyaviy kuchi shundaki, u odamni hayotdagi voqealarni, hodisalarni 
chuqur his-hayajon bilan idrok etishga majbur etadi. Estetik tarbiya 

---

146 
mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Mehnat faoliyati 
bolalarni quvontiradi, ular bironta foydali ishni bajarayotib, biron 
kerakli narsani yasayotib o‘zlarining kuch va imkoniyatlari о’sib 
borayotganini sezadilar.
«Go‘zallik quvonchisiz mehnat quvonchi bo‘lmaydi, – deb 
yozgan edi V.A.Suxomlinskiy, – ammo bularda go‘zallik bola ega 
bo‘layotgan narsa emas, balki birinchi navbatda u yaratayotgan 
narsadir. Mehnat quvonchi – bu turmush quvonchidir». Agar inson 
estetik jihatdan tarbiyalangan bo‘lsa, u har qanday qiyin ishda ham 
go‘zallikni ko‘ra oladi va uni yaxshi, zo‘r shavq-zavq bilan bajaradi. 
Estetik va jismoniy tarbiya o‘rtasida mustahkam bog‘lanish bor.
Kishining mustahkam sog‘ligi, jismoniy kamolotisiz uning 
go‘zalligini tasavvur etib bo‘lmaydi. Uning chiroyli gavda tuzilishi, 
harakatlarni chiroyli bajarishi, musiqa ostida chiroyli harakatlar qilishi 
va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Ko‘pchilik pedagog va 
psixologlarning tadqiqot ishlari bolalarning ijodiy faoliyatlari,
hissiyotlari, estetik tasavvurlarining o‘ziga xos xususiyatini va 
ulardagi estetik tasavvur va hissiyotlarning qanday rivojlanishini 
ochib bergan. Bu tekshirishlar bolalardagi estetik tasavvur va 
hissiyotlarni rivojlantirishni ulardagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish 
bilan birga qo‘shib olib borish kerak degan xulosaga olib keldi.
Estetik tasavvurning o‘ziga xosligi shundaki, idrokning boshqa 
turlariga qaraganda narsalarni his qilish shakli – «ko‘rinadigan» va 
«eshitiladigan» narsalar butunlay boshqa mazmun kasb etadi. Oddiy 
idrok qilishda narsalarning ko‘rinishi, ohangdorligi unchalik muhim 
bo‘lmay, balki uning ahamiyati muhimdir.
Estetik idrok qilishda esa eng muhimi idrok qilayotgan narsaning 
obrazi, uning ifodali tomonlarini, nozik ranglarini ko‘ra bilish talab 
qilinadi, Shuning uchun estetik tarbiya yuqori darajadagi sensor 
madaniyatni, kuzatuvchanlikning rivojlangan bo‘lishini talab etadi. 
Kishi narsa va hodisalarga go‘zallik mezoniga asoslangan holda, 
alohida qadr-qimmat bilan yondoshgandagina estetik kechinmalar 
paydo bo‘ladi. Estetik hislar fikrlash bilan bevosita bog‘liqdir. 
Estetik kechinmalarda har doim xayol ishtirok etadi, busiz 
go‘zallikni idrok etish ham, ijodiy faoliyatni rivojlantirish ham 
mumkin emas. Xayol faoliyat jarayonida shakllanadi. O‘yin, rasm 
chizish, ertaklarni eshitish xayolning ishlashini taiab etadi. Dastlabki 
vaqtlarda xayol faoliyat jarayonida narsalar bilan ta’sir etish natijasida 

---

147 
yuzaga keladi. Keyingi bosqichlarda esa ijodiy faollikning tashqi 
shakllaridan sekin-asta fikrlashga o‘tadi. Bola rasm chizganda yoki 
o‘ynaganda obrazni tasvirlashdan yoki ifodalashdan oldin shu obrazni 
idealida yaratadi.
Badiiy asarlarni idrok qilganda ham xuddi shunga o‘xshash voqea 
yuz beradiki, bolalar asardagi qahramonlarga xayolan qo‘shilib, 
ularning xatti-harakatlarida o‘z xayollari bilan qatnasha boshlaydilar. 
Demak, estetik kechinmalar murakkab hodisa bo‘lib, hissiyotlar, xayol 
va fikrning faol ishlashini, o‘z fikr va hissiyotlarini ifodalashga, 
faoliyatga ehtiyoj tug‘ilishi kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi.
Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy maqsadlaridan 
kelib chiqib, bolalarning yosh imkoniyatlariga qarab belgilanadi. 
Estetik tarbiya vazifalarini hal etish bolalarda tashabbuskorlik, 
ma’lum natijalarni oldindan bilish, ularga intilish, orzu qila bilish kabi 
sifatlarni shakllantirish bilan uzviy bog‘langandir. 
Yuqorida ko‘rsatilgan vazifalar asosida maktabgacha yoshdagi 
bolalarning har bir yosh guruhlarida estetik tarbiya berishning 
mazmuni va metodlari ishlab chiqiladi.
Estetik tarbiyaning mazmuni bolaning estetik faoliyati orqali 
amalga oshiriladigan bilim, malaka va ko‘mkmalarni estetik hissiyot, 
qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik did va mulohazalarni tarbiyalashni o‘z 
ichiga oladi.
Bular quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: 
–o‘yin, mehnat jarayonida, maishiy faoliyatda ijtimoiy va tabiat 
voqealari bilan tanishtirish. orqali tevarak-atrofdagi borliqqa nisbatan 
estetik munosabatni tarbiyalash;
– san’at asarlari (badiiy tarbiya) vositasida estetik tarbiya berish. 
Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish fanida bolalarni 
chizishga, loy va plastilindan narsalar yasashga, ashula aytishga va 
shunga o‘xshashlarga o‘rgatish metodikasi mukammal ishlab 
chiqilgan. 

---

148 
Bola ijodining mazmuniga ta’sir etadigan asosiy vosita, bolani 
hayajonlantiradigan, uning xayol va hislariga ta’sir etuvchi narsa 
tevarak-atrofdagi yorqin, jonli taassurotlardir. Badiiy faoliyatning 
hamma turlarida ham ijodiy qobiliyatlarni rivojiantirish estetik idrok 
va hislarni rivojiantirish bilan bog‘liq holda olib boriladi. Agar bola 
qishki tabiatning go‘zalligini his eta olsa, u, albatta, shu go‘zallikni 
rasmda, hikoyasida aks ettiradi. Agar bola badiiy adabiyotlardagi 
obrazlarni idrok eta olsa, undagi qahramonlar bola tushunchasiga 
yaqin bo‘lsa, bunday kitoblar bolalar o‘yini uchun rasm chlzish va 
loydan narsalar yasash uchun bitmas-tuganmas manba bo‘lib xizmat 
qiladi.
Agar 
bolalar 
tilning 
go‘zalligini, 
she’rning 
ritmini, 
ohangdorligini his eta olsalar, o‘zlari ham kichkina she’rlar to‘qib,