Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

 
XX. 3. O‘zbekiston Respublikasida inklyuziv ta’lim tizimining 
joriy etilish masalalari 
O‘zbekiston Respublikasida nogiron bolalar bilan bog‘liq tahlil va 
dastlabki baholash ishlari 1966-yilda boshlangan. 

---

351 
Hozirgi kunda O‘zbekistonda 250000 ga yaqin turli ko‘rinishdagi 
nogiron bolalar (16 yoshgacha) ta’lim olish ehtiyojiga ega. Nogiron 
bolalar uchun ta’lim bilan birgalikda maxsus xizmatlar tashkil etish 
lozim. 
Ko‘zi ojizlar, kar va eshitish nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar, 
poliomiyelit bilan kasallanganlar, aqli zaif bolalar, nutqida nuqsoni 
bor va soqov bolalarga mo‘ljallangan 86 ta maxsus ta’lim va aralash 
maxsus muassasalar, 982 ta maxsus bolalar bog‘chalari mavjud. 
O‘zbekistonda maxsus ta’lim sohasida quyidagi tadbirlar amalga 
oshirilmoqda: 
– yordamga muhtoj bolalar uchun moslashuvchan va ko‘p qirrali 
ta’lim 
tizimini 
yaratish; 
– mahalliy va mintaqaviy miqyosda maxsus ta’limning tobora oshib 
borayotgan ahamiyati asosida ta’lim boshqaruvini markazlashtirish; 
– yordamga muhtoj bolalarga yoshlikdan tashhis qo‘yish va 
kasalliklarni aniqlash uchun sharoit yaratish; 
– milliy ta’lim standartlari asosida yordamga muhtoj bolalarga 
mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmalar sifatini yaxshilash; 
– ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini 
mustahkamlash; 
– nogiron bolalar bilan ishlashga ixtisoslashgan xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik aloqalarini kengaytirish; 
– ko‘zi ojiz bolalar uchun mo‘ljallangan turli kitoblar, metodo-
logik adabiyotlarni chop etish; 
– nogiron bolalarni maxsus aravachalar, eshitish moslamalari, 
ko‘zoynaklar, sport anjomlari,ish asbob-uskunalari, kanselyariya 
mollari, maxsus mebellar va tibbiy uskunalar bilan ta’minlash; 
– maxsus ta’lim sohasida kadrlar tayyorlash. 
Hozirgi kunda qator ekologik ijtimoiy va boshqa sabablarga
ko‘ra, shuningdek, homiladorlikdan keyingi patologik asoratlar 
natijasida bola rivojlanishi va birinchi navbatda, uning ongi, atrof-
muhit tahlili asosida faoliyatini nazorat qilish va boshqarish 
funksiyalarining rivojlanish masalasini o‘rganish muhimdir. 
Ota-onalar qishloq sharoitida yordamga muhtoj bolalariga talab 
darajasida yordam ko‘rsatish imkoniyatiga ega emas. Birinchidan, 
moddiy tomondan imkoniyat cheklanganligi, ikkinchi tomondan esa, 
yordamga muhtoj bolalarning go‘dakligidan ularning nuqsonlarini 

---

352 
aniqlash uchun o‘qituvchi va psixologlarning malakasi talab daraja-
sida emas. 
Tarbiyachilar, psixologlar, o‘qituvchilarning maxsus defektolo-
giyaga asoslangan o‘quv dasturlarda olgan bilim va malakalari 
ularning maxsus guruhlardagi faoliyatlari davomida aniq tashxis 
qo‘yish va sifatli davolashni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. 
Inklyuziv ta’limning asosiy maqsadi — yordamga muhtoj bo‘lgan 
bolalarga samarali bilim olish uchun sharoit yaratishdir. 
Ushbu sharoitda yordamga muhtoj bolalarni integratsiyalash va 
reabilitatsiya qilish, har bir bolaning rivojlanish darajasini hisobga 
olgan holda ularga mos samarali inklyuziv ta’lim turini tanlash lozim. 
1996-yilning noyabr oyida YUNESKO ishlari bo‘yicha 
O‘zbekiston Milliy komissiyasi tashabbusi asosida Toshkentda 
“Maxsus ta’lim sohasida inklyuziv usullar” mavzusida milliy o‘quv 
dastur muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. 
1997- 1998- yilning oktyabr oyida Buxoro shahrida ushbu mavzu 
bo‘yicha mintaqaviy anjuman tashkil etilgan edi. Mazkur anjuman 
YUNESKO, YUNISEF (BMTning bolalar jamg‘armasi), Butunjahon 
sog‘liqni saqlash Tashkiloti va Xalqaro Mehnat Tashkiloti bilan 
hamkorlikda amalga oshirilgan. Ushbu tadbirlar natijasida 2001-yilda 
O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi qoshida Inklyuziv ta’lim bo‘yicha 
manba markazi tashkil etildi. Hozirgi kunga qadar ushbu markaz 
tomonidan bir necha o‘quv seminarlari o‘tkazildi va qator dasturlar 
amalga oshirib kelinmoqda. 
2004-yilning iyun oyida “Sen yolg‘iz emassan” respublika 
jamoatchilik bolalar jamg‘armasi tashabbusi asosida Toshkent 
shahrida “Yetim bolalarning ijtimoiy muhofozasi” mavzusida ilk bor 
xalqaro anjuman tashkil etildi. Ushbu anjuman doirasida nogiron 
bolalar uchun talim dasturlari ham muhokama etildi. 
2005-yilning may oyida Toshkent shahrida Respublika bolalar 
mjtimoiy moslashuvi markazi va “Sen yolg‘iz emassan” respublika 
jomoatchilik bolalar jamg‘armasi tomonidan “Ijtimoiy nochor bo‘lgan 
bolalarga ko‘mak berishning samarali shakl va usullari” nomli xalqaro 
forum o‘tkazilgan edi. Ushbu forum tavsiyanomalari asosida 
YUNESKO ishlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy 
komissiyasi O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi bilan hamkorlikda 
YUNESKO tashkiloti rahnamoligida Osiyo va Tinch okeani 
mintaqasidagi madaniy markaziga (Tokio, Yaponiya) maxsus loyiqa 

---

353 
taqdim etilgan edi. Ushbu YUNESKO markazi tomonidan 
“O‘zbekistonda inklyuziv ta’limni joriy etish bo‘yicha bog‘cha va 
o‘rta maktablarda tajribaviy guruhlar ochish” nomli loyiha qo‘llab-
quvvatlandi va yaqin kunlarda amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda. 
Loyihaning asosiy maqsadi nogiron bolalarda turfa xil 
malakalarni oshirish va ularning qobiliyatlarini barqaror rivojlantirish 
uchun sharoit yaratishdan iborat. 
Ta’lim tibbiy va ijtimoiy xizmat bilan birgalikda olib boriladi. 
Oila va maqallada ota-onalar uchun profilaktika hamda reabilitatsiya 
ishlari bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etiladi. Ota-onalar 
nogiron bolalarini tarbiyalash va ularning aqliy rivojlanishlarini 
ragtbatlantirish bo‘yicha pedagogik usullar, shuningdek, ularning 
mustaqil bo‘lishlari uchun tengdosh sog‘lom bolalar bilan muloqot 
qilishlari bo‘yicha o‘qitiladilar. 
Loyiha to‘qqiz bosqichdan iborat bo‘lib, har bir bosqich quyidagi 
faoliyatlarni qamrab oladi: 
1-bosqich. Respublika ta’lim markazi qoshidagi maxsus ta’lim 
bo‘yicha manba markazida ko‘chma ta’lim guruhi tashkil etiladi. 
Ko‘chma ta’lim guruhiga texnik yordam ko‘rsatish. 
2-bosqich. “Barqaror taraqqiyot uchun inklyuziv ta’lim” mavzusida 
milliy anjuman tashkil etish. 
3-bosqich. Xalq ta’limi vazirligining viloyat boshqarmalari bilan 
hamkorlikda nuqson bilan rivojlanayotgan bolalarni aniqlash bo‘yicha 
tibbiy-psixologik-pedogogik komissiyani tashkil etish. Qo‘shma guruh 
va sinflarda o‘qitish maqsadida nuqson darajasi me’yordan og‘ishgan 
(3-7 yoshdagi) bolalarni aniqlash. 
4-bosqich. Uslubiy tavsiyanomalar, qo‘llanmalar va dasturlarni nashr 
qilish. 
5-bosqich. Pedagog-tarbiyachilar, o‘qituvchilar, psixologlarning 
qo‘shma guruhlari va sinflarda bolalardagi nuqsonlarni tuzatish va 
rivojlantirishga yo‘naltirilgan dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha 
o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish. 
6-bosqich. Mavjud bolalar ta’limi muassasalarida, 2 ta bog‘cha va 2 ta 
o‘rta maktabda maxsus tajribaviy guruh tashkil etish, texnik yordam 
ko‘rsatish. 
7-bosqich. Maktabgacha inklyuziv ta’lim ixtisoslashgan ishlab 
chiqilgan tajribalarni targ‘ib qilish bo‘yicha ilmiy-uslubiy, amaliy-
mintaqaviy anjumanni tashkil etish. 

---

354 
8-bosqich. Monitoring va baholash. 
9-bosqich. Moliyaviy hisobot. 
Loyiha yordamga muhtoj bolalar, ularning ota-onalari, bog‘cha 
pedagog-tarbiyachilariga qaratilgan. 
Loyiha Respublika ta’lim markazi qoshidagi inklyuziv ta’lim 
bo‘yicha manba markazi tomonidan Toshkent davlat pedagogika 
universitetining Boshlang‘ich ta’lim va defektologiya fakulteti, 
YUNESKOning O‘zbekistondagi vakolatxonasi va YUNESKO ishlari 
bo‘yicha O‘zbekiston Milliy komissiyasi, shuningdek, boshqa 
mutasaddi tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Loyiha bir 
yil muddatga mo‘ljallangan. 
Inklyuziv ta’lim bo‘yicha manba markazi 2001-yilda O‘zbekiston 
Xalq talimi vazirligi huzuridagi Respublika ta’lim markazida tashkil 
etilgan. 
Tashkilotning asosiy faoliyati quyidagilardan iborat: 
– nogiron bolalar ta’limi sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchi va 
tarbiyachilar uchun turli anjuman va o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil 
etish orqali O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimiga inklyuziv ta’li-
mni tatbiq etish; 
– nogiron bolalar uchun o‘quv darsliklarini yaratish; 
– nogiron bolalar uchun tajribaviy maydonlar barpo etish; 
–bola uchun alohida rivojlantirish rejasini yaratish; 
– pedagoglar va ota-onalarga maslahat xizmatini ko‘rsatish; 
– uslubiy qo‘llanmalar, tavsiyanomalar, maxsus maktablarda
nogiron bolalar bilan ishlash rejasini yaratish; 
– yuridik faoliyat va ijtimoiy muhofaza bo‘yicha ma’lumot bilan 
ta’minlash; 
– nogiron bolalar ta’limi sohasida faoliyat yurituvchi jamoat va 
davlat tashkilotlari bilan hamkorlik qilish; 
– nogiron bolalar ta’limi sohasida mavjud kamchiliklarni om-
maviy axborot vasitalarida yoritib borish; 
– xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish, maxsus ta’lim sohasidagi 
tajribalarni tatbiq etish. 
Ta’lim sohasida yordamga muhtoj bolalarning tahsil olishlari 
hamisha jamiyatning diqqat markazida turgan dolzarb masala 
hisoblanadi. Shunday ekan, ularga ta’lim beruvchi pedagoglar va 
mutaxassislar malakasini oshirish, zarur zamonaviy qo‘llanmalar, 

---

355 
jihozlar bilan ta’minlash ham bu masalani hal qilish uchun qo‘yilgan 
qadamlardan biri hisoblanadi. 
BMT tomonidan 1989-yilda qabul qilingan “Bola huquqlari 
to‘g‘risidagi”gi Konvensiyasi hamma bolalarni, shu qatori maxsus
ehtiyojli bolalar huquqlarini ham himoya qiladi va qo‘llab-
quvvatlaydi. Aynan 2,- 23, - 28, - 29 - moddalarda maxsus ehtiyojli
bolalari huquqlari belgilangan. 
Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyaning 2-moddasi
maxsus yordamga muhtoj bolalar uchun asosiy modda
hisoblanadi. Unda mazkur Konvensiyadagi har bir modda irqi, dini,
millati, etnik yoki ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar barcha
bolalaga tegishliligi haqida ta’kidlanib, “Barcha huquqlar har bir 
bola uchun tegishli. Kamsitish yoki jazolashning barcha shakl-
laridan bolaning himoyasini ta’minlash uchun zarur choralarni
ko‘rish ishtirokchi davlatlar majburiyatlariga kiradi”,– deb bayon
qilingan.
Shuningdek, bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyaning 23-
bandida maxsus ehtiyojli bolalarning ta’limi xususida quyidagicha 
ta’kidlangan: “Nogiron bolani maxsus ehtiyojlarini aniqlab, uni 
ijtimoiy hayotga qo‘shishi va shaxs sifatida rivojlana olishiga 
yetaklovchi vosita hisoblanadigan ta’lim olishga har tomonlama 
yordam berish lozim. Ishtirokchi davlatlar aqliy va jismoniy jihatdan 
yaxshi rivojlanmagan bola o‘zining qadr-qimmatini ta’minlaydigan, 
o‘ziga ishonch tug‘diradigan va uning jamiyat hayotidagi faol 
ishtirokini 
yengillashtiradigan 
sharoitlarda 
yashashlarini 
ta’minlaydilar”. 
Maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim muassasalari tizimida 
o‘qitish ularning haq-huquqlarini ta’minlaydi. Shuning uchun bolalar
huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya maxsus ehtiyojli bolalarning 
huquqlarni ta’minlaydigan asosiy huquqiy-me’yoriy hujjatdir.
Salamanka bayonoti va ish faoliyati rejasi inklyuziv ta’lim
bo‘yicha xalqaro miqiyosidagi hujjatdir. Ushbu hujjat 1994-yilda
YUNESKOning maxsus ehtiyojli shaxslar ta’limini tashkil etishga 
qaratilgan “Ta’lim hamma uchun” g‘oyasini rag‘batlantirishga 
yo‘naltirlgan Salamankada tashkil etilgan konferensiyada inklyuziv
ta’lim konsepsiyasini rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan siyosiy,
tashkiliy, huquqiy, uslubiy o‘zgarishlar ko‘rib chiqildi. Shu
asosda ta’lim tizimi va mazmuni tubdan qayta ko‘rib chiqildi 

---

356 
va alohida ehtiyojli bolalarni umumta’lim tizimida ta’lim olishi
uchun zarur bo‘lgan huquqiy me’yoriy asoslari yaratildi.
Ushbu harakat rejasining asosiy tamoyillari jumlasiga quyidagilar 
kiradi: “Maktablar jismoniy aqliy, ijtimoiy, emotsional, tilidagi va 
boshqa nuqsonlaridan qat’i nazar hamma bolalarni qabul qilishi 
shart...” (Salamanka Bayonoti, 3-band).
Salamanka konferensiyasida inklyuziv ta’limni rivojlanishi uchun 
zarur bo‘lgan siyosatdagi o‘zgarishlar ko‘rib chiqildi, hamda 
qatnashchilar umumta’lim maktablarini maxsus ehtiyojli bolalarga 
moslashtirish usullarni ishlab chiqdilar. Unda ikkita yo‘nalish belgilab 
olindi: 
– Maorif tizimi va ta’lim dasturlari turli xususiyati va ehtiyojlarni 
hisobga olgan holda tuzilib shu ishga yo‘naltirilsin. 
– Maxsus ehtiyojga ega bo‘lgan bolalar uchun oddiy maktablarga 
borish imkoniyati yaratilsin.
2000-yilning 26-28-aprel kunlari Dakar-Senegalda o‘tkazilgan
Xalqaro forumda “Ta’lim hamma uchun” milliy harakat reja-
dasturini bajarish maqsadida keng qamrovli ishlarni hamkorlikda
va xalqaro miqyosida olib borilishi lozimligi hamda barcha
rivojlangan mamlakatlar 2015-yilga qadar hamma uchun teng
majburiy ta’limga o‘tishlari ta’kidlangan. Bu muammo bo‘yicha
tajribalarni o‘rganish va tashabbusni qo‘llab-quvvatlash
YUNESKO va YuNISEF tashkiloti tomonidan amalga oshiril-
moqda.
Nogironlarni umumta’lim tizimida o‘qitish masalalariga
e’tibor berish Respublikamizda 1996-yilda O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, respublika ta’lim markazi va
YUNESKO tashkiloti bilan hamkorlikda respublika seminari
o‘tkazilishi bilan islohotlar amalga oshirila boshladi. Shu davrdan
boshlab olimlar, maxsus ta’lim tizimidagi rahbar xodimlari,
pedagoglar, umumta’lim mussasalarining rahbarlari va nodavlat
jamoa tashkilotlarining nogironlar ta’limi ehtiyojini qondirishga
qaratilgan munosabatlari o‘zgara boshladi. 
Respublika ta’lim markazining maxsus ta’lim bo‘limi xodimlari 
imkoniyati cheklangan bolalarni integratsiyalashgan ta’lim jarayonida 
ta’lim olish strategiyasini keng joriy qilish maqsadida YUNESKO 
tashkiloti bilan

---

357 
1996- yildan buyon hamkorlik qilib kelmoqda. O‘zbekistonda 
integratsiyalashgan inklyuziv ta’lim tizimini amaliyotga tatbiq qilish 
maqsadida YUNESKO xalqaro tashkiloti loyihasi asosida bir necha 
respublika seminar-treninglari va xalqaro konferensiyalar o‘tkazishga 
muyassar bo‘lindi. Konferensiyalarda ko‘tarilgan dolzarb muammolar, 
masalalar, tavsiyalar va ishtirokchilarning ma’ruzalari xalqaro 
to‘plamda chop etildi va ommaga tarqatildi. Hozirgi kunda Respubli-
kamizda inklyuziv ta’lim konsepsiyasini joriy qilishda asosiy dastu-
ramal bo‘lib kelmoqda. 
1998-yilda YUNESKO tashabbusi bilan Buxoro shahrida
yirik konferensiya o‘tkazildi. Konferensiyaning maqsadi alohida
yordamga muhtoj bolalarni ijtimoiy qo‘llash, reabilitatsiya qilish,
ta’limga jalb qilish, moddiy, texnikaviy yordamlarni tashkil qilish
va ularni to‘laqonli jamiyatga moslashtirishga oid turli tashkiliy
uslubiy ishlarni amalga oshirishda Markaziy Osiyoda ko‘p
tarmoqli aloqalar o‘rnatish edi. 
Ushbu konferensida BMT, YUNISEF, VAZ tashkilotlarining 
ekspertlari, shuningdek, Rossiya, Qozog‘iston, Tojikiston,
Turkmaniston, Qirg‘iziston Respublikasi hamda O‘zbekiston
Respublikasidagi turli xil davlat va nodavlat tashkilotlar, ma’muriy 
organlarning mutasaddi xodimlari ishtirok etdilar. Imkoniyati 
cheklangan bolalarni ijtimoiy qo‘llash va barcha qatori teng huquqli 
sharoitda ta’lim olishi va biron bir bola ta’limdan chetda qolmasligi 
jiddiy muhokama etildi va rezolyutsiyalar qabul qilindi. Ushbu 
xalqaro konferensiyada O‘zbekiston Republikasi XTV va uning
tasarrufidagi turli ma’muriy tashkilot vakillari ham ishtirok etib,
o‘z tajribalari bilan fikr almashdilar va respublikada ushbu
muammoni hal qilish masalalari bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab
chiqildi. Shu bois O‘zbekistonda alohida yordamga muhtoj
bolalarni to‘laqonli maxsus ta’limga jalb qilish va integratsiya
usulida ta’lim olish 2001-2002-yillarda birmuncha faollashdi.
Bunga asos Xalq ta’limi vazirligi, Respublika ta’lim markazi,
YUNESKO, YUNISEF, “Opereyshen Mersi”, “Mersi projekt” no-
davlat xalqaro tashkilotlar va O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatuvchi 
milliy tashkilotlar, jumladan “UMR”, “Ziyo”, “Imkon”, “Hayot”, 
“Umidvarlik”, “Yorug‘lik”, “Muruvvat”(Samarqand), “Mezon”, 
“Mehrigiyo”, 
“ShANS”, 
“Nihol”, 
“Korreksion 
pedagogik 

---

358 
Reabilitatsiya markazi” kabilar bilan hamkorlikdagi loyihalar
bo‘yicha amalga oshirib kelingan ishlar, chora - tadbirlardir. 
2000-yil O‘zbekistonda inklyuziv ta’limning ilk asosi sifatida
Respublika ta’lim markazi maxsus ta’lim bo‘limi tomonidan
“O‘zbekiston Respublikasida alohida yordamga muhtoj bolalar
ochiq ta’lim tizimining rivojlantirish chora-tadbir rejasi” ishlab
chiqildi. Bu reja dasturda alohida yordamga muhtoj bolalarni
umumta’lim tizimga kiritishning quyidagi tashkiliy asoslari yoritib
berildi:
– ommaviy axborot orqali jamiyat ongini inklyuziv ta’limga tay-
yorlash; 
– respublikadagi alohida yordamga muhtoj bo‘lgan bolalar haqida
axborot banki yaratish; 
– barcha turdagi nuqsonli bolalar uchun umumta’lim va yakka tar-
tibda oilalarda o‘qitilishi bo‘yicha turli xil o‘quv metodik
adabiyotlar, didaktik vositalar ishlab chiqish va ta’minlash masalalari 
qayd qilingan.
Ayniqsa, 2001-yil 21-23-noyabr kunlari Toshkent shahrida 
o‘tkazilgan “Alohida yordamga muhtoj bolalarni ma’naviy va
estetik tarbiyalash” mavzusidagi xalqaro konferensiyada turli
xorijiy mamlakatlar, Qozog‘iston, Rossiya, SNG davlatlariing
ekepertlari qatnashib, o‘z fikr-mulohazalari bilan o‘rtoqlashdilar.
Konferensiyada qatnashgan shahar va viloyat xalq ta’limi
boshqarma vakillari, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, sog‘liqni
saqlash vazirliklari, mutaxassislar, Oliy ta’lim professor-o‘qituv-
chilari, malaka oshirish institutlari xodimlari, nodavlat jamoat
tashkilotlari, nogiron bolalari bo‘lgan ota-onalar, matbuot va
axborot vositalari xodimlari, jurnalistlar qatnashib, hozirgi kunda
vujudga kelayotgan muammolar ustida to‘xtalib, bahs-munozara
yuritdilar. Bu konferensiyada imkoniyati cheklangan bolalarning
qobiliyatlari, mehnat natijalari, san’at, sportda erishgan yutuqlari
va mahoratlari namoyish etildi. Uning tahlili shuni ko‘rsatdiki,
alohida yordamga muhtoj bolalarni inklyuziv ta’lim tizimida
ta’lim olishi ularni rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi yana bir
bor ekspertlar tomonidan qayd etildi. 
Inklyuziv ta’lim konsepsiyasini O‘zbekistonda joriy qilish va
undagi muammolarni hal qilish maqsadida turli xil chora-tad-

---

359 
birlar uyushtirish, matbuot-axborot vasitalari orqali targ‘ibot-tash-
viqot ishlari bir muncha faollashdi.
Respublika ta’lim markazi YUNESKO tashkiloti bilan 
hamkorlikda
2001-yilda “Inklyuziv ta’lim” mavzusida seminar o‘tkazib, uning 
tavsiyalariga asosan Respublika ta’lim markazi maxsus ta’lim bo‘limi 
qoshida “Inklyuziv ta’lim resurs markazi” tashkil etildi. “Inklyuziv 
ta’lim resurs markazi”ning vazifalari quyidagilardan iborat qilib 
belgilandi: 
– ta’limga jalb etilmagan imkoniyati cheklangan bolalar ta’limini 
tashkil etishga ko‘maklashish; 
– inklyuziv sinf va guruhlarni o‘quv metodik majmualar bilan 
ta’minlash; 
– joylardagi resurs markazlarga amaliy-uslubiy yordam ko‘rsatish; 
– imkoniyati cheklangan bolalarning ota-onalariga farzandlarini 
tarbiyalash, maktabga va ijtimoiy hayotga tayyorlashga oid turli 
shakldagi tadbirlarni tashkil etish, maslahatlar berish; 
– imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarga ta’lim berish, kasb-
hunarga o‘rgatish ishlarini amalga oshirish maqsadida umumta’lim 
muassasalarida inklyuziv sinflar va guruhlar tashkil etish, ta’limni 
integratsiya asosida olib borish kabilar.
2002-yilning 31-may kuni “Ta’lim hamma uchun Dakar
Deklorasiyasi”ning mohiyatini O‘zbekistonda tatbiq etish
yuzasidan Xalq ta’limi vazirligi, YUNESKO xalqaro tashkiloti bilan 
hamkorlikda “Ta’lim hamma uchun” mavzusida xalqaro forum
tashkil etildi. Forumda xalqaro YUNESKO tashkilotining eksperti 
janob Kotibxon ishtirok etib forum qatinashchilariga “Ta’lim hamma 
uchun” Milliy dastur rejasini ishlab chiqish mavzusida seminar tashkil 
etdi.
Natijada 2003-yil “Ta’lim hamma uchun” dasturining Milliy
rejasi ishlab chiqildi. “Ta’lim hamma uchun” dasturining Milliy 
rejasi 2000-yilgi Dakar shartnomalari doirasida ishlab chiqilgan 
bo‘lib, siyosatchilar, ta’lim tizimi, vazirlik va idoralar rahbarlari, 
pedagoglar, jamoat arboblari, O‘zbekiston Respublikasi uzluksiz 
ta’lim tizimini rivojlantirish muammolari bilan qiziquvchi barcha 
shaxslar uchun mo‘ljallangan. “Ta’lim hamma uchun” Milliy harakat 
rejasini ro‘yobga chiqarish bo‘yicha yaqin davrlar (2001-2015-
yillar)ga mo‘ljallangan tadbirlar belgilanib, u ta’lim hamma uchun 

---

360 
milliy harakati hamda umumiy o‘rta ta’lim maqsad va vazifalarini 
ro‘yobga chiqarish siyosati” deb nom olgan VI bandining IX 
yo‘nalishi maxsus ta’limga yo‘naltirilgan bo‘lib, unda maxsus 
ehtiyojli bolalarni umumta’lim muassasalariga jalb etishda 
qonunchilik va me’yoriy bazani takomillashtirish, maktabgacha va 
boshlang‘ich ta’lim-tarbiya, maxsus ta’lim mazmunini, inklyuziv 
ta’lim jarayonining o‘quv-uslubiy tomonini takomillashtirish, pedagog 
kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish, inklyuziv ta’limning 
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, inklyuziv ta’limni joriy 
etishda targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish va boshqa masalalar 
qayd etilgan. 
Bu ishlarni yanada rivojlantirish maqsadida 2003-yilda
Inklyuziv ta’lim bo‘yicha o‘tkazilgan respublika seminarida xorijiy
davlatlar ekspertlari, mutaxassislar, olimlar, Xalq ta’limi vazirligi, 
joylardagi viloyat Xalq ta’limi boshqarmalari va bo‘limlarining 
ta’limga mas’ul vakillari, Tashxis markaz rahbarlari, umumiy va
maxsus ta’lim pedagog rahbarlari, jamoat tashkilotlar vakillari va
boshqalar ishtirok etdilar. 
Seminarga 
YUNESKOning 
eksperti 
Vakayto 
universiteti 
professori Devid Mitchel (Yangi Zellandiya) kordinatorlik qilgan.
Devid Mitchel: “Inklyuziv ta’limning tashkil etishning asl mohiyati, 
umumta’lim tizimida alohida sinflar yoki guruhlar tashkil etish bilan 
chegaralanib qolmay, balki ularni me’yorida rivojlangan bolalar kabi 
ta’lim olishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishdir”.
Shuningdek, inklyuziv ta’limni amaliyotga joriy etishda xalqaro ish 
tajribalari bilan fikr almashdi.
2005-yilning 19-sentabr kuni XTVning 234-sonli buyrug‘i bilan 
“Imkoniyati cheklangan bolalalar va o‘smirlar uchun inklyuziv ta’lim 
to‘g‘risida muvaqqat Nizom”i tasdiqlandi. Ushbu Nizomda inklyuziv 
ta’lim tizimining maqsad, vazifalari belgilab berilgan. Unda qayd 
qilinishicha, imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlar quyidagi 
tartibda inklyuziv ta’limga qamrab olinadi: 
– ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar; 
– harakat muvozanati buzilgan; 
– o‘z-o‘ziga xizmat qila oladigan debillik darajasidagi oligofren 
bolalar va o‘smirlar; 
– nutqida nuqsoni bo‘lgan (muloqoti cheklanmaydigan darajadagi) 
bolalar; 

---

361 
– zaif ko‘ruvchi bolalar va o‘smirlar; 
– zaif eshituvchi va kech kar (5 yoshdan keyin)bo‘lgan bolalar; 
– ko‘zi ojiz (Brayl yozuvi va o‘qishni egallagan) bolalar va o‘smirlar; 
– kar (muloqot darajasida nutqi bo‘lgan, o‘qish va yozishna egallagan) 
bolalar va o‘smirlar.
“Imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlar uchun inklyuziv 
ta’lim to‘g‘risida muvaqqat Nizom”ning 4-bandida inklyuziv ta’lim 
tizimida o‘quv tarbiya jarayonini tashkil etishning quyidagi
masalalari qayd etilgan:
4.1.Inklyuziv ta’limni tashkil etilgan barcha umumta’lim maktablarida 
imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarga nisbatan do‘stona 
munosabat ruhi shakllanadi.
4.2. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktablarida 
davtlat ta’lim standartlariga ilova sifatida imkoniyati cheklangan 
bolalar va o‘smirlar uchun korreksion dasturlar ham inobatga olinadi, 
maxsus korreksion ishlarni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar 
yaratiladi 
(maxsus 
jihozlangan 
korreksiya 
xonasi, 
maxsus 
infrastruktura). 
4.3. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktablarida 
tayorlov guruh va birinchi sinflarida 35 daqiqa, boshqa sinflarida 45 
daqiqadan darslar olib boriladi; 
4.4. Imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarning bilimlari ularning 
shaxsiy xususiyatlari va qobiliyatlariga asoslangan holda belgilangan 
tartibda baholanadi.
4.5. Ta’lim jarayonida zamonaviy umumdidaktik tamoyillar bilan bir 
qatorda maxsus tamoyillar ham e’tiborga olinadi. 
4.6. Korreksion ta’lim o‘quvchilarning ehtiyojlariga ko‘ra 
tabaqalashtirilgan holda tashkil etiladi.
4.7. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktabiga 
o‘quvchilar ota-onalarning arizasi hamda “Tibbiy-psixologik-peda-
gogik komissiya”lari xulosalari asosida qabul qilinadi va ta’lim 
muasasalari rahbarlarining buyrug‘i bilan tasdiqlanadi.
4.8. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktabidagi 
sinflarida integratsiya qilingan o‘quvchilar soni 4 nafardan 
oshirilmaydi hamda o‘quvchilar umumiy soni 25 nafargacha 
belgilanadi.
Shuningdek ,mazkur Nizomda inklyuziv ta’lim ishtirokchilari, 
inklyuziv ta’lim mutaxassislarining ota-onalar yoki boshqa qonuniy 

---

362 
vakillar 
bilan 
hamkorligi, 
xalqaro 
hamkorlikda 
qatnashish 
xususiyatlari batafsil bayon etilgan. 
“Imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smrlar uchun nklyuziv 
ta’lim muvaqqt Nizom” asosida Respublikamizda inklyuziv ta’lim
tizimining quyidagi huquqiy-ijtimoiy asoslari yaratildi:
– bolani ijtimoiy hayotga tayyorlashda yoshi, jinsi irqi, millatidan
qat’i nazar O‘zbekiston Konstitutsiyasining moddasiga asosan
barcha bolalar umumta’lim jarayoniga kiritish va ijtimoiy hayotga
moslashtirish lozimligi belgilangan; 
– har bir bola o‘zining qiziqishi, qobiliyati va ehtiyojiga ko‘ra
mos ravishda bilim olishi huquqiga ega; 
– ta’lim dasturini ishlab chiqishda va amalga oshirishda o‘ziga
xoslik va ehtiyojlarning turli-tumanligini nazarda tutish; 
– har bir bola tengdoshlar qatori bilim olish huquqiga ega bo‘-
lishi; 
– bolani ta’limga emas, balki ta’limni bolaning ehtiyojiga ko‘ra
tashkil etilishi; 
– bolani muhtojligi va imkoniyatini e’tiborga olgan holda ta’lim
metodologiyasini, o‘quv rejalarni ixcham bo‘lishini qo‘llab-quvvat-
lash hamda baholash; 
– inklyuziv ta’lim muammoni bolada emas, tizimda ekanligini
aniqlaydi, bolaga qulay shart-sharoit yaratishni ta’minlaydi; 
– bolaning shaxsiy ehtiyojiga qarab korreksion-pedagogik va
ijtimoiy yordamni tashkil qiladi va hokazo.
Yuqorida keltirilgan inklyuziv ta’limnig huquqiy asoslarga 
tayangan holda bu ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, uni 
amaliyotga joriy etishni jadallashtirish maqsadida 2005-yilning 14-15-
dekabr kunlari Toshkent shahrida “Ta’lim hamma uchun” Milliy 
dasturini joriy qilish bosqichlari” mavzusida yirik xalqaro 
konferensiya o‘tkazildi. Ushbu konferensiyada xalqaro tashkilot-
larning O‘zbekistondagi vakolatxonalari vakillari ham o‘z ma’ru-
zalari bilan ishtirok etdilar. YUNISEF tashkiloti vakili Reza Xosseyn, 
YUNESKO tashkiloti vakili Bari Layn, “Mersi Projekt” , “Opereyshn 
Mersi”, Kosta Rika davlatlari xalqaro vakillari shular jumlasidandir. 
“Ta’lim hamma uchun” milliy dasturini joriy qilish bosqichlari” 
mavzusidagi xalqaro ilmiy amaliy konferensiyada quyidagi vazifalar 
hal etildi: 

---

363 
– “Ta’lim hamma uchun” umummilliy dasturining mohiyatini tar-
g‘ibot qilish; 
– Respublikada imkoniyati cheklangan bolalar inklyuziv ta’limini 
tashkil etish bo‘yicha me’yoriy metodik hujjatlarni ishlab chiqish; 
– imkoniyati cheklangan bolalarni erta tashxis qilishning zamonaviy 
uslublarni muhokama qilish; 
– psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya, tashxis markazlari, psi-
xologik xizmat faoliyati samaradorligini oshirish; 
– sog‘liqni saqlash, mehnat va ijtimoiy muhofaza vazirligi tash-
kilotlarining imkoniyati cheklangan bolalarni aniqlash, hisobga olish, 
davolash, ijtimoiy himoyalash borasidagi faoliyatini jonlantirish; 
– imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim berish, ularni ijtimoiy 
himoyalash 
borasidagi 
davlat 
va 
nodavlat 
tashkilotlarning 
hamkorligini kuchaytirish; 
– inklyuziv ta’lim jarayonida uchraydigan to‘siqlarni bartaraf etish 
yo‘llari bilan tanishtirish .
Konferensiyada nafaqat respublikamizning soha vakillari, balki 
qardosh Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya davlatlar vakillari ham 
ishtirok etib, o‘z davlatlarida inklyuziv ta’lim tizimi modellari, bu 
sohada qo‘lga kiritilgan yutuqlar bilan konferensiya ishtirokchilarini 
tanishtirishga muvaffaq bo‘ldilar.
“Ta’lim hamma uchun” milliy harakat reja dasturini amalga
oshirish bo‘yicha erishilgan yutuqlar va muammolar konferensiya
kun tartibida quyidagi mavzular bo‘yicha guruhlarda ishtirokchilar
tomonidan muhokama etildi:
– Nuqsonlarni ilk tashxis qilish va korreksion pedagogik yordam
ko‘rsatish – alohida yordamga muhtoj bolalar integratsiyasining
muhim omili sifatida. 
– O‘zbekistonda alohida yordamga muhtoj bolalar integrat-
siyasining milliy modeli.
– “Imkoniyati cheklangan bolalar oilalarining ijtimoiy reabilitat-
siyasi” va shu kabi.
Bugungi kunga qadar respublikamizda o‘tkazilgan seminar 
treninglarda 500 dan ortiq ishtirokchilar inklyuziv ta’lim tizimining 
mazmun mohiyati, uni joriy qilish bosqichlari xususida mukammal 
ma’lumotlarga ega bo‘ldilar. 
Imkoniyati cheklangan bolalarni inklyuziv ta’lim tizimida
ta’lim olishini yanada takomillashtirish, amaliyotda uchraydigan

---

364 
muammolarning yechimlarini davlat va nodavlat tashkilotlar
hamkorligida hal qilish masalalari yuzasidan quyidagi tavsiyalar
ishlab chiqildi:
– korreksion ta’lim strukturasini sifat jihatdan yangilash; 
– respublikaning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan
holda bosqichma-bosqich to‘liq integratsiyasiga amal qilish; 
– davlat normativ hujjatlariga inklyuziv ta’limni joriy etish
bo‘yicha qo‘shimchalar kiritish yoki tadbirlar ishlab chiqish va
tasdiqlash; 
– binoni ularga mos ravishda rekonstruksiya qilish; 
– umumta’lim tizimida ta’lim olayotgan maxsus ehtiyojli bolalar 
uchun zaruriy moddiy texnik ba’zani yaratish;
– inklyuziv ta’limni tashabbuskorlik, mehr-muruvvat tarzida tashkil
etish; 
– maktabning ish faoliyatiga inklyuziv ta’limni amalga oshirish
borasida o‘zgarishlar kiritish; 
– umumta’lim muassasa pedagoglarini inklyuziv ta’lim bo‘yicha
qayta tayyorlash; 
– barcha pedagogika oliygohlarida va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida
korreksion pedagogik kurslarning kiritilishi; 
– korreksion davlat ta’lim talablari va dasturlarini imkoniyati
cheklangan bolaning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishlab
chiqish; 
– umumta’lim, maxsus maktab pedagoglari, ota-onalar uchun
o‘quv metodik va ilmiy ommabop, ixcham turdagi o‘quv ada-
biyotlar va individual dasturlar yaratish; 
– nogiron bolani ilk yoshidan tashxis qilish va korreksion peda-
gogik yordam berish; 
– imkoniyati cheklangan bolalarni umumta’lim tizimida umumiy
va korreksion ta’lim olishining ilmiy asoslari, standart talablar,
o‘quv metodik majmualarni yaratish va ta’minlash;
– kasb-hunarga o‘rgatish, reabilitatsiya qilish va bu ishda oilani
bevosita ishtirokini ta’minlash kabi bir qator dolzarb masalalarni
kelajakda keng qamrovli bajarish uchun davlat tasarrufida
muvofiqlashtiruvchi ilmiy-pedagogik resurs markazi, boshqarma,
ilmiy labaratoriyalar tashkil qilish kabi tashkiliy, ilmiy-uslubiy,
amaliy ishlarni bajarish inklyuziv ta’limni joriy qilish muvaf-
faqiyatini ta’minlaydi. 

---

365