Buxoro davlat pedagogika instituti

1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani. Ma’lumki, 1924-yilda amalga oshirilgan milliy davlat chegaralanishi natijasida mintaqa kartasi qaytadan tuzildi. Shuni ta’kidlash lozimki, 20-30 yillardagi juda murakkab, siyosiy ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har hil tarzda ta’sir o’tkazdi, barcha sohadagi o’zgarishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining asosiy tendentsiyalari hamda yo’nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi.
Respublika sharoitlarida madaniy taraqqiyotning zamonaviy rivojlangan darajasiga o’tish xaddan tashqari katta qiyinchiliklarni yengish bilan bog’liq bo’lib, keskin mafkuraviy kurash bilan birgalikda davom etib bordi. Shunday bo’lsada, madaniyatni yangidan qurish jarayonlari tobora ustuvor tus oldi. Buning sabablari avvalo o’zbek xalqining azaldan bilimga intilishi, madaniy merosni qadrlashida ko’rinadi. Bundan tashqari oktyabr to’ntarishidan avval madaniy ishlar olib borgan jadid deb atalmish ziyolilar xalqqa yordam berish uchun maorif sohasi, maktablarda ishlab, o’z faoliyatlarini davom ettirdilar. Bu jarayonlar avvalo darslar ona tilida olib boriladigan I (besh yillik ta’lim) va II (turt yillik ta’lim) bosqich maktablarni va ularni darsliklar, o’quv qurollari bilan ta’minlash, maorif institutlari, o’qituvchilarni tayyorlash kurslari va boshqalarni tashkil etishdan iborat bo’ldi.
1924-25 o’quv yilida respublika byudjetining 24 foizi xalq maorifi uchun ajratildi. Bu maktab qurilishini tezlashtirishga imkon berdi. I va II bosqichdagi umumta’lim maktablarining soni 1928-29 o’quv yiliga kelib deyarli 2,5 mingtaga yetdi. Shu bilan bir vaqtda katta yoshli aholi o’rtasida savodsizlikni tugatish yuzasidan keng miqyosda kampaniya avj oldirildi. 1921-22 o’quv yilidayoq respublikaning ko’pgina shaharlari va qishloq joylarida mingdan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko’rsatdi, ularda 50 ming kishi xat-savod chiqardi. Savodsizlikni tugatish ishi tiklash davrining dastlabki yillarida kiyinchiliklarga duch keldi: o’qituvchilar, maktab binolari, asbob-jixozlar, o’quv qo’llanmalari, pul mablag’lari etishmas edi. Biroq bu soha, garchi qiyinchilik bilan bo’lsada, izga tusha boshladi, katta yoshli kishilarni o’qitish shakl va usullari takomillashtirildi, savod maktablari tarmog’i birmuncha kengaytirildi, savodsizlikni tugatuvchi mahalliy o’qituvchilar soni oshdi. Bu dastlabki yutuqlar keyingi yillarda savodxonlikni oshirish yuzasidan avj olgan umumxalq harakatining debochasi bo’ldi.
Hamza Xakimzoda Niyoziy, T.Shermuhamedov, T.N.Qori Niyoziy, Ergash Komilov, Abdulqodir Nabixo’jaev, Rozi Nazarov, Muharrama Qodirova, Zebuniso Polvonova, P.Qayumov, K.Abdurashidov va boshqalar yangi maktab yaratish, uni rivojlantirish uchun faol kurashdilar hamda dastlabki o’qituvchilardan bo’lib qoldilar.
Shu yillarda Markaz siyosiy rahbariyati sovet tuzumiga sodiq bo’lgan pedagog kadrlarni ko’p miqdorda, tezkorlik bilan tayerlab, ular orqali aholini, ayniqsa, yosh avlodni kommunistik g’oyalar asosida tarbiyalash maqsadida qarorlar va rejalar ishlab chiqdi. Ularni og’ishmay amalga oshirish uchun zarur mablag’larni ayamadi, bor ma’rifatchilarni hamda partiya, sovet, jamoat tashkilotlarining kuch-quvvatini safarbar qildi.
Maktablarning pedagogik kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun pedagogika o’quv yurtlarining keng tarmogi yaratildi: texnikumlar, maorif institutlari, o’quv yurtlari ochildi. Ularda jadal sur’atlar bilan ommaviy miqyosda yangi o’qituvchi kadrlar yetishtirib chiqarildi. 20-yillarning oxirlariga kelib ularning soni respublikada deyarli 5,5 mingtaga etib qoldi. Xalq maorifi rivojlanib bordi.
Xalqning bilimga bo’lgan intilishi kun-sayin kuchayib borishi natijasida umumiy savodxonlik o’sdi, bu narsa millatning ma’naviy imkoniyatlari yuksalishiga, ijodiy faoliyati ortib borishiga yordam berdi.
Shunday bo’lsada, bu jarayonlar partiyaning madaniy sohada zo’rlik ko’rsatishi tufayli mushkulliklarga uchradi. Xalq maorifida bu narsa avvaliga milliy ta’lim shakllari yoyiladigan sohalarni cheklab qo’yish, keyinchalik esa ularni butunlay yo’q qilib yuborishda o’z aksini topdi. Chunonchi, XX asrning 20-yillarning boshlarida sovet maktablari bilan birgalikda eski usul maktablari, diniy tashkilotlar tomonidan ta’minlab boriladigan vaqf maktablari va madrasalari ham ishlab turar edi. 1925-yilda O’zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq eski maktablar bo’lib, ulardan 250 tasi yashirin holda ish olib borgan. Lekin sovet hokimiyatining insonparvarlikka zid siyosati natijasida ular 1928 yilga kelib o’z faoliyatini amalda tugatdilar.
Xalq ma’rifatining yuksalishi yo’lida hamon g’ov bo’lib turgan muammo aholining savodxonligini oshirish bo’lib, savodsizlikka barham berish davr talabi edi. Bu maqsadda ko’plab yangi savod maktablari va kurslar ochildi. Minglab aholi savodli bo’ldi. Shuni aytish joizki, 1930 yili umumiy boshlangich ta’limning joriy etilishi savodsizlik ko’lamlarini qisqartirishga yordam berdi. Ajratilgan mablag’lar maktablar maydonini ancha kengaytirishga, ularning moddiy bazasini mustahkamlashga imkon berdi. Umumiy ta’limni amalga oshirish uchun o’qituvchilar, talabalar, ilm-fan xodimlari, yoshlar jamoalarining katta armiyasi safarbar etildi. 30-yillarning oxirlarida umumiy yetti yillik ta’limni amalga oshirishga kirishildi.
1940-yili respublikada barcha turdagi 5,5 mingdan ortiq umumta’lim maktablari ishlab turdi, ularda 1,3 mln.ga yaqin bolalar o’qidi. Biroq bu davrda maktab yoshidagi hamma bolalarni ham, ayniqsa, qishloq joylarida o’qishga jalb qilishning imkoni bo’lmadi: maktab binolari, uskuna-jihozlar, o’qituvchilar yetishmas edi va hokazo. Maktab ta’limi turli sohadagi bilimlarni egallab olgan, jamoat hayotiga faol qo’shilib keta oladigan, oliy o’quv yurtlari va texnikumlarga kirib o’qiy oladigan savodxon yoshlarni yetishtirib chiqarishni ko’paytirishga imkon bera oladigan jiddiy islohotga muhtoj edi.
Afsuski, xalq ta’limiga buyruqbozlik nuktai nazaridan turib, ekstensiv ravishda yondashish kuchayib bordi. Buning natijasida sifat muammolari chetga surilib, miqdor ko’rsatkichlari birinchi o’ringa o’tdi. Ahvolni xo’jakursinga yaxshilash orqasidan quvish jamiyatning madaniy holatiga yomon ta’sir o’tkazdi hamda oliy va o’rta maktabga sezilarli darajada zarar yetkazdi.
Respublika taraqqiyotining manfaatlari xalq xo’jaligi va madaniyatining turli sohalari uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni tezlashtirishni talab qilar edi. Tabiiyki, buni markaziy hukumat tushunardi, lekin unga O’zbekistonning xalq xo’jaligi barcha tarmoqlarida sotsializm, marksizm-leninizm g’oyalari bilan sug’orilgan itoatguy yuqori malakali mutaxassis kadrlar kerak edi, Shuning uchun oliy o’quv yurtlarining ta’lim-tarbiya dasturlari, o’quv rejalari, qo’llanmalari va hokazolari avvalo kommunizm prinsiplariga asoslangan bo’lib, mutaxassislarni 4-5 yil muddat davomida partiya, sovet davlatiga sadoqatli bo’lish bilan birga sinfiylik ruhida tarbiyalashga qaratilgan edi.
XX asrning 20-yillarning ikkinchi yarmida o’rta maxsus va oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlaydigan turli o’quv yurtlari ochildi. Davlat sinfiy tamoyilga amal qilib, bu o’quv yurtlariga ishchi va dehqonlarning kirishi uchun sharoitlarni ta’minlab berdi. Boshqa toifadagi odamlar bu o’quv yurtlariga kira olmas edi. Oliy o’quv yutlarida o’qish uchun zarur bo’lgan umumiy ma’lumotni qisqa muddat ichida olish maqsadida ishchi fakultetlari tarmogi yaratildi. Shu tufayli 20-yillarning oxiridayoq respublikadagi oliy o’quv yurtlarida asosan ishchi va dehqonlardan iborat 4 ming nafarga yaqin talabalar o’qir edi.
Mutaxassislar tayyorlashda RSFSR va boshqa respublikalar ham O’zbekistonga yordam berdilar. 1927-yili faqatgina Rossiya Federatsiyasidagi oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida O’zbekistondan kelgan 300ga yaqin talabalar ta’lim oldi.
O’rta Osiyodagi birinchi oliy o’quv yurti – 1918 yili ochilgan Turkiston davlat universiteti – bu vaqtga kelib oliy ta’limning eng yirik markaziga aylandi. Universitet mutaxassislar yetishtirib chiqarish sur’atlarini yildan-yilga oshirib bordi: uni bitirib chiqgan kishilar soni 1928-yilga kelib 5 baravar ko’paydi. Ammo ular orasida mahalliy xalq namoyandalari hamon kam sonni tashkil etardi.
Sanoat korxonalarining ishga tushirilishi, kolxozlar va sovxozlar tuzilishi, yangi-yangi idoralarning paydo bo’lishi tegishli mutaxassislarga bo’lgan talabni kuchaytirdi. Institutlar va texnikumlarga mutaxassislar etishtirib chiqarishni miqdor jihatidan ko’paytirish vazifasi yuklandi, buning natijasida o’qish muddatlari ancha qisqartirildi. Mavjud institutlar va texnikumlarning bazalarida yangi o’quv yurtlari, jumladan, paxtachilik-irrigatsiya, politexnika, qishloq xo’jaligi, kon qidirish, zooveterinariya, avtomobil yo’llari, to’qimachilik transport, tibbiyot institutlari va boshqa institutlar ochildi. Pedagogik akademiya bazasida 1933-yili Samarqandda O’zbekiston davlat universiteti (hozirgi SamDU) barpo etildi. 30-yillarning oxirlarida respublikada 44 ming talaba o’qiydigan 30 ta oliy o’quv yurtlari va 98 ta texnikumlar ishlab turdi. Institut va texnikumlarni bitirib chiquvchilarning soni bir necha baravar ko’paydi. Bu yangi mutaxassislar xalq xo’jaligi safiga kelib qo’shildi. Mutaxassis kadrlar tayyorlashda asosan ularning soni ko’paytirildi, sifatiga esa e’tibor berilmadi. Institut va texnikumlarda mahalliy millat vakillari kam edi. Yuqori malakali o’zbek professor-o’qituvchilari va o’zbek tilidagi darsliklarni tayyorlashga harakat qilinmasdi.
20-30-yillarda xotin-qizlarning savodini chiqarishga katta e’tibor berildi, ayollarning savodsizligini tugatish bo’yicha maxsus kurslar tashkil qilindi. 1926 yilda respublikadagi 82 ta savodsizlikni bitirish maktablarida 2700 xotin-qiz o’qigan bo’lsa, 1936 yilda 186 ming ayol savodini chiqargan.
Kasb-hunar ta’limi tarmoqlariga xotin-qizlar keng jalb qilindi. Dastlab ayollar orasidan savodsizlikni bitirish kurslari o’qituvchilari, bog’cha, yasli tarbiyachilari, maktab o’qituvchilari tayyorlandi. Masalan, 1928 yilda Samarqand pedagogika kursida 73 nafar ayol o’qigan. 1929 yilda o’ndan ortiq xotin-qizlar pedagogika va meditsina texnikumlari mavjud edi. 1932 yilda respublika oliy o’quv yurtlaridagi talabalarning 20 foizini o’zbek xotin-qizlari tashkil qilgan. 30-yillarda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida xotin-qizlardan yetishib chiqqan mutaxassislar ishlay boshladi.
Urushning suronli yillarida respublika oliy o’quv yurtlari va texnikumlar o’z faoliyatlarini davom ettirdilar. Katta qiyinchiliklarga qaramay, ular sanoat, qishloq xo’jaligi, maorif, tabobat va boshqa sohalar bo’yicha malakali mutaxassislar tayyorlab beradigan chinakam manba bo’lib qoldi. 1943 yidda respublikada 41 oliy o’quv yurti (ularnng 12 tasi ko’chirib kelingan) va 52 o’rta maxsus bilim yurtlari faoliyat ko’rsatdi. Urush yillari davomida ularda 20 mingdan ziyod oliy va o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassislar yetishtirildiki, bu xalq xo’jaligini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ular o’z navbatida samarali mehnat qilib, fashizmni tor-mor keltirish ishiga munosib hissa qo’shdilar. Pedagogik kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berildi, chunki urush davri sharoitlarida ularga ehtiyoj ayniqsa sezilarli edi. Urush yillari O’zbekistonda barcha turdagi qo’shinlar uchun zobit kadr va mutaxassislar ham tayyorlandi. Toshkeshtga piyodalar bilim yurti ham ko’chirib keltirilib, respublikamizda joylashtirilgan bir necha harbiy bilim yurtlari, oliy o’uv yurtlarining harbiy fakultetlarida, o’nlab turli kurslarda kadrlar tayyorlandi.

1991.