Buxoro davlat pedogogika instituti oʻzbek va rus tillar fakulteti oʻzbek tili va adabiyoti talim yoʻnalishi

Buxoro davlat pedogogika instituti oʻzbek va rus tillar fakulteti oʻzbek tili va adabiyoti talim yoʻnalishi
4-OʻT A 23 guruh talabasi
Nematova Sevinch Nizomovnaning “Til va nutq dixotomiyasi”
mavzusida tayyorlagan

MAVZU:TIL VA NUTQ DIXOTOMİYASI

Kalit so'zlar: til tizimi, dixotomiya, til/nutq, nutq faolligini farqlash, muloqot, belgilar tizimi, kod, psixofizik hodisa, kommunikativ funksiya.

O’tgan asrning 1960-yillar oʻrtalarigacha tilshunoslik, asosan, til tizimini oʻrganishga qaratilgan edi. Shu davrdan boshlab tadqiqot markazi til, nutq, nutq faoliyati va nutqni tushunish jarayonlarini tahlil qilish, shuningdek, gaplar, tegishli matnlar, diskurs-muloqotni o’rganishga o'ta boshladi. Til va nutq oʻrtasidagi munosabat muammosi koʻzga koʻringan tilshunos olimlar, chunonchi, A.Sechet, L.Elmslev, G.Giyom, A.I.Smirnitskiy, L.V.Shcherba, Jespersen Bruno, Zvegintsev, Katsnelson, Meshchaninov va boshqalarning asarlarida yanada rivojlantirildi ⌠ Bobokalonov, 15-20⌡.

Sossyur tushunchasida til - bu "belgilovchi" va "belgilanmishlar" yig'indisi bo'lib, ularning nutq zanjirida amalga oshirilishi nutqning mohiyatini tashkil etadi. Nutq esa fikrni til orqali ifodalash, lingvistik salohiyatni ro'yobga chiqarish jarayoni hisoblanadi. Nutqning o'ziga xos xususiyati, bu - kombinatsiyalar erkinligidadir. Sistem-tilshunoslikda so’zlovchi pozitsiyasi tushunchasi muhim ahamiyatga ega: til - belgilar tizimi, kod; nutq individual psixofizik hodisa bo'lib, u so'zlovchining fikriga mos ravishda til kodidan faol foydalanishdir. Til va nutqning birligi nutq faoliyatida shaxsning til va nutq faoliyati orqali amalga oshiriladi. Buni asoslash uchun uzoq vaqt davomida faylasuf olim V. fon Gumboldtning nazariy qarashlariga murojaat qilib kelinadi. Uning fikrini rus tilshunosi Danilenko shunday izohlaydi: "Har bir shaxs o'zining noyob o'ziga xosligini aniq ifodalash uchun tildan foydalanadi"; Til "subyektivni obyektivga aylantirish vositasidir", shuning uchun tilni "o'lik mahsulot sifatida emas, balki ijodiy jarayon sifatida ko'rish kerak" ⌠Danilenko, 216⌡.
Darhaqiqat, tilshunoslikda birinchi marta "til" va "nutq" tushunchalarini Ferdinand de Sossyur ("Umumiy tilshunoslik kursi") "til" (Langue) va nutq (parole) "tushunchalarini" aniq farqlab ajratib ko'rsatdi. Katsnelson tilning nutqqa ko’chishini "nutqning shartli ravishda ozodlikka mahkum qilinishi » deb baholab, turli va qarama-qarshi "nutq hodisalari" mavjudligining ikki qutb shakli mavjudligini asosladi ⌠Katsnelson, 24-43⌡.
Til odamlarning o'zaro munosabatlarida ishtirok etadi. Diskurs-muloqotda tinglovchi ham, gapiruvchi ham ishtirok etadi. Lekin bunda alohida individning “men”i til nuqtayi nazaridan ahamiyatli hisoblanmaydi. Nega shunday? Chunki biz gapirganda, fikrimizni yetkazish uchun til tarafdan taklif qilinadigan ko'plab variantlardan birini – o'zimizga eng yaxshi ko'rinadigan so’z yoki iborani, suhbatdosh bilan suhbatlashish uchun eng mos va qulay bo’lganini tanlaymiz. Bu holatda biz tilni nafaqat bilamiz, balki his qilib turamiz.
Nutq nafaqat tilshunoslar, balki psixolingvistlar, sotsiolingvistlar, neyrolingvistlar, fonetiklar, stilistlar uchun tadqiqot obyekti hisoblanadi. Nutq obyektini psixologlar, fiziologlar, logopedlar ham aloqa kodi sifatida uning nazariy, informatik, akustik jihatlarini oliy asab faoliyati jihatlarini turli soha mutaxassislari qatori o'rganadilar. Nutq muammolari faylasuflar, mantiqshunoslar, sotsiologlar, adabiyotshunoslarning ham diqqat markazida turadi.
Nutq zamonaviy fanda individual hayot hodisasi sifatida tushuniladi va uning asosiy predmeti aniq shaxsdir. Nutqda 20-asrning atoqli faylasufi M.K. Mamardashvilining aforistik mulohazasiga ko'ra “Nutq nafaqat ma'no akti ("mazmun-,mohiyat"), balki hayotiy voqealar ketma-ketligi sifatida ham amalga oshiriladi.” ⌠Mamardashvili, 93⌡.
Rus tilshunosi L. S. Vygotskiy ham nutqni individual hayot hodisasi sifatida belgilaydi. Nutqning asosiy predmeti konkret shaxsdir. Nutq orqali shaxs o'zini va o’ligini namoyon qiladi. Til nutq orqali jonlanadi. Lekin tilsiz nutq yaralmaydi. Biz nutq so’zlaganda asosiy narsani allaqachon bilamiz: individual nutqimiz diskurs-mulokotda har doim o’zimizga xos va mosdir. Shuning uchun til – ijtimoiy va aniq. Nutq esa yashirin, ya'ni so'zsiz ham ifodalanishi mumkin. Bu yerda L. S. Vygotskiy tomonidan ishlab chiqilgan "ichki nutq" tushunchasini ko’rish mumkin: "Ichki nutq ham - nutq, ya'ni so'z bilan bog'liq fikr" ⌠Vygotskiy, 182⌡.
Nutq faoliyati, bu lingvistik shaxsning introspektsiya jarayoni, kimgadir murojaat qilishi, nimanidir o'ylab ko'rishi va h-zo. Gapirganda nutqda qanday jarayonlar ishtirok etishi nutq faoliyatini belgilaydi. Nutq faoliyati, bu – til tizimidan nutq matnlariga o'tishni amalga oshiriladigan nutq, tinglash, tushunish, umumlashtirish, eslash jarayonlaridir. Nutq - bu individual va har safar alohida shaxslarning muloqot vositasi sifatida tildan yangicha foydalanish belgilari majmui. "...Nutq - bu inson amaliyotining tilga kirish kanali bo’lib, tilning obyektiv tizimiga kirib boradigan barcha sub'ektiv narsalarning manbaidir" ⌠Zvegintsev, 503⌡.
Nutqni o`rganayotganda shaxsdagi ruhiy tarkib: “nutq holati”, “nutq harakati”, “nutq ifodasi” kabi tushunchalar kiritiladi. Til nutqqa ajralmas tuzilma sifatida emas, balki xabarning ehtiyojlariga muvofiq ma'ruzachi tomonidan tanlangan va bo'lak yoki qismlarga birlashtirilgan "alohida qurilish elementlari"dir. Nutqda tilning bu bo'laklari berilgan matnga xos bo'lgan o'ziga xos konstruksiyaga ega bo’ladi" ⌠Katsnelson, 98⌡.
Nutq - har doim ikkita subyektga ega bo'lgan faoliyat turi (uni ikki shaxs amalga oshiradi). Ulardan birinchisi so‘zlovchi yoki yozuvchi, ikkinchisi esa tinglovchi yoki o‘quvchidir. Adresatsiz nutq bo'lmaydi, boshqa shaxs yo'qligida nutq faoliyatining varianti shaxsning o'zi bilan muloqoti

sifatida belgilanadi. Tilshunoslikda til va nutq g‘oyalarining rivojlanishi natijasida bu tushunchalarga xos xususiyatlarni qarama-qarshiliklarda ifodalash an’anasi shakllangan. Olimlar tomonidan berilgan turli formulalar tilshunoslik taraqqiyotining tegishli bosqichining umumiy ilmiy tamoyillariga asoslanadi va qoʻllaniladigan atamalarning konseptual mazmuni ularning muayyan ilmiy maktabda tushunishiga qarab oʻzgaradi.

Inson tili
Til nutq faoliyatining asosiy vositasi sifatida tan olingan. Keling, Gluxov va Kovshikovning diagrammasini ko'rib chiqaylik (2007):

Til qobiliyati
(til qobiliyati, til xotirasi, til salohiyati)

↓

↓

Til mahsuloti (matn, nutq materiali)

↓

Til va nutq murakkab dialektik birlikdir. Til faqat nutq faoliyatini amalga oshirish jarayonida muloqot, nutqiy aloqa vositasi va ayni paytda fikrlash vositasi, quroliga aylanadi; "Til nutqda yaratiladi va unda doimiy ravishda takrorlanadi" ⌠ Jinkin 1982, 32⌡. Tilning o’zi birlik emas, balki umumiy butunlik, eng mukammal muloqot vositasidir. Tilning eng muhim vazifalaridan biri kommunikativlikdir. Til faqat nutq orqali o‘zining kommunikativ maqsadiga erishadi - amalga oshadi. Boshqa tomondan, til insonga boshqa odam bilan aloqa o'rnatish, unga ta'sir qilish, his-tuyg'ularni etkazish, tasvirlash kabi murakkab vazifalarni bajarish imkonini beradi. Tilning asosiy birligi so'zdir. Nutqning asosiy birligi gapdir. Shu o‘rinda shuni aytmoqchimizki, ba’zi tilshunoslar “gap”, “nutq bayoni yoki ifodasi” va “muloqot” tushunchalarini farqlamaydilar. Ba’zilar esa “gap”ni til birligi, “gapirish”ni esa nutq deb biladilar.

Nutq bayoni har doim o'z maqsadiga ega. Muloqotda odamlar so'zlovchining kommunikativ niyatini osongina va deyarli aniq bilib oladi.
Nutq jarayonida til o'z funksiyalarini amalga oshiradi: emotsianal ta’sir o’tkazadi, mayl- modal baho qiymati funksiyasini ko’rsatadi, shuningdek, aloqa aktida so'rov, axborot, buyruq, maslahat berish, ta'sir qilish mumkinligi bilan ajralib turadigan kabi vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Tilning kommunikativ funksiyasi nutq aktida amalga oshiriladi. Bular quyidagicha farqlanadi:

1. 
   nutq akti – nutqning elementar birligi, so'zlovchi talaffuz qiladigan va murojaat qilinayotgan kishiga (ya'ni, ona tilida so'zlashuvchilarga) tushunarli bo'lgan lingvistik iboralar ketma-ketligini amalga oshiradi;
   
2. 
   nutqiy harakat - so‘zlovchi niyatining nutq yordamida amalga oshirilishi ta’minlaydi;
   
3. 
   nutqiy harakatning vazifasi so‘zlovchi gapini izohlaganda uning fikriga ta’sir etishdan iborat bo’ladi.
   

Nutq qabul qiluvchi tomonidan tushunilishi kerak va nutqni idrok etishning kaliti suhbatdoshlar uchun umumiy "supra-individual" til, shuningdek, umumiy ma'lumotlarning mavjudligi va bilvosita ma'nolarni chiqarish qoidalariga ega bo'lishidir.
Nutq faoliyati sohasida tilning kommunikativ funksiyasi (til axborotni olish va uzatish vositasi) yetakchi o'rinni egallaydi, bu esa, o'z navbatida, uning kognitiv funktsiyasi (til - bilish vositasi) bilan chambarchas bog'liqdir. Til tafakkur va obyektiv voqelikning o'zaro ta'siri jarayonlarini aks ettiradi, chunki muloqot, birinchi navbatda, qandaydir ruhiy tarkibni uzatish va idrok etish hisoblanadi.
Nutq faoliyati ijtimoiy jarayondir: u jamiyatda sodir bo'ladi va odamlarning ijtimoiy o'zaro ta'siriga xizmat qiladi. Demak, tilning ijtimoiy-tartibga solish funksiyasi va boshqaruv funksiyasi kommunikativ funksiya bilan chambarchas bog'liqdir. Muloqot nuqtai nazaridan, bir subyekt boshqa bir obyektga xabarni uzatadi, aniq yoki yashirin ravishda yetkazilgan narsaning maqsadi nutq sherigiga ta'sir qilishdir. Shuni ta'kidlash kerakki, amalga oshirish jarayonida tilning funksiyalari, masalan, kommunikativ va kognitiv funksiyalarni birlashtirishga intiladi. Muayyan nutq aktida aytilganlar bilan bir qatorda boshqa funksiyalar ham aktuallashtirilishi mumkin. Demak, “tahlil qilinadigan leksik birlik quyidagi vazifalarni birlashtira oladi: a) kommunikativ; b) kognitiv; c) axborot; d) tarjima qilish; e) tartibga solish.
Demak, shunday xulosa qilishimiz mumkin: V.fon Gumboldt, F de Sossyur va tizimli- struktur tilshunoslik vakillarining fikrlaridan kelib chiqadiki, til va nutq ikki xil hodisadir. Til - belgilar tizimi, kod; nutq esa individual psixofizik hodisa bo‘lib, so‘zlovchining fikriga mos ravishda til kodidan faol foydalanishdir. Til va nutqning birligi nutq faoliyatida shaxsning til va nutq faoliyati orqali amalga oshiriladi. Til – “belgilangan” va “belgilovchi” lar yig‘indisi, nutq esa fikrni til vositasida ifodalash jarayonidir.
Nutq faoliyati - bu jarayonlarning ketma-ketligi: nutq, tinglash, tushunish, umumlashtirish, eslash va h-zolar bo’lib, bunda til tizimidan nutq matnlariga o'tish amalga oshiriladi. Har bir inson o'zining noyob o'ziga xosligini aniq ifodalash uchun tildan foydalanadi; til "subyektivni obyektivga aylantirish vositasidir". Bu hodisalar o'zaro bog'liq va bir-biriga chambarchas aloqadordir. Til va nutqning birligi tilning insoniyat jamiyatida ma'lum funktsiyalarni bajarishda, tegishli vositalarga ega bo'lgan kommunikativ hodisa sifatida ikki tomonlama qutbni birlashtirib turadi.