Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

1.2.OMMA VA OLOMON PSIXOLOGIYASINING MAQSAD VA VAZIFALARI
Ijtimoiy psixologiya juda qadimiy va shuning bilan birga u o‘ta navqiron fandir. Uning qadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining qadimiy ildizlari bilan belgilanadi. Ular aslini olib qaraganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning va tafakkurning xosilasi ekanligi bilan e’tirof etilsa, u - o‘z uslubiyoti, predmeti va fanlar tizimida tutgan o‘rnining yangiligi insoniyat taraqqiyotining eng yangi davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan tavsiflanadi. Darhaqiqat, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida so‘z borar ekan, uning rasman e’tirof etilishi 1908 yil deyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V. Makdugall o‘zining "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" kitobini, amerikalik sotsiolog E.Ross esa "Ijtimoiy psixologiya", deb nomlangan kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta alohida fan - ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning predmetiga ta’rif berildi. Ikkala muallif ham - biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bo‘lishiga qaramay, bu fanning asosiy predmeti ijtimoiy taraqqiyot hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlarini uyg‘unlikda o‘rganishdir, degan umumiy xulosaga kelishgan.

1. 
   Omma psixologiyasi nazariyasi
   

Omma psixologiyasi nazariyasi paydo bo‘lishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bo‘lishi va Yevropada ishchilar harakatining ommaviy tus olishi bo‘ldi. Ya’ni, XIX asrning ikkinchi yarmida ishchilar harakati shunday keng tus oldiki, tartibsiz harakatlar uyushgan
harakat darajasiga ko‘tarildi. Shuning uchun ham shu harakatlarning qonunlarini bilish, ularni boshqarish usullarini o‘ylab topish zarur edi.
Ommaviy hodisalarni o‘rganish natijasida 1890 yilda Gabriel Tardning «Taqlid qilish qonunlari» deb atalgan birinchi kitobi chiqdi. Tard Fransiyada ro‘y berayotgan ommaviy hodisalarni, shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulq-atvorlarini taqlid qilish orqali tushuntiradi. Bu harakatlar irrasional (ya’ni aqlning ishtirokisiz) tabiatga ega bo‘lib, har bir individ ommaga qo‘shilgan zahoti unga taqlid qilishga tayyorlik instinkti ustun bo‘lib qoladi. Italiyalik huquqshunos S. Sigeli va fransuz olimi G. Lebon ham Tard ishlarini ma’qullab, uning nazariyasini faktik materiallar bilan, ya’ni 1895 yilda bosilib chiqqan Sigelining «Ommaning jinoyatlari» va Lebonning «Omma psixologiyasi» kitoblari orqali boyitdilar. Bu mualliflarning asarlaridagi asosiy g‘oya shundan iborat ediki, ommaviy harakatlarda shaxsning o‘z xulq- atvorlarini ongli va aql bilan boshqarish qobiliyati yo‘qoladi. Bunday holatlarda hissiyotlar ustun keladi, ayniqsa, affekt holatlar, shuning uchun ham affekt holatida ro‘y bergan jinoyatga aybni yumshatuvchi holat sabab bo‘lgan, deb qarash adolatli bo‘ladi. Bu qarashlari tufayli Sigeli Italiyaning qonuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi.
Sotsiolog Lebon esa asosan diqqatini ommani elitaga — jamiyatdan yuqori turuvchi tanlangan guruhlarga qarshi qo‘yishga qaratdi. U ommaning ayrim hollarida, ayniqsa biror hodisa ro‘y berganda «qiziqqonlik» xususiyati ustun turishi haqida yozadi. Uning fikricha, bir qancha odamlarning bir yerda to‘planishi ommani hosil qiladi va bu, odamlar kim bo‘lishidan qati nazar — olimmi yoki oddiy insonmi, shu zahotiyoq kuzatuvchanlik va ziyraklikni yo‘qotadi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshqaradi. Lebon shaxsning omma holatidagi belgilariga to‘xtalib quyidagilarni ajratadi:

1. 
   Shaxsiy sifatlarning yo‘qolishi. Boshqa odamlar ta’sirida individ o‘ziga xos sifatlarni yo‘qotishi, buning o‘rniga impulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkinligi.
   
2. 
   Hissiyotlarga o‘ta beriluvchanlik. Ommada aql, tafakkur, hissiyot, instinktlarga o‘z o‘rnini bo‘shatadi. Shuning uchun ham ommaning ta’sirchanligi o‘ta oshib ketadi.
   
3. 
   Aqliy sifatlarning yo‘qolishi. Ommaning «aqli» uni tashkil etuvchilar aqlidan ancha past bo‘ladi. Shuning uchun ham ommaning taz’yiqiga uchramaslik uchun har bir kishi aqlan mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan qochishi lozim.
   
4. 
   Shaxsiy mas’uliyatning yo‘qolishi. Ommaga qo‘shilib qolgan shaxs shunchalik hissiyotlarga berilib ketishi mumkinki, u o‘z harakatlarini nazorat qilish, o‘z ishiga mas’uliyatni esidan chiqaradi. Yakka holda sodir qila olmaydigan ishini, u ommaga qo‘shilib qilib qo‘yishi mumkin.
   

Bunday xolatning, ya’ni shaxsning omma orasidagi psixologiyasi to‘g‘risidagi fikrlarni ayni shunday tarzda Ortegi Gasset va Ernesto Grassilar ham ko‘rsatib bergandirlar.
Shunday qilib, omma tartibsiz, u mustaqil ravishda tartib o‘rnatish qobiliyatiga ega emas. Shuning uchun ham unga doimo “dohiy” kerak, dohiylar — elita tashqaridan kelib omma o‘tasida tartib o‘rnatishi mumkin. Bu fikrlarning mafkuraviy ma’nosi tushunarli, chunki omma deganda, ular ishchilar sinfini, dohiylar deganda esa, burjuaziyani nazarda tutishgan. Demak, shaxs va jamiyat ziddiyatlari masalasi omma psixologiyasi tarafdorlari nazariyasida ayrim shaxslar — dohiylar foydasiga hal qilindi. Lekin bu nazariya, nima uchun ommaviy hodisalarda ommaning o‘zidan chiqib qoladigan liderlar, ommaning ba’zan tashqaridan hech kimni tan olmay qolishi masalalariga umuman javob topa olmadi, chunki ularning ham fikrlarida ko‘proq idealizmga moyillik sezilib turardi.
Olomon tushunchasi. Uning shakllanishi va tarkibi mexanizmi
Odamlarning ijtimoiy hayoti turli xil shakllar juda ko'p. Ulardan ba'zilari odatda tanish. Boshqalar esa, kundalik normalarni ko'rib chiqish odat tusiga kiradi. Xulq-atvor shakllari juda aniq, butunlay yoki ko'p jihatdan iroda, xohish yoki shaxsiy ehtiyojlarga bog'liqdir. Ammo bu erda shuningdek, aniqlik namoyon bo'lishi, alohida shaxsning istaklari va ehtiyojlari jiddiy cheklangan yoki boshqa odamlarning bilvosita ta'siri.
Odamlar va alohida shaxs boshqalarning ruhiy bosimini boshdan kechirmay, balki boshqalarning xatti-harakatlarini anglamasliklari uchun, ular o'zlarining xatti-harakatlari bilan va Unga ergashishlari va unga ergashishlari mumkin. Albatta, ehtimol noshiylik, ammo shaxs, odatda, o'zini tushuntiradi. Ushbu tushuntirishsiz, "erkin bo'lmagan" muqarrar ravishda insonning ichki tashvishi, ko'pincha uning shaxsiyatining boshqa bahoiga nisbatan tasavvur bilan to'ldirilgan ichki tashvishlarga olib keladi.
Olomonning nuqtai nazari odatda tug'ilgan shaxsiy tajriba odamlar. Deyarli hamma odamda ham olomonda bo'lgan yoki uning xatti-harakatlarini ko'rdi. Ba'zan, oddiy odamning qiziqishi bo'yicha odamlar, odamlar ba'zi tadbirni ko'rib chiqish va muhokama qilishgan guruhga qo'shilishadi. Ommaviy kayfiyat va qiziqishlarni buzish, odamlar asta-sekin qoniqish, noturar bo'lmagan klaster yoki olomonga aylanadi.
Olomon - bu maqsadlarning aniq ongli birligidan mahrum bo'lganlar, ammo o'zaro bog'liq o'xshashlik hissiy holat va diqqatning umumiy ob'ekti.
"Olomon" atamasi kiritilgan ijtimoiy psixologiya XX asr boshida massaning qudratli inqilobiy ko'tarilish davrida. O'sha paytda olomon qavmlari ostida, o'sha paytda asosan ishchilarning ekspluatatorlariga qarshi ishchilarning zaif tartibli chiqishlarini tushunishdi.
Olomonning juda shakllangan ta'rifi G. Lebonni berdi: "Olomon dovul tomonidan ko'tarilgan barglarga va turli yo'nalishlarda farqli barglarga o'xshaydi, keyin esa er yuziga tushadi."
Ba'zi bir vaziyatda, juda katta guruhga kirgan kichik guruhlardan iborat kichik guruhlarni birlashtirishda, tabiiy xatti-harakatlar ehtimoli keskin oshadi. Ikkinchisi odamlar, baholash va fikrlar va vaziyatni harakat orqali o'zgartirish uchun yuborishga yo'naltirilishi mumkin. Ko'pincha bunday o'z-o'zidan xulq-atvor mavzusi olomondir.
Ko'pincha ekstraktiv ertakning massa shakli sifatida olomon:

• 
  umumiy manfaatlar asosida, ko'pincha hech qanday tashkilotsiz, ammo umumiy manfaatlarga ta'sir qiladigan va oqilona munozaraga ta'sir qiladigan ko'plab odamlar jamoat;
  
• 
  bilan aloqa qilish, tashqi tarbiyalanmagan jamiyat, o'ta hissiy va bir ovozdan;
  
• 
  ko'p sonli amorfli guruhni tashkil etuvchi shaxslarning kombinatsiyasi va o'zlari o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqalarga ega emaslar, ammo har qanday umumiy yoki kam doimiy qiziqish bilan bog'liq. Bunday sevimli mashg'ulotlar, massa xisteriya, ommaviy migratsiya, ommaviy vatanparvarlik yoki yolg'onchilar yoki ganarpatriotik parstrgar.
  

Qo'shimcha holatlarning massiv shaklida, ongsiz jarayonlar katta rol o'ynaydi. Hissiy tashabbus asosida, tabiiy harakatlar natijasida, masalan, odamlarning asosiy qadriyatlari, masalan, ularning manfaatlari va huquqlari uchun kurashiga bog'liq. Bunday "Mis" yoki "tuz" ning Rossiyaning o'rta asrlarida yoki ingliz tilidagi "ludistlar" ning limonlari yoki ingliz tilida "ludistik nutqlari", g'ayritabiiy nuqtai nazardan mahrum bo'lib, maqsadlarni aniq anglashdi harakatlar.
Olomonni shakllantirish va uning o'ziga xos fazilatlarini rivojlantirishning asosiy mexanizmlari - dumaloq reaktsiya(ta'birning hissiy infektsiyasini oshirish), shuningdek g'iybat.
Hatto olomonning shakllanishining asosiy bosqichlari ham aniqlanadi.