Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3 Tuproqlardagi tuzlarning, tuproq xossalari va o’simlik hosildorligiga
|
45
tasiri. Tuzlarning o’simliklarga ko’rsatadigan ta’siri ko’pgina tadqiqotchilar tomonidan o’rganilgan. Tadqiqotlar natijalari tuzlarning o’simliklarga ko’rsatadigan salbiy ta’siri sulfat-xloridli tipdagi sho’rlangan tuproqlarda xlorid-sulfatli sho’rlanishga qaraganda birmuncha ko’proq ekanligini ko’rsatadi. Xloridli sho’rlanishda esa sulfatli sho’rlanishga nisbatan juda yuqoriligi isbotlangan. Tuzlarning o’simliklarga ko’rsatadigan ta’siri o’ta xilma-xil. U o’simliklardagi qator biokimyoviy va fiziologik funksiyalari, ularning suv va oziqlanish rejimlari va ildiz sistemalari holatini buzilishiga olib keladi. Tuzlar ta’sirida fotosintez jarayonlari jadalligi, o’simliklarning nafas olishi pasayadi, modda almashinishi susayadi, organik moddalarning to’planishi kamayadi, transpiratsiya orqali suvlarning sarflanishi pasayadi. Tuzlarning o’simliklarga zararli ta’siri urug’ chigit unib chiqish fazasidan ko’rina boshlaydi. Tuproq sho’rlanganligi yuqori darajada bo’lganda urug’larni unib chiqishi ancha davrga kechikadi.Urug’ yaxshi o’sishi zarur bo’lgan namlikni o’zlashtira olmaydi. Shu bois urug’larning unib chiqish energiyasi kamayadi yoki urug’ butunlay unib o’smaydi. Natijada ekinlarning yakka-dukka o’sib chiqishi kuzatiladi, o’simliklarning gektar xisobidagi soni kamayadi, tuproq yuzasida sho’r dog’lar paydo bo’ladi, o’simliklarning nobud bo’lishi kuzatiladi. Tuproq sho’rlanishi qishloq
xo’jalik ekinlarining ildizlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi.Tuz zaxiralarining katta miqdori ildizlarning pastki qatlamlarga o’tishini kechiktiradi. Tuzlardan o’simlik ildizlariga eng zararli ta’sir etuvchi normal soda (Ma 2 SO4) xisoblanadi.U ildizlarni kesib, ularni qoraytirib, nobud bo’ladi. Sho’rlangan tuproqlar o’simliklarga ayniqsa vegetatsiya davrida katta ta’sir ko’rsatadi. Sho’rlanmagan tuproqlarda o’simliklar tarkibida uglevodlarning umumiy miqdori va azotli moddalar ancha ortadi, shunga qaramasdan kraxmal kamayadi. Bu esa ildizdan oziqlanishning buzilishi oqibatidir. Sho’rlangan tuproqlarda o’simliklar tomonidan suvni o’zlashtirishi sekinlashadi va transpiratsiyaga sarf qiladigan suvning miqdori kamayadi. Tuproqdan 46
o’simliklarga suv ozuqa moddalari bilan ularning ildiz va barglarining so’rish kuchi ta’siri ostida so’riladi. So’rish kuchi o’simliklarning xujayra shirasi so’- rish bosimi tufayli sodir bo’lib, u o’simliklarda bir xil emas. Masalan, bir qator sabzavot va poliz ekinlari uchun, jumladan bodringlarda so’rish kuchi bor-yo’g’i 2-5 atm., sho’rlanmagan tuproqlardagi g’o’zada 10-15 atm., sho’rlangan tuproqlardagi 15-25 atm. Tuproqlarda yana suv ushlab turuvchi kuchlar mavjud bo’lib, bu kuchlar katta oraliqda o’zgarib turadi. U tuproqda qancha tuz ko’p bo’lib, nam kam bo’lsa, shuncha katta bo’ladi. Sho’rlanmagan tuproqlarda namlik 9,4% bo’lsa, bu kuch 20 atm. ni va kuchsiz sho’rlangan tuproqlarda 35atm. ni va kuchli sho’rlangan tuproqlarda 143 atm. ni tashkil etadi. Tuproqning suv ushlab turuvchi kuchi va o’simliklarning surish kuchi ko’rsatkichlari nisbati o’simliklarni suv bilan ta’minlanishini aniqlaydi. Agar tuzli eritma konsentratsiyasi va tuproq eritmasining so’rish bosimi yuqori bo’lsa, o’simliklar suvni o’zlashtira olmaydi yoki juda oz miqdorda o’zlashtiradi. Bunday xollarda tuproqda namlikning bo’lishiga qaramay tuproqda o’simliklarni nobud bo’lishiga (nimjon o’sishiga), ularning o’sish va rivojlanishini susaytiruvchi "fiziologik quruqlik" sodir
bo’ladi. Sho’rlangan tuproqlarda mineral oziqlanishning buzilishi sodir bo’ladi. Bu holat o’simliklarning qator muxim oziqa elementlarining yetarli darajada o’zlashtiraolmasliklari (kalsiy, fosfor, marganes, temir) va aksincha zararli elementlarning (xlor, natriy, magniy) ko’plab o’zlashtirilishi bilan ifodalanadi. Kuchli sho’rlangan tuproqlardagi o’simliklarda xlor miqdori me’yoridan 3-4 marta, natriy 5-10 marta ortib ketishi mumkin. O’simliklarda tuzlarning katta miqdorda to’planishi, ularni tuzlar bilan zaxarlanishiga olib keladi.
|