Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qo’llanish sohasi: Bitiruv malakaviy ishida o’rganilib chiqarilgan
tegishli xulosa va tavsiyalar tuproq bilan bog’liq faoliyat yuritadigan xalq xo’jaligini barcha soha va tarmoqlarida qo’llanilishi mumkin. 6
I-BOB. Asosiy qism. 1.1. Tuproqlarning sho’rlanish jarayonlari va sho’rlanishga qarshi chora tadbirlarni o’rganish borasidagi ilmiy tadqiqot ishlariga doir adabiyotlar tahlili. Tuproqlarning sho’rlanish jarayonlari va ularni oldini olish, sho’rsizlantirish chora tadbirlarini ishlab chiqish borasida bir qancha tuproqshunos olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. O’rta Osiyo va tabiiy sharoitlari va tuproqlarning birinchilardan bo’lib o’rgangan olimlar sug’oriladigan tuproqlarga katta e’tibor beradilar. Ular chirindi ozuqa unsurlarining kam bo’lishiga qaramay unumdorligini yuqoriligi sababli boshqa tuproqlardan ajralib turadi. Bu tuproqlarga tegishli bilimlar natijasi 1925-yilda L.M.Prosalovning, 1926-yilda S.S. Neustriev va V.V. Nikitin tomonidan umumlashtirildi.Ularda bo’z tuproqlar yagona bo’z tuproqlar zonasi deb o’rganilgan. O’rta Osiyo tuproqlariga tavsifga sifat jihatdan yangicha qarash A.N.Rozanovlarning (1938y), I.P.Gerasimov (1933y), E.P. Korovinlarning ishlaridan keyin boshlandi. Ularda bu joylarning o’ziga xosligi ko’rsatib berildi. Keyinchalik bu hol O’zbekiston tuproqshunoslari B.V.Gorbunov, N.V.Kimberg, S.A.Shuvalov, S.R.Surkovlarning ishlarida tuproq tarqalishi va tasnifiga tadbiq etildi. (1941,1949,1958y)Bu ishlar asosida O’zbekistonning sahro zonasi, tog’ oldi tekisliklarini egallab yotgan bu tuproqlar zonasidan ajratildi, ularning farqlari asoslab berildi,lekin,sug’oriladigan tuproqlar mustaqil tuproq tipi sifatida ajratildi. Tuproqshunoslar orasida birinchi bor M.Orlov (1934,1937,1954) Buxoro vohasi tuproqlari inson faoliyati ta’sirida hosil bo’lib, tabiiy tuproq hosil bo’lish, jarayoni 2-darjali qilib qo’yishga e’tibor berdi. U madaniy sug’oriladigan tuproqlar degan atamani ishlatishni tavsiya qildi. 40-yillarning boshlarida Yu.P.Lebadov Buxoro
tumani tuproqlariga sug’orishning ta’siri natijasida, bu tuproqlarning sho’rlanishi va sho’rsizlanishini
7
o’rganadi. 1954-yilda X.A.Abdullaev Buxoro viloyati Shimoliy tumanlari tasnifini berdi. 1964-yildan 1980-yilgacha Tosh.DU ni Tuproqshunoslik kafedrasi xodimlari tomonidan Buxoro viloyat tuproqlari sistematik ravishda o’rganilib kelindi. X.A. Abullaev, S. Abdurasulova.S.N, Pavlov va boshqalar (1966-1968), L.T.Tursunov (1968-72), K.G.G’ofurov (1969),
N.Yakubov (1973), S.Abdullaev(1975) va boshqalar. Buxoro va Qorako’l, Vobkent tumani tuproqlari ustiga keng izlanishlar olib borgan. Dimo (1911), Rijov (1935), Ustinovich (1935-1937), Lebedov(1948), Rozanov (1948), Surkov (1958), Dergulov (1959) va boshqalarning ishlari tuproqlarni sug’orish natijasida suv o’tkazuvchanligi pasayishi, hajm og’irligi ortishi, haydov qatlamining zichlanishi, mikroagregatlarning kamayishi, mexanik tarkibini og’irlashuvi, tuproq ustki qatlamida qatqaloqlar hosil bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni topish mumkin. Binobarin haydalma qatlamda eng maqbul tuproq zichligi 1.1-1.4 g/sm 3 deb
belgilanadi. Olimlardan E.F.Yakovliva va M.V.Muhammadjonova ma’lumotlariga qaraganda, sug’oriladigan og’ir mexanik tarkibli oddiy bo’z tuproqlarda o’simlik uchun eng maqbul sharoit tuproq haydalma qatlamining zichligi 1.2-1.3 g/sm 3
kompleks agrotexnik tadbirlarga ahamiyat berish lozim. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, qishloq xo’jaligi oldida turgan vazifalardan biri tuproqning har tomonlama unumdorligini oshirish hamda qishloq xo’jaligi ekinlaridan mo’l hosil olishni ta’minlash uchun tuproqlarning turli xil xususiyatlarini o’rganish muhimdir. Agrokimyoviy va kimyoviy izlanishlar (M.I.Bratcheva, L.N.Tolstoeva, E.G’.Bessenov, J.S.Sattorov, A.E.Ergashev, X.T.Risqieva ) va boshqalar. (1992-2000-yillar) yuqorida ko’rsatilgan mamlakatimizdagi asosiy
tuproqshunoslik yo’nalishlaridan tashqari Resuplikamizning Milliy Universitetida 8
(L.T.Tursunov, X.M.Tursunov, S.A.Abdullaev, R.K.Qo’ziev, J.S.Sattorov va boshqalar), Toshkent Davlat Agrar Universitetida (X.M.Maqsudov, N.I.Niyozaliev, T.Piroxunov, L.A.G’ofurova, B.S.Musaev, X.N.Namozov, K.I.Shadraimova va boshqalar), O’zbekiston Respublikasining paxtachilik ilmiy tekshirish Instituti (K.Mirzajonov, T.S. Zokirov, M.B.Hamroev, Sh.X.Nurmatov va boshqalar), shuningdek Samarqand, Farg’ona, Buxoro, Andijon, Qarshi, Termiz, Nukus va Urganch Davlat oliygohlarida ham tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilash, unumdorligini oshirish, qishloq xo’jalik ekinlarini hosildorligini ko’paytirish kabi ilmiy tekshirish instituti (K.M.Mirzajonov, T.S.Zokirov, M.B.Xamroev, Sh.X.Nurmatov va boshqalar), shuningdek Samarqand, Farg’ona, Buxoro, Andijon, Qarshi, Temiz, Nukus, Uganch Davlat oliygohlarida ham tuproqlaning meliorativ holatini yaxshilash kabi ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilyapti. 1998-yilda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “yer kodeksi”va yer kadastiri” qonunlarini amalda bajarish uchun, hamda mustaqil mamlakatimizda tuproqlarni baholash ishlarini bozor iqtisodiyoti talabini qondirish va yerlardan oqilona foydalanish uchun O’zbekiston Respublikasi yer resurslar qo’mitasi tashkil qilindi . Bu qo’mitani ixtiyoriga Respublikamiz fanlar akademiyasi huzuridagi
tuproqshunoslik va agrokimyo
ilmiy
tekshirish instituti “O’zDaverloyiha” instituti topshirildi.Tuproqlarning yirik masshtabli xaritalarini amalda tuzish, tuproqarni baholash ishlarini joylarda talabga muvofiq bajarish uchun Andijon va Buxoro shaharlarida “O’zDaverloyiha” institutining filiallari ochildi. Shunday qilib hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi tuproqlarini o’rganishda oltinchi davri boshlanadi. V.A.Kovda (1984-y) ma’lumotlariga ko’ra yer shari aholisining nomaqbul xo’jalik faoliyati natijasida yiliga 6-7 mln gektar mahsuldor yer yo’qotilar ekan. Natijada har jon boshiga to’g’ri keladigan yer resurslari maydoni yiliga 2 % antropogen ta’sir va tuproq qoplamining buzilishi natijasida hosildor yerlar maydoni 6-7 foiz kamaymoqda. 9
B.G. Rozanov (1984) Qishloq xo’jaligida jumladan, sug’oriladigan tuproqlar meliorativ ekologik holatida sodir bo’layotgan noxush salbiy vaziyatlarning kelib chiqishi sabablari asosan sug’orish va zovur tuzilmalarning texnik mukammallashmaganligi, sug’orish meyorlariga amal qilmaslik va nazoratsiz foydalanishdagi sodir bo’lgan salbiy oqibatlar sizot suvlarining yer yuzasiga keskin ko’tarilishi mineralizatsiyasining ortishi natijasida ikkilamchi sho’rlanish jarayonlari jadallashgan. Muhim meliorativ tadbir sho’r yuvish meyorlariga va muddatlariga amal qilmaslik oqibatida suv-tuz rejimi keskin buzilgan U. Tojiyev (2006) S. R. Asatov, O. R. Ramazonov, I. Ro’ziyev (2003, 2005, 2006.)
A.U. Ahmedovning (2001y) fikricha tuproq melioratriv holatida sodir bo’layotgan salbiy holatlarning obyektiv va subyektiv sabablari: birinchidan barcha gidromeliorativ tizimlarning yaroqsiz holga kelib qolganligi, ikkinchidan kollektor – zovur tarmog’ining ish samarasining pastligi va ayrim joylarda ularning yetishmasligi bois ekin yerlarning yoppasiga sho’rlanishiga olib kelmoqda. Agar sug’orma dehqonchilikdagi tuproq sho’rlanish jarayonlarini shu tarzda davom etadigan bo’lsa qishloq xo’jaligining kelgusidagi ayanchli ahvolini tasavvur qilish qiyin emas. Hozirgi kunda qishloq xo’jaligi tasarrufidagi yerlarning meliorativ holati talab darajasida emas, shu bois ularning samarali unumdorligi ancha past. Yildan-yilga sug’oriladigan yerlarda sho’rlanish, erroziya, defilyatsiya jarayonlarining kuchayishi kuzatilmoqda. Respublikamizda meliorativ holati yomonlashgan yerlar umumiy maydoni 2mln gektardan oshiq. Buning asosiy sabablaridan biri tuproq sharoitini hisobga olmasdan sug’orish suvlarining katta meyorda ishlatilishi va kollektor – zovur tarmoqlarining talab darajasida emaslagidir. Natijada grunt suvlarining sathi ko’tarilmoqda va avtomorf tartibdagi tuproqlar yarim gidromorf hamda gidromorf tartiblarga o’tmoqda. Sug’oriladigan tuproqlar meliorativ holatining buzilishi oqibatida o’rtacha va
10
kuchli sho’rlangan yerlarda paxta hosildorligi 40-60% gacha kamaymoqda. U.Tojiyev (2004y) S. Asatov (2006) R.Qo’ziyev (1996) U.Norqulov (2003y) K Xidiraliyev, Allayorov Ch. R Begimqulov (2008) fikricha sug’oriladigan yerlarning joylashgan o’rni relyefi, litologik gidrogeologik, tuproq iqlim sharoitlari tuproqda tuz sho’rlanishi jarayonlarini faollashuviga mavjud meliorativ ekologik vaziyat keskinlashuviga imkon yaratadi. Shu sababli har bir hududda salbiy jarayonlar ta’siri doirasini hisobga olgan holda sho’rlanishning oldini olish ekinlar hosildorligini yuqori barqaror meyorda ushlab turish uchun sug’oriladigan yerlar har yili ko’rikdan o’tkazilib turilishi, meliorativ, agrotexnik, shamol va suv erroziyasiga qarshi zarur tadbirlar majmuasi amalga oshirilishi zarur. (2003) Tuproqning meliorativ holatini yaxshilashda melioratsiya ishlari qatori agrotexnik tadbirlar ham meyorda bajarilishi katta ahamiyat kasb etadi, ayniqsa kuzgi – qishgi tadbirlar yerni shudgorlash oldidan mahalliy va joriy tekislas, sho’rlangan yerlar sho’rini yuvish kabilar mavjud texnalogiyalarga rioya etgan holda mo’tadil muddatlarda o’tkazilishi tuproqning meliorativ holati yaxshilanishiga, g’oza va boshqa qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olinishi uchun mustahkam zamin bo’ladi. I.U.Qurbonov, T.Y. Rajabov. (2008) Yu. Qoraxonova, G.Raximova, M.Xojasov, O.Amonovlarning ta’kidlashicha (2018) Sug’orish natijasida birlamchi va ikkilamchi minеrallarning hosil bo’lishi, O’zbеkiston tuproqlarida tarqalishi, o’zgarishi, tuproq unumdorligiga ta'siri X.X.Tursunov va uning shogirdlari tomonidan o’rganilgan (2000). Voha tuproqlarida minеrallar transformatsiyasi Zarafshon vodiysi tuproqlari misolida o’rganilgan (Tursunov, 1970, 1980, 2000). Kimyoviy va minеral tarkib tuproqni hosil qiluvchi yotqiziq ona jinsdan mеros qilib olinadi. Tuproqning sho’rlanishi Mirzacho’l och tusli bo’z tuproqlar zonasiga ta'lluqlidir. Buning sababi sho’rlanish bu tuproqlarni sug’orish natijasida hosil bo’ladi, rеlеfning pastqam yеrlaridan yerosti suvlarining filtrlanishi qiyinlashganligi 11
tufayli suvda eriydigan tuzlar xloridlar va sulfat birikmalarining to’planishiga sabab bo’ladi. Tuproq qoplamining sho’rlanish manbalari, sabablari va ularga qarshi kurash choralari maxsus bobda tahlil etilgan. Bo’z-voha tuproqlarining singdirish sig’imida magniy, natriy kationlari, xlorid va sulfat anionlarining ustunligi qayd etiladi. Tabiiy bo’z tuproqlarda karbonatlar miqdori ancha yuqori bo’lib, 10-12 % ni tashkil qiladi, sug’orish natijasida bu holat saqlanib qolsada, bo’z-voha tuproqlari shakllanganda ularning miqdori kamayib kеtadi.
Bo’z-voha tuproqlarida organik moddalar, gumus, oziqa elеmеntlari-azot, fosfor, kaliyning tartiboti bo’z tuproqlarga nisbatan o’zgarib kеtadi. Tabiiy tuproqlarda gumus 0-10 sm yuza chim qatlamida to’plangan bo’ladi. Voha tuproqlarida o’simlik qoplami va mikrobiologik jarayonlar agrotеxnik tadbirlar qo’llanilishi bilan o’zgarib, haydalma qatlamda gumus 0,9-1,0 % pastki qatlamlarda soz va sozsimon yotqiziqlarda 0,2-0,3 % dan oshmaydi. Umumiy azot 0,08-0,01 %, fosfor 0,20-0,11 %, kaliy esa 1,70-1,35 % ni tashkil qiladi. O’simlik o’ziga oladigan fosfor yuqori qatlamlarda 26,4 mg,kg, pastki qatlamlarda 2,4 mg,kg, kaliy esa 530 va 160 mg,kg oralig’ida o’zgarib, kеsmaning quyi qatlamlarida ularning miqdori pasayib kеtadi.
Tuproqning oziqa moddalar bilan ta'minlanish darajasi va unumli agrotеxnik tadbirlarni qo’llash va yеrga organik hamda minеral o’g’itlarni solish bilan amalga oshiriladi. Bo’z-voha tuproqlarining agrofizik xususiyatlari ham oldingi tuproqlarga nisbatan o’zgarib kеtadi, ya'ni agrotеxnik tadbirlar va sug’orish natijasida agrеgatligi, zichligi va suv o’tkazuvchanligi o’zgarib, o’simlik o’sishi uchun optimal sharoitni saqlash imkoniyati kamayib kеtadi. Sug’orish natijasida agrеgatlik buziladi, dispеrslik va zichlik oshadi. Surunkasiga yеrni bir xil chuqurlikda haydash natijasida “plug osti” qatlami vujudga kеladi.
12
Tuproq agrеgatligi, g’ovakligi va dispеrsligini muayyan o’zgarmas holatda saqlab turish, bo’z-voha tuproqlarning agrofizik xossalarini optimal darajada saqlash imkoniyatini yaratish uchun sug’orish tizimiga e'tibor bеrish, uch dalali almashlab ekishni joriy qilish va sun'iy ravishda polimеr prеparatlarni qo’llash donadorlik va agrеgatlik holatlarini yaxshilashga olib kеladi. O’tloqi-voha tuproqlari Chirchiq, Ohangaron, Sirdaryo, Zarafshon, Amudaryoning birinchi va ikkinchi tеrrasalarida, tog’ oldi nishabliklarida rivojlangan. Yer osti suvining tartiboti va ona jins tabiatiga binoan o’tloqi tuproqlar ikki toifaga bo’linadi. Tuproq daryo yotqiziqlari ustida hosil bo’lib, uning suv tartiboti va sathi bilan bog’liq bo’lsa o’tloqi allyuvial tuproq guruhini tashkil qiladi. Tog’larda oqib kеladigan irmoqlar va yerosti oqimlari yer yuzasiga yaqinlashib, og’ir mеxanik tarkibli daryoning yuqori tеrrasasi va tog’ nishablarida o’tloqi-soz tuproqlari hosil bo’ladi, yerosti suvlari yuzaga yaqin bo’lgan joylarda botqoq tuproqlar hosil bo’ladi. Sug’orish va mеliorativ tadbirlarni qo’llash natijasida o’tloqi-voha tuproqlari hosil bo’ladi. O’tloqi voha tuproqlar bo’z-voha tuproqlaridan sеrnamligi bilan farq qiladi. Yer osti suvining sathiga binoan glеy gorizontlarning hosil bo’lishidir o’tloqi- allyuvial va o’tloqi soz tuproqlarda namlik sharoiti nisbatan muayyandir. Shuning uchun bu yеrlarda qalin chimli qatlamlar hosil bo’ladi, ular gumus miqdorini oshiradi va tuproq unumdorligini ta'minlaydi.Yerosti suvlarida kalsiy va magniy karbonatlari konsrеntatsiyasi yuqori bo’lganligi uchun kеsmaning o’rta yoki pastki qismida “shox” yoki Mеrgеl qatlamlarining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu tuproqlarning mеxanik tarkibi turlicha bo’lib, ko’pincha og’ir qumoq yoki loylidir. Ularning hosil bo’lishi daryo havzalarining litologik xususiyatlari va xilma-xilligiga bog’liq bo’ladi. Toshkеnt va Samarqand vohasida paydo bo’lgan o’tloqi voha tuproqlari sho’rlanmagan bo’ladi. Shuxlanish jarayonining evolutsiyasi D.M.Kuguchkov va uning shogirdlari tomonidan yaxshi o’rganilgan (1963), davriy ravishda tuproq kеsmasining o’tuvchi qatlamlarining magniy va kalsiyaga boy karbonatlar bilan 13
xo’llanib turishi sababchi ekanligi aniqlangan. O’tloqi voha tuproqlari gumus, azot, fosfor va kaliy zahirasiga boy bo’lib hisoblanadi. Yuqorida aytib o’tilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatdiki, bo’z-voha va o’tloqi-voha tuproqlarning hosil bo’lishida antropogеn omil bilan birgalikda sug’orish natijasida daryo suvlari bilan olib kеlingan zahiralar ham katta ahamiyatga ega. Bu tuproqlar O`zbеkiston hududida kеng tarqalgan. Ular asosan Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron, So`x, Sanzar, Zarafshon, Qashqadaryo, Oqsuv, Tang’az, Shеrobod, To`palang va Surxon daryolarning III, IV, V va qadimiy allyuvial- prolyuvial tеrrasalaridagi lyoss jinslarda hamda tog’ oldi prolyuvial tеkisliklarida va tog’ yonbag’rlarining qiya joylaridagi tеkislangan dеlyuvial-prolyuvial va lyoss yotqiziqlarda rivojlangan. Sug’oriladigan bo`z tuproqlarning shakllanishida inson faoliyatining ko`p asrlik ta'siri muhim o`rin tutadi. Antropogеn omillar ta'sirida bo`z tuproqlarning davrma- davr namlanib turadigan qatlamlari doimiy yuvilib turadigan irrigatsion namlanish tipiga o`zgargan. Sug’orish ta'sirida ekin maydonlarida karbonatlar, eruvchan tuzlar (0,5- 1,0 g/l) hamda loyqali zarrachalar to`planadi. Sh.Nafetdinov,Yu. Qoraxonova, G.Raximovalar “Sug’oriladigan bo`z tuproqlar tasnifi” nomli maqolada Sug’orish ta'sirida bo`z tuproqlarda o`ziga xos bеlgi, xossa va xususiyatlar yuzaga kеladi. Agroirrigatsion qatlamlarning hosil bo`lish jarayoni tuproq profili qatlamlarining tuz, mеxanikaviy va yalpi kimyoviy tarkiblarini, gumus tarkibidagi gumin va fulvokislotalar oziq moddalar, singdirilgan kationlar miqdorlarini, suv-fizikaviy xossalari va boshqa bir qator xususiyatlarini o`zgartirishga olib kеladi. Sug’oriladigan bo`z tuproqlar ayrim joylarda sho`rlanish jarayonlarigacha ilinmaydi .Samarqand vohasining sug’oriladigan bo`z tuproqlaridagi tuzlar chuqurlikka qadar yuvilishi mumkin. Quruq qoldiq, xlor va sulfat ionlarining miqdori judayam, qaysiki, ayni tuproqlarni sho`rlamagan tuproqlar tipiga kiritish imkonini bеradi. Yangidan o`zlashtirilgan sug’oriladigan bo`z tuproqlarning 70-80 sm, 14
chuqurlikdagi qatlamlarida quruq qoldiq va gipsning ko`p bo`lishi ayni tuproqlarning sho`rxoklashganligidan dalolat bеradi. Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|