Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 
1. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. Xalq so‘zi gazetasi. 
2017-yil 8-fevral soni va Internet resurs: www.lex.uz.
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 46.
3. J.G‘.Yo‘ldoshev, S.A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. T. 
«O‘qituvchi». 2004.
4. K.Tolipov, M.Usmonboeva. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari.T. 
«Fan», 2006 yil.

---

907 
5. R.J. Ishmuxammedov.- Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim 
samaradorligini oshirish yo‘llari. T.Nizomiy nomidagi TDPU, 2004 yil. 
YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR VOSITASIDA 
O‘QUVCHILARGA BUXORCHA VA MAVRIGI TARONALARINI 
O‘RGATISH USULLARI
Xodjiev Mirshod Jalilovich 
Musiqa ta’limi 1 bosqich magistri 
Annotatsiya. 
“Buxorcha”
 
va “Mavrigi”
 
egizak turkumlar sifatida, asosan, 
oilaviy-maishiy marosimlarda (beshik to‘yi, xatna, nikoh va h.k.) kuylanadi; 
o‘tmishda “Buxorcha” ichkarida xotin-qizlar bazmida, “Mavrigi” esa tashqarida 
erkaklar bazmida ijro etilgan, endilikda bu tafovut tamoman yo‘qolgan, chunki 
bazmlaru shodiyonalarda erkagu ayol aralashiga qatnashadigan bo‘lib qoldi. Biroq 
bu turkumlarning har birining o‘ziga xos mazmun - mundarija, kompozitsion 
tarkib va ijrochilik uslublariga egaligini inkor etmaydi. Shu bois turkumlarning har 
biriga xos xususiyatlarni alohida-alohida nazardan o‘tkazmoq maqsadga 
muvofiqdir. 
Tayanch so‘zlar: “
Buxorcha” va “Mavrigi”, folklor, musiqa, pedagogika.
 
Buxorcha va mavrigi turkumining ijro jarayoni, qo‘shiqlar matni, ohangi, 
sozlar tarkibi va miqdori, usullar rang-barangligi, ijrochilar soni bilan ham bir-
birlaridan farqli xususiyatlarga ega. Aytaylik, “Buxorcha” ijrosida 3-5 sozanda, 
xonanda va raqqosa ishtirok etsa, shulardan 4 nafari raqqosa bo‘lib, ommaviy 
raqslarni ijro etishgan. “Mavrigi” ijrosini odatda qadimda 4 nafar doiradastning 
o‘zi ham xonanda, ham sozanda, ham raqqos sifatida amalga oshirishgan bo‘lsa, 
XX asr boshlarida ular safi 3 nafarga kelib qoldi. Chunki bu davrda raqsga tushish 
uchun alohida ijrochi tanlashga to‘g‘ri keldi, natijada ayol raqqosa erkaklar 
guruhiga qo‘shiladigan bo‘ldi.
Shu zaylda “Mavrigi” ijrochiligiga ayollar aralashuvi yuz berdi va sekin-asta 
uni 4-7 xonanda, sozanda va raqqosa ijro etadigan bo‘ldi, “Buxorcha” ijrochiligiga 

---

908 
erkaklarning aralashuvi ham shu davrda va shu taxlitda voqelikka. Bu hakda 
qarang: Nurjonov N. Yuqorida eslatilgan maqola aylandi. “Buxorcha” doira, 
nog‘ora, qayroq va zang jo‘rligida ijro etilsa, “Mavrigi”larning faqat doira 
jo‘rligida ijro qilinmog‘i qat’iy an’anadir. 
Shunday tafovutlari borligiga qaramay, “Buxorcha” va “Mavrigi” ijrochiligida 
ayrim mushtarakliklar ham mavjud. Chunonchi, har ikkala turkumda ham ijro 
peshxonlik - yakkaxonlik va pasxonlik - naqarot sifatida takrorlash asosida 
qurilgan bo‘lib, peshxon - yakkaxon qo‘shiq satri, bayti yo bandini soloda ijro 
etgach, pasxon uni takroran - ko‘p ovozda naqarot sifatida qayta kuylagan. Bordi-
yu qo‘shiq sarxonish va miyonxonish ijrochiligi negizida kuylanishga 
mo‘ljallangan bo‘lsa, u holda sarxonish-naqarot, so‘ngra miyonxonish-
yakkaxonlikka amal qilingan.
Bunda sarxona va sarxonish istilohlari aynan bir hodisa emasligini eslatish 
o‘rinlidir. Zero, sarxonada musiqiy jumlalar yoki iboralarning xonalarga bo‘linishi 
ko‘zda tutiladi. Bu holat maqomlar va rivojlangan musiqiy jumla yo iborada 
maxsus tartib bilan raqamlanadi: 1-2-3-4 va hokazo kabi. Ammo sarxonishda 
yakkaxonlikdan avval ijro etiluvchi naqarot hodisasi tushuniladi. Yanayam aniqroq 
qilib aytiladigan bo‘lsa, har ikkala turkumda ham qo‘shiqlar ijrochiligida ovoz 
ishtiroki ikki yo‘nalishda - peshxonu pasxonlik va sarxonishu miyonxonishlik 
ko‘rinishlarida jilolangan: Birinchi holatda dastlab yakkaxon (solo) - peshxon, 
so‘ngra naqarot - pasxon; ikkinchi holatda esa dastlab sarxonish - naqarot, so‘ngra 
miyonxonish (solo) - yakkaxon qo‘shiq kuylashi an’anaga aylangan. 
“Buxorcha”da ham, “Mavrigi”da ham qo‘shiqlarni jozibali intihoga olib 
keluvchi "furovard" o‘zbekchaga o‘girganda lug‘aviy jihatdan “tushiriq” ma’nosini 
anglatuvchi kadanslar mavjud. Rost, “Buxorcha”da furovard ikki o‘rinda, asosan, 
birinchi paytda “To‘y muborak boshad” (“To‘y muborak bo‘lsin”) qo‘shig‘idan 
so‘ng 6 satr va uchinchi paytda “Muxammasxonlik”dan keyin kuylanuvchi 
“Abrekosh dumi more” (“Qoshginasi zulukday-e”) qo‘shig‘ining ikkinchi qismi 

---

909 
intihosida 14 satr hajmida uchrasa, “Mavrigi”da bunday furovardlar uch o‘rinda 
mavjud. Chunonchi, 1-“Shaxd” paytida “Xumor dorad” (“Xumori bor”) nomi 
ostida to‘rt satr hajmida “Gardon”dan keyin, “Dar bog‘ anjil ast” (“Bog‘da anjir 
bor”) qo‘shig‘i intihosida 12 satr hajmida va nihoyat 2 – “Chorzarb” paytida “Gula 
burdan ba haram” (“Gulni haramga eltdilar”) qo‘shig‘i oxirida 8 satr hajmida 
shunday furovardlar mavjud. 
Buxorchada “gardon” - qaytariqlar uchramaydi, biroq “Mavrigi”da ular 
anchagina. Chunonchi, “Shaxd” payti tarkibida “Shahd” qo‘shig‘idan keyingi 20 
satrlik “Chorzarb” payti tarkibida tojikcha sho‘‘baga qarashli “Chorzarb” 
“Sarxonish” va “miyonxonish” istilohlari asli tojikcha so‘zlar bo‘lib, qo‘shiqning 
kuylanishi, demakki, xonish qilinishi mantiqi asosida yuzaga kelgan va xalq 
ijrochiligida istifoda etib kelinmoqda. Binobarin, ularni musiqashunoslik taomiliga 
kiritish ham ilmiy mantiq jihatidan g‘oyat to‘g‘ri bo‘lur edi, “Sarxona” istilohi ham 
aslida tojikcha “sar” - bosh va “xona” - uy so‘zlaridan tuzilgan. Lug‘aviy jihatdan 
bosh xona ma’nosini anglatsa-da, goho ko‘chma ma’noda shunchaki tom 
ma’nosidagi tushunchani ham ifodalaydi: “Chilimning sarxonasi” iborasida 
chilimning tamaki o‘t oldiriladigan boshini anglatadi. Shu bilan musiqashunoslikda 
ham maqom mushkulotlarining barchasi “bozgo‘y”dan boshlanib, so‘ngra 
xonalarga bo‘linishini anglatadi.
Musiqiy xonalarning dastlabkisi ham sarxona deb yuritiladi. Qo‘shig‘idan 
keyingi 8 satrlik, o‘zbekcha sho‘‘badagi “SHishani zargarga berdim” qo‘shig‘i 
tugallanmasi sifatidagi 9 satrlik, “Asiri ayladi dilbar” qo‘shig‘ini oxirlovchi 17 
satrlik va nihoyat “Shikan-shikan” payti tarkibiga kirgan “Dilbar labi bom omad” 
(“Dilbar kelur tom boshiga”) qo‘shig‘i intihosidagi 10 satrlik gardonlar ham aslida 
qo‘shiq va kuylarni shiddatli jazava bilan kuylash va raqsni avj pardaga ko‘tarish 
asosida shodmon ruhni xurujga keltirishga qaratilganligi bilan diqqatni tortadi.
Shuni aytish o‘rinliki, furovardlarda ham, gardonlarda ham bir vaznga 
tushgan, bir xil ritmdagi va bir tizimdagi qofiyadosh, ohangdosh iboralar yoxud 

---

910 
satrlarni jo‘shib-toshib qaytariq tarzida kuylash asosida qo‘shiqni tugallash yo 
bo‘laklash ko‘zda tutiladi. Shu xususiyatiga ko‘ra furovard va gardonlar musiqiy 
asardagi kadanslar bo‘lib, garmonik qaytariq sifatida musiqiy qurilmaning 
yakunlanishi va ritmik to‘xtamga boshlab kelishini, ayrim hollarda esa, hatto 
musiqiy asarning bo‘laklarga bo‘linganini anglatish vazifasini o‘tagan.
Shunisi ham borki, gardonlar ayrim hollarda mustaqil qo‘shiq yoki mustaqil 
kuy shaklida ijro etilsa (“Shahd”, “Chorzarb”, “Shishani zargarga berdim” 
qo‘shiqlaridan keyin), ayrim hollarda u yoki bu qo‘shiqning naqarot qismlarini 
(chunonchi, “Soqi-soqijon”, “Asiri ayladi dilbar”, “Endi mani yor o‘ldursin”, 
“Dilbar labi bom omad” (“Dilbar kelur tom boshiga”) qo‘shiqlarida yaxlit hamda 
qayta kuylash - ijro etish negizida yuzaga kelgan.