Byudjet mablag’laridan samarali foydalanishda moliyaviy nazoratni takomillashtirish

---

Byudjet mablag’laridan samarali foydalanishda moliyaviy 
nazoratni takomillashtirish 
 
Yo.R.Xazratqulov 
I.Z.Abdunaimova 
L.A.Xazratova 
Q.Q.Qahramonov 
M.T.Burxonova 
TMI 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada moliyaviy nazoratning mohiyati, ahamiyati va 
samarali moliyaviy nazoratni amalga oshirish orqali byudjet mablag‘laridan 
tejamkorlik asosida foydalanish masalalari o’rganilgan. 
Kalit so‘zlar: moliyaviy nazorat, nazorat organlari, byudjet mablag’larini iqtisod 
qilish, maqsadsiz xarajatlarni oldini olish. 
 
Improving financial control in the efficient use of budget funds 
 
Yo.R.Xazratqulov 
I.Z.Abdunaimova 
L.A.Xazratova 
Q.Q.Qahramonov 
M.T.Burxonova 
Tashkent Financial Institute 
 
Abstract: This article examines the nature and importance of financial control 
and the efficient use of budget funds through the implementation of effective financial 
control. 
Keywords: financial control, control bodies, economy of budget funds, 
prevention of unnecessary expenses.
 
Moliyaviy nazoratni tashkil etish bu moliyaviy resurslarni boshqarishning 
majburiy elementi hisoblanib,bunday boshqaruv jamiyat oldidagi javobgarlikni aks 
ettiradi. Nazorat bu oxirgi maqsad hisoblanmaydi, nazorat bu boshqarish tizimining 
ajralmas qismi bo‘lib, mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal 
qilishining zaruriy shartidir. Moliyaviy nazorat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini boshqarish ustidan davlat nazoratining tarkibiy elementi bo‘lib 
hisoblanadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1171

---

Nazorat boshqarish siklining shakli sifatida qabul qilinayotgan yoki qabul 
qilingan boshqaruv qarorlarining asoslanganligi va samaradorligini baholash, bu 
qarorlarning amalga oshirilish darajasini haqiqiy natijalarning o‘rnatilgan parametrlari 
va me’yoriy ko‘rsatmalardan og‘ish (farq qilish) darajasini aniqlash va salbiy holatlarni 
bartaraf etishga qaratiladigan boshqaruv qarorlarini qabul qilish maqsadida 
boshqariluvchi ob’yekt faoliyatini kuzatish, solishtirish, tekshirish va tahlil qilish 
tizimidir. 
Professorlar A.V.Vahobov va T.S. Malikovlarning fikricha, barcha iqtisodiy 
sub’yektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan 
qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus 
tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy 
nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan 
foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi, moliyaviy-
xo‘jalik operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilgan 
xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o‘z ishiga oladi. Boshqacha 
so‘zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir 
bo‘lishining baholashni o‘z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o‘zining analitik 
yo‘nalishiga ega
1
. 
Demak, moliyaviy nazorat - bu faoliyat yurituvchi xo‘jalik sub’yektlarining 
moliyaviy muomalalarini o‘rnatilgan qonun-koidalar doirasida amal qilinishini 
ta’minlovchi ularning samaradorligini tahlil qiluvchi va ularni kelgusida 
takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiquvchi mas’ul organlarning aniq 
maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati. Moliyaviy nazoratning maqsadi - bu chunchaki faqat 
nazorat emas, balki uning maqsadi ahvolni to‘g‘rilash choralarini ko‘rish, ayrim 
hollarda aybdorlarni javobgarlikka tortish, etkazilgan zarar uchun tovon undirib olish 
yoki kelgusida bunday buzilishlarning oldini olish yoxud kamaytirish imkoniyatiga ega 
bo‘lish uchun imkoni boricha dastlabki bosqichda qabul qilingan standartlardan 
chekinishlarni va konun qoidalarning buzilishlarini oldini olish, moddiy resurslarning 
samaradorligini oshirish va tejab sarflanishini aniqlashdan iboratdir.
Moliyaviy nazoratning ahamiyati shundan iboratki, uning yordamida birinchidan, 
davlat va jamoat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fuqarolar 
tomonidan o‘z moliyaviy faoliyatlarida huquqiy tartibga rioya etilishini kuzatib borish; 
ikkinchidan, amalga oshirilayotgan moliyaviy harakatlarning iqtisodiy asoslanganligi 
va samaradorligini, bu harakatlarning davlat oldida turgan vazifalarga muvofiq 
kelishini tekshirish amalga oshiriladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat moliyaviy 
faoliyatni amalga oshirish paytida qonunchilikka rioya etish, xarakatlarni maqsadga 
1
Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar.O‘quv qo‘llanma.T.:“IQTISOD-MOLIYA” 2008 y. 316 
b. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1172

---

muvofiqligini ta’minlashning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida moliyaivy nazoratning maqsad va 
vazifalari, turlari va shakllari tubdan o‘zgardi. Endi u faqatgina jazolash maqsadida 
emas, balki davlatning o‘z vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larning 
to‘liq to‘planishi va byudjet mablag‘laridan maqsadga muvofiq samarali xarajat 
qilinishini nazorat qilish maqsadida maslahat va ko‘rsatmalar berish kabi vazifalarni 
bajarmoqda. Bugungi kunda moliyaviy nazorat tizimi o‘z tarkibida nazorat qiluvchilar 
va nazorat qilinuvchilar bilan birga nazoratning turlari, shakllari va usullarini ham 
jamlaydi.
Moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o‘tkazilishi uning tashkil 
etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o‘tkazishning metodlariga 
bog‘liq. 
Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga 
rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan 
biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy 
islohotlarni moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, 
ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri 
sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya etilishini yanada 
kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan 
qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir. 
Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan samarali davlat nazoratini amalga 
oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish 
muhim ahamiyatga egadir.
Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, byudjet 
mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida davlat 
moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari 
tashkil etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari faoliyatida 
ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga 
oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti. 
Fikrimiz tasdig’i sifatida, byudjet tashkilotlarida amalga oshirilayotgan taftish va 
tekshirishlarda aniqlanayotgan quyidagi tizimli ravishdagi qoidabuzilishlar ko’rsatib 
o’tishimiz mumkin: 
- byudjet muassasalari tomonidan xarajatlar smetasini rejalashtirishda amaldagi 
me’yoriy xujjatlar talablari chuqur o’rganilmaganligi natijasida byudjetdan ortiqcha 
mablag’ olish;
- umumta’lim muassasalarida tarifikatsiya jadvalini tuzishda vakant soatlarga 
yuqori toifali tarif razryadlari qo’llanilishi natijasidan byudjetdan ortiqcha mablag’ 
olish;
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1173

---

- turli sabablar bilan o’tilmagan dars soatlari hisobidan iqtisod bo’lgan 
mablag’larni o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli byudjetga 
qaytarilmasligi;
- vakant saqlanayotgan shtat birliklari hisobidan iqtisod bo’lgan mablag’larni 
o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli byudjetga qaytarilmasligi;
- mehnatga haq to’lashning Yagona tarif setkasi razryadlarini va 
koeffitsiyentlarini hamda ustama to’lovlarini noto’g’ri qo’llash hisobiga ortiqcha 
xarajatlarga yo’l quyish;
- ishlamaydigan xodimlarning plastik kartochkalariga mablag’ o’tkazib berish;
- muassasa rahbarlari o’z nomlariga va yaqin tanishlari (xomtavoqlari) nomiga 
ochilgan plastik kartochkalarga byudjet mablag’larini ortiqcha o’tkazib o’zlashtirish; 
- pul to’lov varaqalarini sohtalashtirish orqali o’zlashtirish;
- qurilish ta’mirlash ishlariga ajratilgan mablag’larni hisobotlarga bajarilmagan 
ishlarni qo’shib yozib o’zlashtirish;
- olinmagan tovar moddiy boyliklar uchun byudjet mablag’larini yo’llash; 
- tovar-moddiy boyliklarni qimmat narxlarda yetkazilishi, shartnomada 
ko’rsatilgan tovar - moddiy boyliklar o’rniga boshqa xildagi mahsulotlarni kirim 
qilinishi;
- tovar moddiy boyliklar kamomadi va o’zlashtirilishi;
- oziq-ovqat, dori-darmon, yoqilg’i-moylash va boshqa mahsulotlarini xarajatga 
chiqarish normalariga rioya qilmaslik;
- byudjet muassasalarida ishlovchi xodimlar soxta diplom va malaka toifalari 
guvohnomalari bilan hamda nostrifikatsiyadan o’tkazilmagan chet el ta’lim 
muassasalari diplomlari bilan faoliyat yuritishlari va boshqa holatlar. 
Fikrimizcha, yuqoridagi holatlarni oldini olish va ularga barham berishda, davlat 
byudjeti mablag’larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishning asosiy 
yo’nalishlari qilib quyidagilarni belgilab olish lozim: 
1. Byudjet mablag’larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan 
uslubiyatini yanada takomillashtirish; 
2. Byudjet tizimi va jarayonini tartibga soladigan me’yoriy bazalarini 
unifikatsiyalash, ixchamlashtirish va muqobillashtirish; 
3. Byudjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomiga rioya qilinishi 
ustidan nazoratni kuchaytirish; 
4. Davlat byudjeti mablag’larini sarflanishining samarali monitoringi amalga 
oshirishda texnik vositalar va dasturiy ta’minotlardan keng foydalanish; 
5. Aholining kam ta’minlangan tabaqalariga ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida 
to’lash ustidan nazoratni yaxshilash; 
6. Davlat investitsiya dasturiga ajratilgan byudjet mablag’laridan foydalanish 
ustidan nazoratni kuchaytirish; 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1174

---

7. Byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o’rtasida nazoratni 
tashkil etishda o’zaro ma’lumotlar alshashish mexanizmini takomillashtirish; 
8. Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda jamoatchilik nazorati va 
ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanish; 
9. Byudjet mablag’larini tejashda iqtisodiy rag’batlantirishlarni yangi usullarini 
tadbiq etish; 
10. Byudjet nazorati bilan shug’ullanadigan xodimlarning kasbiy malakalari, 
faoliyatlaridagi ob’ektivlik va ma’suliyatini oshirish. 
Davlat byudjeti mablag’larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishga 
qaratilgan yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlarni amalga oshirish uchun fikrimizcha, 
quyidagi chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq qilinishi maqsadga muvofiqdir: 
I. Byudjet mablag’larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan 
uslubiyatini yanada takomillashtirish borasida fikrimizcha, mablag’larning sarflanishi 
ustidan nazorat qilishning ayrim uslubiyatlarini byudjet tizimi va jarayonlaridagi 
islohotlar talablaridan kelib chiqib yanada takomillashtirish, bunda xorijiy tajribalarni 
o’rganib, ulardagi ilg’or tajribalarni milliy moliya tizimimiz xususiyatlaridan kelib 
chiqib, amaliyotga tadbiq etish lozimdir. 
II. Byudjet tizimi va jarayonida moliyaviy munosabatlarni tartibga solish borasida 
foydalaniladigan barcha hujjatlarni yagona me’yoriy hujjat qilib jamlash va 
muqobillashtirish lozim. Garchi 2014 yildan Byudjet kodeksi qabul qilinib, bir necha 
me’yoriy hujjatlar unifikatsiyalangan bo’lsada, ba’zan byudjet mablag’laridan 
foydalanish yuzasidan nazoratlar maxsus yo’riqnoma va ko’rsatma xatlar asosida 
amalga oshirilmoqda. Bu maxsus yo’riqnoma va ko’rsatma xatlardan odatda faqat 
nazorat qiluvchi sub’ektlarninggina xabardor bo’lishi va foydalani olishi, ayrim 
hollarda nazorat qilinadigan ob’ektning mas’ul xodimlarini bu huquqiy hujjatlarni 
bilish va foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi. 
III. Byudjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomi buzilishi hollari 
ko’p yillik tizimli muammolardan biri sanaladi. Bu holat asosan xodimlarning bilim va 
ko’nikmalari etishmasligi, etiborsizligi yoki shaxsiy manfaatlari yo’lida o’zaro til 
biriktirishlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Mazkur holatga barham berish 
yuzasidan xodimlarning bilim va ko’nikmalarini oshirish, shuningdek, muassasa 
rahbar xodimlariga nisbatan intizomiy choralar hamda jarimalar qo’llash kabi tasirchan 
faoliyatni amalga oshirish lozim. 
IV. Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda inson omilining kamayishi va 
bu jarayonda axborot texnologiyalaridan keng foydalanilishi samarali monitoringi 
amalga oshirishga hamda mablag’lar sarflanishining eng ishonchli moliyaviy 
nazoratini tashkil etishga erishish imkonini beradi. Albatta, mazkur faoliyatni amalga 
oshirishda mukammal ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlarsiz ko’zlangan maqsadga 
erishib bo’lmaydi. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1175

---

V. Ma’lumki, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, 
kuchli ijtimoiy siyosatni olib borish, aholini hayot darajasi va farovonligi oshirish 
asosiy ustuvor vazifalardan biri qilib belgilandi. Samarali ijtimoiy himoyani amalga 
oshirishda aholining kam ta’minlangan tabaqalariga davlat byudjetidan beriladigan 
ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida va manzilli, hamda adolatli to’lanishini taminlash 
orqali erishiladi. Shu bois, ijtimoiy nafaqalarni tayinlovchi mutasaddi tashkilotlar 
mas’ul xodimlarining ish faoliyatida xolislik, adolatlikni ta’minlash va 
suiste’molliklarni oldini olish maqsadida ular faoliyatlari ustidan olib boriladigan 
nazorat chora-tadbirlarini yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bu orqali 
byudjetdan ijtimoiy nafaqalarga noo’rin sarflanayotgan mablag’larning oldi olinadi. 
VI. Ma’lumki, byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasining 3-guruh xarajatlari 
Davlat investitsiya dasturiga muvofiq moliyalashtiriladi. Bu borada kapital qurilishda 
o’tkazilayotgan tenderlarda raqobatni, oshkoralikni va xolislikni ta’minlanish 
muhimdir. Bu esa davlat investitsiya dasturidagi chora-tadbirlarni moliyalashtirishda 
mablag’lardan samarali foydalanilishiga xizmat qiladi. 
VII. Samarali nazoratni tashkil etishda byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi 
tashkilotlar o’rtasida o’zaro ma’lumot almashish tizimini keng qo’yish ham muhim rol 
o’ynaydi. Bu borada byudjet tashkilotlarini moliyalashtiruvchi moliya organlari bilan 
tijorat banklari, soliq va bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjasi va uning savdo 
maydonchalari 
o’rtasida 
o’zaro 
axborot 
almashish 
aloqalarini 
yanada 
mukammalashtirish byudjet mablag’laridan oqilona va maqsadli foydalanishni 
ta’minlaydi. 
VIII. Davlat byudjeti mablag’laridan maqsadli foydalanishni ta’minlashda, 
shuningdek moliyaviy nazorat organlari faoliyatini takomillashtirishda rivojlangan 
mamlakatlar tajribasini chuqur o’rganib, ularni respublikamiz nazorat tizimiga tadbiq 
etilishi, xalqimizning milliy mentaliteti bilan yo’g’rilgan o’ziga xos nazoratga 
ko’maklashuvchi yangi axborot manbalarini shakllantirilishi, nazorat tadbirlarini 
amalga oshirishda oshkoralik tamoyili (nazorat organlari jamoatchilikka tayanishga, o’z 
faoliyatlarining natijalarini keng oshkor etishga intilishi)ga amal qilinishi byudjet 
nazoratining samaradorligini oshiradi. Xususan, mamlakatimiz moliyaviy nazorat 
organlari faoliyatlari davomida amalga oshirilgan ishlari to’g’risida muntazam ravishda 
ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilikka hisobot berib turishlari yoki 
maxsus elektron dastur joriy qilish orqali jamoatchilik bilan bog’lanishni yanada 
kengaytirish natijasida byudjet nazoratining samaradorligini yanada oshirishga erishish 
mumkin.
IX. Davlat byudjeti mablag’larining moliyaviy nazoratini kuchaytirish uchun, 
avvalom bor, ushbu nazoratni olib boruvchi xodimlarning malakasini, hamda ish 
sifatini oshirish orqali moliyaviy nazorat tizimiga kuchli ta’sir o’tkazish mumkin.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1176

---

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti 
mablag’laridan foydalanishning moliyaviy nazoratini olib boruvchi organlar 
tomonidan belgilangan maqsadlarning bajarilishi uchun ular faoliyatida mustaqillik, 
xolislik va oshkoralik tamoyillariga mos, ishonchli faoliyat ko’rsatadigan nazorat 
tizimini yaratish lozim.
Mazkur bitiruv malakaviy ishimizda yuqorida tahlil qilingan ma’lumotlar asosida, 
O’zbekiston Respublikasida nazorat ishlari samaradorligini ta’minlash, hamda byudjet 
mablag’laridan foydalanish yuzasidan samarli moliyaviy nazoratni amalga 
oshirishning asosiy yo’nalishlari yuzasidan quyidagi asosiy xulosa, taklif va 
tavsiyalarimizni aks ettiramiz: 
- davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat tizimini isloh qilib borishni 
ta’minlash; 
- moliyaviy nazorat qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun ko’zda tutilgan 
natijaga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim; 
- moliyaviy nazorat organlarining byudjet xarajatlarini optimallashtirishga 
qaratilgan yuqori samarali faoliyatini rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish; 
- moliyaviy nazorat sohasida ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish; 
- moliyaviy nazorat tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy-
huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash va takomillashtirish; 
- nazorat organi tizimi bilan turli tashkilotlar (tijorat banklari, soliq, bojxona 
organlari, tovar xom-ashyo birjalari) o’rtasidagi axborot almashish tizimini yanada 
muvofiqlashtirish; 
- huquq tartibot organlarining moliyaviy xato va kamchiliklarga yo’l qo’ygan 
mas’ul shaxslarga nisbatan o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish; 
- byudjet tashkilotlarida ichki va jamoatchilik moliyaviy nazorat faoliyatlarini 
faollashtirish; 
- xorijiy davlatlarda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan nazorat 
tadbirlarini amalga oshirish mexanizmini va nazorat-taftish organlari faoliyatini 
kuzatish va tajribalarini o’rganish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari va natijalarini 
milliy moliyaviy nazorat tizimimizga tadbiq etish lozim. 
O’ylaymizki, yuqoridagi fikr-mulohazalarimizni amaliyotga tadbiq etilishi 
moliyaviy nazorat organlarining byudjet ijrosini ta’minlash yuzasidan faoliyatlarini 
takomilashtirishga xizmat qiladi.