Cabbar Məmmədov Diplomatik psixologiya (Siyasi, ideoloji və psixoloji diversiya və anti-diversiyaların metodları)

III.2.1.2.Qarşı tərəfin zəifliklərindən istifadə yolu ilə həyata keçirilən təlqin

Təsirgöstərilən şəxsin (suggerandın) fərdi keyfiyyətləri faktoru:

Təlqin prosesində rolu olan faktorlardan ikincisi – təlqinolunan şəxsin (auditoriyanın, resieptin və s.) kimliyi məsələsidir. Yəni bir adam təlqinə çox asanlıqla düşsə də, digəri çətinliklə düşə bilər. Buna görə də, bu faktoru da nəzərə almaq burada zəruri məqamlardandır.

Ümumi olaraq, yaxşı təlqin oluna bilən fərdlərin başlıca əlamətləri aşağıdakılardır, başqa sözlə, bu əlamətlərə malik şəxslər təlqinə daha tez düşürlər:

a) Fizioloji cəhətdən – ağdərili, mavigözlü, sarışın saçlı (qızılaçalan sarışın yox) adamlar;

b) Emosional baxımdan – tez küsən, tez mütəəssir olan, tez heyrətlənən, tez sevinib-kədərlənən, utancaq, qorxaq, həyəcanlı, təsirgöstərən şəxsin qarşısında qorxu, həya, həyəcan və s. hissi keçirən adamlar;

c) İntellektual baxımdan – az savadlı və az təcrübəli, yaxud elmin humanitar sahələrinə meylli adamlar, eləcə də, verilmiş məsələ üzrə aşağı kompetentlik dərəcəsi olan şəxslər;

d) İradi baxımdan – daim itaət altında yaşamış, müstəqillik ruhu qırılmış («kölə psixologiyasına» vərdiş etmiş), özünə inamsız, aşağı özünüqiymətləndirmə hissinə malik, bədbin, özünü gərəksiz hesab edən, psixi tempin yavaş tipinə mənsub, təsirgöstərən şəxsin təsiri altına bundan əvvəl də düşmüş adamlar və b.;

e) Sosial baxımdan – aşağı sosial statusu olan şəxslər və b. təsirlərə, əsasən müqavimətsiz düşürlər;

Bunlar təlqinə daha tez düşən ayrıca fərdlərin ümumi əlamətləri idi. Cəmiyyət daxilində daha yaxşı təlqin obyekti olan sosial qruplara aşağıdakılar aiddir:

 Mülki sferada daha yaxşı təlqin oluna bilən və ya təlqin obyekti ola bilən kateqoriyaya aiddir: özünün hüquqi, iqtisadi, sosial vəziyyətindən narazı olan qruplar, klanlar, təbəqələr, şəxslər, o cümlədən, vəzifəsindən getdiyinə görə incik qalanlar, siyasi və ya iqtisadi iflasa uğramış şəxslər, seçkidə uduzmuş şəxslər, məhbuslar, xəstələr və b.; həmçinin pasifistlər, nihilistlər, dissidentlər, bir sıra dini qruplar, əhalinin kasıb təbəqəsi, tələbələr və b. istənilən ölkənin təlqinəhəssas kateqoriyasını təşkil edirlər. Xarici qüvvələr və müxalifət əhalinin əsasən bu kateqoriyaları ilə iş aparıb, təbliğat üçün hədəf seçirlər;

 Hərbi sferada daha yaxşı təlqin oluna bilən və ya təlqin obyekti ola bilən kateqoriyaya aiddir: Yeni formalaşmış və ya ehtiyatda olan hissələrin hərbi xidmətçiləri; mühasirəyə düşmüş hərbi xidmətçilər; hərbi əməliyyatlar zamanı böyük itki vermiş hissələrin şəxsi heyəti; hökumətin siyasi kursundan və ölkəni müharibəyə gətirib çıxarmasından narazı olan hərbi xidmətçilər; başqaları ilə müqayisədə nisbətən pis maddi-məişət təchizatı olan hissələrin hərbi xidmətçiləri; aralarında sosial, milli, dini və s. konfliktlərin qeydə alındığı bölmələr; rəqibin milli azlıqdan olan əsgər və zabitləri; və b. (Müharibədə psixoloji metodların konkret tətbiqi ilə əlaqədar əlavə olaraq bax: burada, səhifə 127, 136, 138, 145, 145, 152-153, 192, 201 və s.-ə)

III.2.1.3.Situativ faktorlara istinadən həyata keçirilən təlqin

Təlqin prosesində rolu olan nüanslardan daha birisi – əlverişli situasiya faktorudur. Yəni situasiyadan asılı olaraq ayrıca fərd və ya toplumların təlqinəhəssaslıq qabiliyyəti kəskin dəyişir ki, bu da digər faktorların stabilliyi şəraitində təlqinin nəticəsinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilir. Bu baxımdan, kiməsə nəyisə təlqin edə bilmək üçün münasib vaxt seçə bilmək və ya qarşı tərəfin təlqinəhəssaslığını artıran atmosferi süni şəkildə formalaşdıra bilmək üçün, kütlə və ya ayrıca individlərin təlqinəhəssaslığını artıran situasiyaların xarakterindən xəbərdar olmaq çox zəruri faktordur. Belə amillərin bir qismi isə aşağıdakılardır.

Müxtəlif elmi cərəyanlarda «ikinci siqnal sistemi», «intellekt», «məntiqi təfəkkür», «mücərrəd idrak» və s. kimi terminlərlə adlandırılan, özünün tənqidi-rasional funksiyası ilə orqanizmin bir növ keşikçisi, qoruyucusu, «senzurası» vəzifəsini daşıyan şüur – insanın fiziki, emosional, intellektual və iradi durumunun yalnız müəyyən diapazonu hüdudunda fəaliyyət göstərib, bundan bütün kənaraçıxma hallarında öz funksiyasını dayandırır. Hipnoz, məhz insanı bu diapazon hüdudundan kənara çıxarmaq funksiyası daşıyır, lakin bu məqsədli yeganə vasitə deyil. Liderlər həmin bu alternativ vasitələrdən xəbərdar olmaları səbəbindəndir ki, insanları özlərinin də xəbəri olmadan ayıq vaxtı «hipnoz» vəziyyətinə gətirir, onları öz iradələrinin əsirinə çevirib, bir «zombi» kimi məqsədlərinin realizəsində istifadə edə bilirlər.

Gündəlik həyatda insan çox tez-tez elə situasiyalarla rastlaşır ki, burada o, şüurun təsirindən tam kənar vəziyyətə düşür və bütün fəaliyyəti qeyri-iradi, qeyri-şüuri şəkildə baş verir, məsələn, şok, özünüitirmə və s. hallarında. Bu zaman ekstremal situasiyaya cavabən, ani olaraq orqanizmin bütün potensial müqavimət qüvvəsi dövrəyə qoşulur, bilik və həyat təcrübəsinə əsaslanan şüur (sol beyin) müvəqqəti öz funksiyasını itirir və orqanizmin sonrakı (təhlükə sovuşana qədər) bütün fəaliyyəti təhtəlşüurun nəzarəti altında, buradakı ilahinin lap təvəllüd günündən beyinə yerləşdirdiyi xüsusi özünüqoruma proqramları (instinkt) üzrə baş verir (bir sıra hallarda, hətta insanda bu vaxt «faza sürüşməsi»nin nəticəsi kimi müvəqqəti və ya daimi olaraq müəyyən qeyri-adi qabiliyyətlər də oyanır).

İnsanı bu və ya digər dərəcədə bu cür şüursuz hala salan məqamlar ümumi olaraq aşağıdakılardır:

1) Xarici fiziki-kimyəvi təsirlərin (o cümlədən, qravitasiya, elektrik, maqnit və s. sahə gərginliklərinin, akustik, elektromaqnetik və s. tezliklərin və b.-nın) müəyyən normal hüdudundan kənar həddi;

2) Emosiyaların maksimum gərgin və süst halı;

3) Zehni əməliyyatların məntiqi-rasional, ardıcıl, sistemli və ətalətli hüdudundan kənar həddi və s.;

4) Ac, yorğun, yuxusuz, xəstə və s. halları;

Nümunə üçün, məsələn, aşağıdakı situasiyalar deyilən şəraitlərə aid ola bilər və bu hallarında insanın təlqinəhəssaslığı maksimum artır:

 İldırımdan sonrakı isti yağışlı havada, maqnit anomaliyasında, Günəş aktivliyi dövründə, atmosfer təzyiqinin qeyri-normal həddində, gecə və axşamlar və s.

 Panika, affekt, fobii, stress, şok, ekstaz, təşviş, həyəcan, əsəbi gərginlik və s., vəziyyətlərində; həmçinin attraksiya (məhəbbət, simpatiya), etimad, relaksasiya, insayt, trans, sərbəst assosiasiya, eyforiya, məstlik və s. hallarında, o cümlədən, yaxşı əhval-ruhiyyədə, komfort şəraitdə olanda, məsələn, heyran, şən, və s. vəziyyətlərində;

 Mənzərələrin, surətlərin, melodiyaların, poetik fiqurların, məkani münasibətlərin, əlamətlərin və s. analizində, ilkin təəssüratda, gözlənilməz hadisələrdə, diksinmələrdə, qəfil xəbərdə, periferik qavrayışda, «seytnot» vəziyyətində, dilemma qarşısında qaldıqda, az məlumatlı məsələlər üzrə müzakirələrdə və s.;

 İnstinktlərə, tələbatlara və s. uyğun fəaliyyətlərdə. Eləcə də, «ustanovka»lara, vərdişlərə, stereotiplərə, proqramlara, formalaşmış rəylərə və s. uyğun, monoton, dövri təkrarlanan və b. fəaliyyət növlərində; Həmçinin, yorğun, yuxusuz, ac, xəstə və s. hallarında;

Və s... (əlaqədar mövzular barədə bax: burada, səh. 41, 139).

İnsanı ayıqkən ‘‘hipnoz’’ edə bilmək, bir «zombi» kimi idarə edə bilmək üçün də onun məhz bu hallarını «tutmaq», təhtəlşüuru ilə bu yolla birbaşa kontakt yaratmaq və bundan sonra zəruri fəaliyyət proqramını birbaşa onun təhtəlşüuruna diqtə etmək zəruridir ki, sonradan insan bu proqramın anadangəlmə onun özününkü, yoxsa özgəninki olduğunu ayırd edə bilmədən ona uyğun fəaliyyət göstərsin. Çünki komanda ona diqtə edilən vaxtda, deyilən situasiyalar səbəbindən onun analizetmə qabiliyyəti dövrədən açılmışdı. Şüurun passivliyi səbəbindən bu məqamda diqtə olunan fikir, onun analizini doğurmur və birbaşa olaraq təhtəlşüur sferasına düşür. Təhtəlşüursa ona daxil olan informasiyaların hamısını, ağına-bozuna baxmadan, gələcək analizlər üçün stereotiplər, «ustanovka»lar, meyarlar və s. yerində qəbul edir, komandaları icra üçün müvafiq orqanlara göndərir.

 Nümunə üçün, məsələn, məhz həmin bu səbəbdən, adi vaxtda ‘‘yola gətirilməsi’’ müşkül olan qızları oğlanlar gecə görüşlərinə, rəngarəng mənzərəli park, mənzərə gəzintilərinə, romantik film tamaşasına, ildırımdan sonrakı isti yağışlı hava gəzintisinə və s. dəvət edirlər. Çünki onlar həmin bu şəraitlərin insana psixogen təsir göstərməsindən xəbərdardırlar və bilirlər ki, bu şəraitlər handa mənəm deyən qızı ‘‘əfsunlayab’’, “yumşaldıb”, “ağlını başından çıxarası”, onu əvvəlki rasional düşüncə qabiliyyətindən məhrum edəsi və onu öz ayağı ilə “tələyə” aparasıdır (bu tipli mövzularla bağlı əlavə olaraq bax: burada, səh. 80, 84, 100-104, 113...).

Şüur təbii olaraq, bu cür passiv vəziyyətdə deyilsə, o, süni yolla passivləşdirilə bilər, yəni obyekt təlqin prosesindən əvvəl müxtəlif vasitələrlə süni olaraq bu vəziyyətlərə gətirilə bilər. Bu məqsədə xidmət edən vasitələrin bir qismi aşağıdakılardır:

a) Şüuru süni surətdə passivləşdirməyə imkan verən metodlardan biri – individə müxtəlif transgen vasitələrlə təsir göstərməkdir.

 İnsanın bütün hiss kanalları üçünsə bu kateqoriyalardan olan kifayət qədər təsir formaları mövcuddur: məs.,

— vizual kanal üçün – buz üstündə «üşüyən» ağqızılgül, al güllərlə bəzənmiş yaşıl çəməndən axan gömgöy arx, Şimal Parıltısı, qar yağması, bənövşəyi şüa və s. kimi obrazlar, görüntülər, mənzərələr;

— eşitmə kanalı üçün – dəniz ləpələrinin, çay şırıltısının, meşə yarpaqlarının, külək uğultusunun, ritmik vaqon təkərlərinin, xəfif mehin, həzin və ya rok musiqinin və b. səsi;

— dequstral kanal üçün – müxtəlif bihuşedici dadlar;

— parfümer kanal üçün – sakitləşdirici füsunkar aromatlar;

və b. deyilən transgen təsirlər kateqoriyasına aiddir (əlavə olaraq bax: «Hərbi (fiziki) təzyiq» bölümünün «Psixogen təsir generatorları» hissəsinə [burada, səh. 166]).

Lazımi komanda obyektə onun şüuru bu təsirlərlə kifayət qədər passivləşdirildikdən sonra diqtə edilir. Rasional düşünmə qabiliyyətinin məhdudlaşması, bu halda obyektə həmin informasiyanı ətraflı analiz etmək imkanı vermir və informasiya, müqavimətsiz olaraq onun təhtəlşüur sferasına düşür;

b) Yuxarıdakı variant şüurun funksiyasını maksimal emosional komfortluq, əzələ relaksasiyası hesabına passivləşdirmək metodunu əhatə edirdi. Şüurun xarakteristikasında (bax: burada, səh. 41, 136, 139) qeyd olunmuşdu ki, təkcə emosional süstlük deyil, eyni zamanda, maksimal emosional oyanıqlıq, yəni emosional diapazonun bir təkcə aşağı həddi deyil, həm də yuxarı həddi şüura passivləşdirici təsir göstərir. Bu səbəbdən, obyekti təkcə emosional süstləşdirmək deyil, eyni zamanda, aktivləşdirmək də analoji effektlidir. Başqa sözlə, onu həyəcanlı, təşvişli, vahiməli və s. vəziyyətə salmaq, sevindirmək, heyrətləndirmək, əsəbiləşdirmək, qorxutmaq, seksual qıcıqlandırmaq, mübahisəyə, münaqişəyə cəlb etmək və b. da onun şüurunu müəyyən səviyyədə blokirovka etdiyindən, bu halında da ona diktə olunan informasiya onun tərəfindən lazımınca analiz edilmədən, birbaşa olaraq təhtəlşüur sferasına düşür. Yəni bu halda faktik olaraq, fərdin (və ya kütlənin) təlqinəhəssaslığı artır və istənilən təsirə, əsasən müqavimətsiz düşür (Məhz həmin səbəbdən, psixi oyanıq vəziyyətində olan kütlə arasında sirayət çox sürətlə yayılır və bu halında kütlə istənilən ağılsızlıqlara gedə bilir);

c) Şüurun funksiyasını blokirovka edən mexanizmlərdən daha birisi – deyildiyi kimi təkcə emosional deyil, eyni zamanda, həm də fiziki passivlik və gərginlikdir. Yuxarıda sadalanan transgen təsirlər emosiyaları maksimal süstləşdirməklə bərabər, faktik olaraq həm də əzələ relaksasiyası, yəni fizioloji komfortluq törədərək, fizioloji orqan kimi, eyni zamanda, şüuru da maksimal süst vəziyyətinə gətirir, funksiyasını tormozlayırdı.

 Bundan əlavə, fiziki dissonans, fizioloji diskomfort, yəni, məs., obyektə işgəncə vermək, onu yuxudan, sudan, istirahətdən və s. məhrum etmək və s. də, onun şüuruna əlahiddə passivləşdirici təsir göstərib, onun təlqinəhəssaslığını artıran, təhtəlşüuru ilə əlaqə yaratmaq işini asanlaşdıran əsas metodlardandır;

d) Yuxarıdakı məqamın xüsusi variantı «Sensor depriviziya» («Sensor izolyasiya») effektinə əsaslanan təlqindir.

Beynin normal iş funksiyasının başlıca şərti onun analizator sisteminə fasiləsiz surətdə xarici aləmdən sensor axının olmasıdır. Xarici və daxili aləmdən gələn siqnalların ümumblokirovkası, və yaxud sensor axının tormozlanması mərkəzi sinir sisteminin tonusunu kəskin surətdə aşağı salır. Baş-beyin yarımkürələrinin sensor stimulyasiyası olmadan isə mərkəzi sinir sisteminin digər şöbələri də orqanizmin adaptasiya davranışını təmin etməkdə aciz qalır. Sensor aclığın və ya afferentasiya defisitinin kompensatoru olaraq isə, bu zaman ələ keçən ixtiyari tək-tük informasiya obyekt üçün adi vaxtla müqayisədə qat-qat artıq subyektiv dəyər (və deməli, təsir gücü) kəsb edir. Bu isə onun təlqinəhəssaslığının artması deməkdir və manipulyasiyasına geniş üfüqlər açır.

 Nümunə: 1978-ci ilin noyabrında Hayananın (Cənubi Amerika) Constaun şəhərində dini təşkilatlardan birinin 910 üzvü öz məbədlərində könüllü şəkildə intihar edib, dünyasını dəyişdi (qeyd edək ki, 1999-cu ildə Çində də dini təşkilatlardan birinin üzvləri bu cür kütləvi intihar etmişdilər – müəl.). Məsələ beynəlxalq səviyyədə hay-küy qaldırıb, etiqadın və ya bu ideologiyanı yaradanların fenomenal gücü kimi hamını heyrətləndirdi, maraqlandırdı.

İstintaq nəticəsində aşağıdakılar məlum oldu: Deyilən məbəd ilk öncə ABŞ-ın San-Fransisko şəhərində yaradılıb və buranın əsasən kasıb təbəqələrini özünə cəlb edib, konkret etiqad ətrafında birləşdirib. 1977-ci ildə məbədin rəhbəri və buraya gələnlərin xarizmatik lider kimi qəbul etdiyi Cim Conson hansısa siyasi və ya hüquqi problemlərinə görə San-Fransiskonu tərk etməli olur və bir çox sədaqətli əshabları ilə birlikdə Hayanaya köçüb, buranın adamlardan uzaq cəngəlliklərində məbədini bərpa edir və onlarla birlikdə ayinlərini, mərasimlərini icra etməkdə davam edirlər. 1978-ci ilin 18 noyabrında Cim Consonun və ümumiyyətcə, təriqətin fəaliyyətini təhqiq etmək üçün onların yanına Kaliforniyadan konqressmen Leo R.Rayan və onun qrupundan olan üç nəfər gəlir. Heç də Cim Consonun xeyrinə olmayan nəticə ilə geri qayıdan bu dörd şəxs və onlarla birlikdə buradan qaçmaq istəyən bir məbəd üzvü Consonun göstərişi ilə öldürülür. Bundan sonra özünün həbs olunacağını, birdən-birə beş adamın (hansılardan ki, biri vəzifə başında olan dövlət xadimi olub) ölümündə günahlandırılaraq ən ağır cəzaya məhkum ediləcəyini, həyatının mənası olan bu məbədinsə dağılacağını dərk edən Conson, bütün icmanı yığıb, özünün intihar edəcəyini elan edir və hamını buna çağırır.

İlk olaraq bir gənc qadın buna reaksiya verir (hansı ilə ki, Consonun şəxsi münasibəti olduğu ehtimal edilir). Körpə uşağı ilə birlikdə, zəhər dolu bidona yaxınlaşıb ondan uşağına da içirib, özü də içir və bir neçə dəqiqə ərzində canını tapşırır. Bundan sonra, digərləri də çox sakitçiliklə bidona yaxınlaşır, könüllü olaraq zəhəri başına çəkib özünü öldürür. Zəhər içməyən və ya içənlər içərisindən xilas edilməsi mümkün olan bir neçə nəfər sonradan bildirirdilər ki, sanki, biz tilsimə düşmüşdük, hamı bir zombiyə çevrilmişdi, hansı ki, indi biz bunu etməzdik.

Bəs bu tilsimin sirri nədə idi?

Müxtəlif sahə mütəxəssisləri ilə birgə bu faktla psixoloqlar da məşğul olub, məsələyə aşağıdakı aydınlıqları gətirdilər. Fenomenə Los-Anceles universitetinin psixiatr və psixoloqu Luis Colion Uestin aşağıdakı aydınlığı gətirir: «Əgər məbəd Kaliforniyada yerləşmiş olsaydı, bu hadisə baş verməzdi. Lakin onlar başqa ölkədə, cəngəllikdə, dünyadan maksimum təcrid şəraitində yaşayırdılar. Bu da onları rəhbər uğrunda bu cür addıma provakasiya etdirib. Ələlxüsus da, ilk addımı qadının atması, burada vəziyyəti kəskin blokirovkalayıb, kişilərə seçim imkanı qoymayıb».

İnformasiya blokadasının, sosial izolyasiyanın (yəni «sensor depriviziyanın») hansı gücə malik olduğu göz qabağındadır.

Eynilə məhz bu səbəbdən, bir zaman qadınlar bənna və tekstil məhsullarının (yəni hərəmxana divarları və çadranın) arxasında gizlədilirdi. Çünki, bu cür təcridlik qadının ətraf dünya, həyat barədə yeganə informasiya mənbəyi olan ərinə bağlığını, etibarını, etimadını, onun qarşısında təlqinəhəssaslıq hissini qat-qat artırmış olurdu.

Deyilən mənada, kənd yerləri ilə müqayisədə şəhər yerlərində (ümumiyyətcə, inkişafın aşağı pilləsində olan yaşayış məskənləri ilə müqayisədə yuxarı pillədə olan yaşayış məskənlərində) qohumluq, dostluq, qonşuluq əlaqələrinin zəif olması, burada ailənin rolunun azalması, ənənələrin (ümumiyyətcə, sosial nəzarətin istənilən formasının) təsirinin minimuma enməsi və b. da məhz həmin bu «sosial depriviziya» effekti ilə əlaqədardır. Belə ki, bu sonuncularda hər bir ayrıca individin həyatında anonim, işgüzar, qısamüddətli, formal, səthi münasibətlərin xüsusi çəkisinin artması hesabına, bir tərəfdən – şəxsiyyətlərin inkişafına daha geniş imkanlar yaranaraq, ümumilikdə cəmiyyətin situasiyalara adaptasiya qabiliyyəti yüksəlsə və burada mədəni stereotiplər rəngarəngləşsə də, digər tərəfdən – bu halda doğmalara, yaxınlara, ümumiyyətcə, ayrılıqda hər kəsə həsr olunan vaxtın, diqqətin, ünsiyyətin ümumi çəkisinin dəfələrlə ixtisara düşməsi ilə cəmiyyətdə sosial səfərbərlik, mütəşəkkillik hissləri itir, şəxsiyyətlər təcridləşir, burada spesifik gərginlik mənbəyi meydana çıxır. Bu şəraitdə insan başqaları ilə münasibətdə özünün çoxşaxəli fərdiliyini büruzə verib, özünü hərtərəfli təqdim edə bilməkdən və başqalarını da bu keyfiyyətdə qəbul edə bilməkdən faktik olaraq məhrumdur (Maraqlıdır, inkişafın bu baxımdan fərqli pilləsində olan müxtəlif dövlətlərə eyni bir beynəlxalq normalar, meyarlar, standartlar prizmasından baxılması, münasibət bəslənilməsi nə dərəcədə düzgündür?), hansı ki, münasibət akvarelinin məhdud olduğu kənd həyatı (o cümlədən, sivilizasiya pilləsinin aşağı olduğu istənilən həyat) bu baxımdan deyilənlərin diametral əksidir.

 Müharibə zamanı – mühasirəyə düşmüş hərbi xidmətçilər; uzun müddət rəqibin arxa cəbhəsində yerləşmiş xüsusi təyinatlı qrup üzvləri; monoton mövcudluq şəraitində (məs., arxa düşərgələrdə və ya uzunmuddətli marşlar rejimində) yaşayan hissələrin əsgər və zabitləri; mülki əhalinin sığınacaqlarda yaşayan hissəsi, dövlətin öz ideologiyasının zəif olduğu dövrünün və ya ərazisinin əhalisi və b. bu və ya digər formada «sensor depriviziya» sindromunun təsiri altında olan təbəqəni təşkil edirlər və rəqib təsirinə maneəsiz düşürlər (Müharibədə psixoloji metodların konkret tətbiqi ilə əlaqədar əlavə olaraq bax: burada, səhifə 127, 136, 138, 145, 145, 152-153, 192, 201 və s.-ə).

Adi vaxtda kimisə bu metodla təlqin etmək üçün, sadəcə olaraq, onun uzun müddət evdən bayıra çıxmadığı və ya hər hansı formadasa uzun müddət dost-tanışlarından təcrid olduğu məqamı tutmaq, bundan sonra isə yavaş-yavaş əsas təsir materialını diqtə etmək gərəkdir.

III.2.1.4.Təlqin materialının məzmunu faktoru

Deyilənlərdən əlavə, təlqin aktında xüsusi rolu olan faktorlardan daha birisi – təlqinolunan materialın özünün məzmunu məsələsidir. Yəni nə deyilir, deyilən material ağla, yoxsa emosiyaya təsir üçün hesablanıb, birtərəflidir, yoxsa tamdır, və s.
Ümumi olaraq, əsasən aşağıdakı informasiyalar şüur baryerini dəf edərək birbaşa təhtəlşüur sferasına düşür:

— Şüur tərəfindən ətraflı analiz edilib, obyektin təhlükəsizliyi və ya rifahı baxımından əhəmiyyət kəsb etdiyi müəyyənləşdirilmiş informasiyalar;

— Analizi şüurun özünə və bütövlükdə obyektə ağrı verən informasiyalar, o cümlədən, məzmunu obyekt üçün psixi travma səciyyəsi daşıyan informasiyalar;

— Şüur tərəfindən analiz edilib təhtəlşüura göndərilməsi məsləhət bilinən hansısa bir informasiya iləsə assosiativ rabitədə olan, onunla eyni vaxtda obyektə təsir edən, onun fonunda yerləşən bütün növ siqnallar;

— Uzunmüddətli yaddaşda çoxdan mövcud olan informasiyalardan hansısa biri iləsə assosiasiya yarada bilmiş yeni informasiya;

— Obyektin emosiyalarına təsir göstərib, onda müəyyən (mənfi və ya müsbət) təəssürat oyada bilən informasiyalar;

— Obrazlı informasiyalar, o cümlədən, melodiyalar, peyzajlar, illüstrasiyalar və b.;

— Qavranılan obrazlı informasiyalarla (məs., musiqi, şəkil və s.-lə) assosiativ rabitədə olan informasiyalar;

— Natamam, məntiqsiz bir sözlə, şüurun qavramağa cəhd etdiyi, lakin bacarmadığı, şüurun gərginliyini doğuran informasiyalar, o cümlədən, dilemmalar, təhriflər və s.;

— Şüurun (o cümlədən, aktiv diqqətin) hansısa dominant bir məsələ iləsə məşğul (aludə) olduğu zamanda, onun xüsusi reaksiyasını doğurmayan, lakin həmin vaxtda paralel olaraq obyektin hiss kanallarına düşüb, onun hissiyyatını az da olsa qıcıqlandırmağa müvəffəq olan istənilən periferik siqnallar;

— Diqqətin maksimum yorğunluğu, yayğınlığı və ya hər hansı səbəbdən passiv olduğu dövründə verilən informasiyalar;

— Şüurun bir başqa məsələ ilə aktiv məşğul olduğu dövrdə onun fasilələrində ani ortaya çıxıb, lakin dərhal da itdiyindən şüuru ətalətindən yayındıra bilməyən informasiyalar;

— Yüksək təhsilli və ya analitik düşüncə tipinə mənsub insanlar az savadlı və ya az analitik düşüncə qabiliyyəti olan insanlarla müqayisədə rasional arqumentlərə daha çox meyllidir. Məsələ ilə maraqlanan, düşünən auditoriya birbaşa arqumentlərə meyllidir. Diqqətsiz auditoriyaya periferik (dolayısı) arqumentlər daha yaxşı təsir göstərir – bu zaman «kommutatorun» xoşa gələn olub-olmaması məsələsi daha çox rol oynayır (eksperiment və ya nəzəriyyə: Chaiken 1980; Petty & others, 1981) (131 səh. 319)

— Müsbət emosiyalarla assosiasiya olunan informasiyalar (eksperiment və ya nəzəriyyə: Dabbs & Janis 1965; Petty & others, 1993; Bodenhausen 1993; Schwarz & others, 1991);

— Obyektin formalaşmış ilkin mövqeyindən o qədər də kəskin fərqlənməyən informasiyalar (eksperiment və ya nəzəriyyə: Elliot Aponson, Judith Turner & Merril Carlsmith – 1963) (131 səh. 327);

— Obyektin əks mövqedən xəbərdar olduğu və ya yaxın vaxtda ola biləcəyi halda informasiyanın ikitərəfli, yəni kontrarqumentlərlə birgə çatdırılması (eksperiment və ya nəzəriyyə: Jones & Brehm 1970; Lumsdaine & Janis 1953) (131 səh. 327)

— İki informasiya bir-birinin ardınca, dalbadal verilərkən: 1) Əgər onların verilməsindən sonra müəyyən vaxt keçirsə, onda ilkin verilən informasiya; yox əgər: (2.a) iki informasiyanı bir birindən böyük zaman kəsiyi ayırır və ya (2.b) obyekt ikinci xəbərdən dərhal sonra qərar qəbul etməli olursa onda – ikinci informasiya daha yaxşı yadda qalır və təsir göstərir (Jones & others, 1968; Langer & Roth 1975; McAndrew 1981; Gary Wells & others, 1985). (131 səh. 327);

— Obyektin: a) müsbət münasibət bəslədiyi; b) nəzərində avtoritet kimi və ya xüsusi kompetent sahibi kimi qəbul etdiyi; c) onun öz qrupundan olan; d) gözəl görünüşlü (ələlxüsus emosional xarakterli informasiya verildiyi halda) və b. bu kimi mənbələrin verdiyi informasiyalar;

Və s. (əlavə olaraq bax: burada, səh. 41, 136)

Kimisə təlqin edə bilmək üçün də lazımi komandanı məhz bu variantlara «tərcümə» edə bilmək zəruridir.

c) Şüur baryerini dəf edərək birbaşa olaraq təhtəlşüura müdaxilə etməyə imkan verən daha bir metod – lazımi fikri obyektə obrazlı informasiyaların fonunda, onlarla kombinasiyada, assosiasiyada diqtə etməkdir. Həmin kateqoriyadan olan informasiyalarsa, qəti olaraq şüur müqavimətini doğurmadan, birbaşa uzunmüddətli yaddaşa düşdüyündən, onlarla rabitədə, assosiasiyada olan bu lazımi komandanı da özləri ilə birlikdə ‘‘dal qapı’’dan təhtəlşüur sferasına daşıyırlar.

 Nümunə üçün, məs., estetik məzmun kəsb edən bütün növ informasiyalar – məs., şəkillər, melodiyalar, ətirlər və s. (əlavə olaraq bax: «Hərbi (fiziki) təzyiq» bölümünün «Psixogen təsir generatorları» hissəsinə. [burada, səh. 166]) deyilən kateqoriyaya aiddir. Bunların fonunda, onlarla müşayiətləndirilən, bəzədilmiş istənilən növ komanda, informasiya daha tez və daha uzun müddət yadda qalır, obyektin təfəkküründə daha dərin iz buraxır, daha yaxşı həkk olunur, nəinki monoton, bəsit, rəngarənglik və dinamiklikdən məhrum olan yazı, danışıq, hadisə və s.

Məhz həmin səbəbdən, uşaq kitabları mətnə aid müxtəlif şəkillərlə bəzədilir ki, uşağın ifrat yaxşı inkişaf etmiş obrazlı təfəkkürü bu yeni informasiyanı həmin şəkillə assosiasiya hesabına yaxşı yadda saxlaya bilsin; həmin səbəbdən, böyüklər (ələlxüsus qadınlar) üçün olan kitabların dizayn işinə xüsusi diqqət verilir; həmin səbəbdən, eyni bir əsərin film variantı daha yaxşı yadda qalır, qavranılır, nəinki, kitab variantı (çünki bu birincidə hər şey dinamik və rəngarənglik fonunda təqdim edilir); həmin səbəbdən, mnemotexnikada, istənilən yeni predmeti yadda saxlamaq üçün onu hər şeydən əvvəl öz təsəvvüründə maksimum parlaq və hərəkət edən, dəyişən vəziyyətdə təsəvvür etmək tövsiyyə edilir; həmin səbəbdən, istənilən şeirin mahnı variantı daha yaxşı yadda qalır – çünki bu ikinci halda o, melodiya ilə assosiasiyadadır; Həmin səbəbdən həzin musiqi fonunda edilən söhbətin, deyilən fikrin təsir effekti xüsusilə güclü olur; Poeziyanın, gecənin füsunkar təsir gücü də bununla əlaqədardır; həmin səbəbdən, gənclər öz sevgililərinə nəyisə zəruri fikir çatdıranda bununçün ilk əvvəl ya onun təsəvvürünü, beynini rəngarəng ideallar, xəyallarla doldurub sonra öz fikirlərini çatdırır və ya da bunu hansı rəngarəng park gəzintisində, film tamaşası zamanı və ya ondan dərhal sonra edirlər – fəqət, bu cür obrazların, rəngarəngliyin dinamikliyin oyatdığı təəssürat həmin məqamda eşidilən, görülən, duyulan, yaşanılan hər bir elementi, detalı onlarla birlikdə birbaşa uzunmüddətli yaddaşa ötürür (qızlar da sonra düşünürlər ki, axı necə oldu o məni əfsunladı, tilsimə salıb başqa vaxt razılaşmadığım şeylərlə özüm də bilmədən, razı saldı və onunla bağlı xatirələrisə indi heç cür beynimdən silə də bilmirəm...).

Deyilənlər, istənilən adi fikri, komandanı, informasiyanı obrazlı informasiyalarla assosiasiya variantında çatdırmağın təlqin effektini göstərmək məqsədindən irəli gəlirdi. Lakin adi ünsiyyət zamanı bunların əksəriyyəti yarayan deyil, çünki öz məhəbbətini meşəlikdə, dağ döşündə, füsunkar təbiət qoynunda, özü də mahnı vasitəsilə çatdırmağı ancaq hindistanlılar bacarar. Yaxud öz ünsiyyətinin təsir effektini artırmaq üçün heç kəs özü ilə müxtəlif söhbət mövzularına aid şəkillər komplekti gəzdirəsi, üstəlik də söhbət əsnasında, əyani vəsait kimi bunları bir-bir çıxarıb göstərəsi deyil. Lakin nitqin obrazlılığını, deməli, təsir gücünü artırmaq üçün elə nitqin özünün bir sıra elementlərindən istifadə etmək mümkündür ki, bunlar da, istənilən diqtəyə lazımi obrazlı fon yarada bilir. Deyilənlər «bəlağət» elminin çoxdan yaratdığı və bugünkü elmdə «ritorik fiqurlar» adı ilə tanınan ifadə elementləridir ki, bunların da əsas məqsədi lazımi fikrin estetik xüsusiyyətlərini artırmaqdır. Bu fiqurlar qrupuna qismən aiddir: metaleps, sinekdoxa, antonomeza, litota, mübaliğə, silleps, antifraza, allyuziya, metafora, alleqoriya, kinayə, təzad, məcaz, evfemizm, perifraza, inversiya və s. (terminlərin izahı ilə bağlı ritorika, ədəbiyyat, linqvistika və s. sahəsindəki istənilən lüğətdən ətraflı məlumat almaq mümkün olduğundan, burada onların şərhinə izafi yer ayrılmır. Hər halda, bunlardan məcaz, kinayə, mübaliğə, alleqoriya və s. kimi sadələrinin mənası, elə bilirik, hamıya aydındır). Başqa sözlə, nitqin bu ifadə elementləri ilə zənginləşdirilməsi onun obrazlılığını artırır və istənilən fikrin təsir gücünü artırır. Ətrafdakılarsa bu adamı olduqca maraqlı, gözəl danışıqlı şəxs kimi qəbul edirlər. O, hətta dönə-dönə eyni bir əhvalatı təkrar edib, ideyanı vurğulasa da, hər dəfə bunu fərqli stildə və fərqli fiqurlarla bəzəyib ifadə etdiyindən, deyilən dinamik və rəngarənglik təmin olunmuş olur və buna görə də, ətrafdakılar onu təkrar kimi qəbul etmirlər.

Yekunda bir şeyi qeyd edək ki, gözəl zahiri görkəmli və ya gözəl geyimli adamların təsir gücünün sirri də bundadır. Belə ki, onların bu cəhətləri, onların istənilən fikrinə müvafiq estetik fon yaradıb, fikirlərinin obrazlılığın avtomatik olaraq artırır.

III.2.1.5.Təlqin texnikası faktoru

Təlqin aktında xüsusi rolu olan digər bir amil – təlqin texnikası amilidir. Yəni lazımi materialı (əmri, komandanı, reklam rolikini, əsəri və s.) obyektə necə çatdırmaq məsələsidir.

1) Obyektin təhlükəsizliyinə hədə törədən, və ya hər nə cürsə onun təhlükəsizliyi ilə əlaqələndirilən informasiya ona daha yaxşı təsir göstərir: Məsələn, aparılan eksperiment zamanı iki qrupdan birinə müvafiq arqumentlərlə bildirilir ki, siqaret çəkməyənlər uzunömürlü olurlar; ikinciyə isə bildirilir ki, siqaret çəkənlər tez ölürlər (eksperiment və ya nəzəriyyə: Dawn Wilson & others, 1987, 1988); spirtli içkilərlə bağlı da bunun analogiyası mövcuddur (eksperiment və ya nəzəriyyə: Claude Levy-Leboyer – 1988) (131 səh. 322);

2) Birbaşa görüşməklə, şəxsən deyilən söz daha təsirli olur, nəinki telefon, məktub və s. vasitəsilə deyilən söz. Nümunə üçün, ABŞ-ın Miçiqan ştatında namizədlər seçicilərin bir hissəsinə – KİV vasitəsilə (19%), ikincisinə – məktub (45%), üçüncü hissəsinə isə – şəxsən görüşməklə öz seçkiqabağı təbliğatını çatdırıblar (75%). Nəticədə, hər variantın qarşısındakı mötərizədə göstərilən faiz göstəriciləri əldə edildi (eksperiment və ya nəzəriyyə: Samuel Eldersveld & Richard Dodge – 1954; Eksperimentin variantları: Maccoby & Alexander 1980, Maccoby – 1980) (131 səh. 331);

3) Xəbərdar olmaq – silahlanmaq deməkdir. Qarşı tərəfin gözləmədiyi, hazırlaşmadığı vaxtda göstərilən təsir xüsusi effekt göstərir;

4)  «Kommunukatorlar ardıcıllığı» effektindən istifadə etmək xüsusi effekt göstərir. Bu zaman bir neçə arqument bir nəfərin yox, ayrı-ayrı adamların dilindən səsləndirilir;

5) Xüsusi fəndlərlə auditoriyanı öz qiymətində və ya məsələyə diqqətsizliyinə görə məsuliyyət hiss etməyə məcbur etmək; Natiqin gərgin yox sərbəst pozası; Eyni məlumatın dönə-dönə təkrar etmək; Auditoriyanın dağılmış diqqətini toplayan vasitələrdən istifadə etmək və s. də təlqin prosesinin effektini artırmağa imkan verən vasitələrdəndir;

6) Özünü lap əvvəldən təcrübəsiz, sadəlövh kimi göstərərək rəqibi arxayınlaşdırmaq, passivləşdirmək də gələcəkdə ona lazımi informasiyanı maneəsiz qəbul etdirməyə imkan verən vasitələrdəndir.

 Bəzi qızların özlərini hər sahədə həddən artıq təcrübəsiz kimi göstərərək, oğlanların himayədarlıq hissini doğurub, sonra da onları ürəkləri istədiyi formada istismar etməsi, bəzi xarici siyasi radiostansiyaların öz verilişlərdə məqsədli şəkildə tez-tez texniki və digər tez sezilə bilinən kobud səhvlər buraxıb, bununla da, tamaşaçı və ya dinləyicilərdə bu verilişin qeyri-professional səviyyədə, tələm-tələsik, xüsusi hazırlaşmadan təşkil olunduğu və buna görə də, konkret məqsəd güdmədiyi təsəvvürü yaradılması və b. bu qəbil fəndlərdəndir.

Bunlardan əlavə, təlqin prosesində xüsusi effekt əldə etməyə imkan verən metodlardan daha birisi «İnformasiyanın periferiyadan verilməsi» metodudur. Bu variantın xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, o cümlədən, hipnozun da əsasında bu variantın dayandığını nəzərə alaraq onun barədə xüsusi olaraq ətraflı söhbət açırıq:

7) «İnformasiyanın periferiyadan verilməsi» ilə aparılan təlqin

Şüurun funksiyasını blokirovka edərək, lazımi informasiyanı birbaşa individin təhtəlşüuruna çatdırmağa imkan verən metodlardan daha birisi – onun aktiv diqqətini, şüurunu bir başqa məsələ ilə məşğul edib, lazımi informasiyanı ona bu məsələnin fonunda periferiyadan verməkdir. Bunun üçün verbal və ya qeyri-verbal (yəni vizual, daktil və s.) kanallardan hər hansısa birində, məs., dildə, diqqətyayındırıcı fikir ifadə olunur, digəri ilə (məs., jest və mimikalarla) zəruri olan əsas komanda, məna diqtə edilir, formulə edilir (və ya əksinə). Yaxud eyni bir kanalda həm əsas komanda, həm də diqqətyayındırıcı fikir ifadə olunur, sadəcə bu komanda, çatdırılan həmin ümumi, lazımsız informasiyanın arasında bəzi fəndlərlə informasiyadan fərqləndirilir – məs., ayrıca fikirləri, obrazları, simvolları və s. müəyyən intonasiya, baxış, pauza, toxunma, jest və s. maneraları ilə xüsusi vurğulamaq yolu ilə. Bütün hallarda elə edilir ki, ötürülən bu əlavə məna, əlavə təsir tərəfdaşın diqqətini xüsusi cəlb etməsin və onun özü üçün nəzərəçarpmaz qalsın. Onun təhtəlşüuru üçünsə bu ötəri fakt nəzərəçarpmaz qalmır. Belə ki, hər bir əlahiddə məqam, hər bir ayrıca vurğulanan nüans burada xüsusi qeydə alınaraq bir-biri ilə əlaqələndirilir, müxtəlif variantlarda kombinasiya edilərək, deşifrələnir, mənalandırılır.

Deyilən mənada təlqin üçün diqqətin istənilən vasitə ilə «tutulub saxlanılması» metodu burada yararlıdır, məs., adi çaşdırıcı, tərpənməz, sərt baxışla, müxtəlif diqqətcəlbedici predmetlərlə, əl-qol hərəkətləri ilə, zahiri görkəmdə edilən aşkar dəyişikliklərlə və s.

 Adi hipnoz məhz bu variantın növmüxtəlifliyidir. Burada ilk əvvəl obyektin diqqəti hansısa bir parlaq predmetlə cəlb edilir, «tutulub saxlanılır», lazımi səviyyə əldə olunduqdan sonra, verbal üsulla ona yatmaq barədə komanda diqtə edilir. Lakin bu klassik hipnozun metodudur. Fərqli xalqların, fərqli məktəblərin hipnoz metodları da bir-birindən fərqlənir. Belə ki, aktiv diqqəti «zəbt etmək», «tutub saxlamaq» üçün burada hansısa bir parlaq cisimdən istifadə olunurdusa, bəziləri bunu üçün ekstaz yaradan musiqidən, bəziləri müxtəlif toxunmalardan və s. istifadə edir. Lazımi komanda isə bunların aralığında müəyyən tilsim, ovsun kimi oxunur.

Deyilən məqsəd üçün adi maraqlı söhbət özü də kifayət qədər effektli vasitədir. Belə ki, burada əsas məsələ – tərəfdaşı aludə edib, onun bütün diqqətini nəyinsə üzərində cəmləməkdir ki, maraqlı söhbət də bu funksiyanı uğurla yerinə yetirə bilir (hansı söhbətin tərəfdaş üçün maraqlı olub, hansının maraqsız olduğunu necə təyin etmək üsulları isə «Sərbəst assosiasiya metodu» bölümündə [burada, səh. 77-də] ətraflı izah edilib).

 Adi söhbətdən təlqin aləti kimi istifadə halında, əvvəlcə, müxtəlif əlamətlər, simptomlar əsasında diqqətini cəlb edib, onu söhbətlə aludə etdiyinizi müəyyənləşdirirsiniz. Lazımi fikir bu məqamda sözgəlişi ortaya atılır və tərəfdaşın onu analiz edib, düşünüb rasionallaşdırmasına macal verməmək üçün dərhal da, diqqət əvvəlki məsələnin üzərinə qaytarılır, mövzu yayındırılır və ya söhbət əsnasında əsas fikri «sözarası» çatdırıb, sonra analiz etməsinə imkan vermədən diqqəti bir başqa məsələyə yönəldilir, mövzu dəyişdirilir, araya «söz qatılır» və s. Bununla da onun tərəfdaş tərəfindən çox tezliklə unudulmasına nail olunur. Lakin onun təhtəlşüuru isə bunu unutmur. İnformasiya, faktik olaraq, obyektin hiss kanallarına düşdü və onun hiss reseptorlarını qıcıqlandırdı. Şüur özünün ətalətliyi ucbatından onun təhlilinə köklənməyə macal tapmasa da (yəni obyekt onu ətraflı analiz edib dərk edə bilməsə də), hissiyyat, faktik olaraq, ona reaksiya verdi. Bu aniliksə heç vaxt izsiz itib getmir. Ümumiyyətcə, isə, nəinki bu, hətta hissiyyata ötəri də olsa düşən istənilən siqnal heç vədə izsiz itib getmir və hər hansısa formadasa reaksiya doğurur. Belə ki, bütün deyil, yalnız bəzi hiss edilənlər dərk edilir və hiss edilib, dərk edilməyən informasiyalarsa, itməyib, birbaşa təhtəlşüur sferasına daxil olur, oradan əbədi olaraq fərdin gələcək bütün fəaliyyətinə aktiv təsir göstərir. Adi halda təhtəlşüura daxil olan siqnallar yolunda şüur adlı senzor, filtr, klapan yerləşdiyindən, adətən orqanizm ona edilən zərərli müdaxilələrdən sığortalanmış olur. Bu halda isə, diqtə olunan ötəri komanda şüur «senzorunun» təftişinə məruz qalmadığından, orqanizmin instinkt deyilən avtomatik mexanizmi onu ‘‘tələb olunanadək’’ ‘‘qrifi’’ (burada – ustanovkası) ilə ‘‘dal qapı’’dan uzunmüddətli yaddaşa göndərir ki, şüurun «boş vaxtında» analiz olunmaq üçün geri çağırılsın. Lakin elə burada da həmişəlik olaraq ilişib qalır, çünki o, deyilən prinsip üzrə lazımi qaydada verilibsə, elə sonradan da xatırlanmayıb, unudulasıdır. Bununla belə, bu unutma, yalnız məntiqi təfəkkürə aid məsələdir, qeyri-məntiqi təfəkkürə, o cümlədən, təhtəlşüura yox. Fəqət təhtəlşüur, uzunmüddətli yaddaşa düşmüş digər bütün siqnallar kimi onu da, şüur «senzor»undan keçib, ətraflı saf-çürük edilmiş informasiya sırasında qəbul edəcək və sonrakı əməliyyatlarında stereotip, «ustanovka», meyar, transfer və s. kimi daim nəzərə alacaq, qərarlarında onunla hesablaşacaq.

«İnformasiyanın periferiyadan verilməsi» ilə aparılan təlqinin ən ideal nümunəsi – «25-ci kadr effekti» hadisəsidir ki, onun barədə burada «Hərbi (fiziki) təzyiq» bölümünün «Psixotron silahlar» hissəsində [bax: burada, səh. 167] ətraflı danışılacaq. Bu halda obyektin aktiv diqqəti söhbətlə yox, hansısa bir filmin süjeti ilə məşğul edilir və lazımi komanda bu filmin lentinin hər 25 kadrından birində yerləşdirilir. Nəticədə, filmin qayəsi, fabulası ilə aludə olan şüur, bu aniliyə köklənə bilməsə də, iyirmibeşdəbir saniyə müddətində görünüb yox olan bu kadrdan gələn siqnallar faktik olaraq göz analizatorlarına düşüb, onu ani də olsa qıcıqlandırdığından, yuxarıda deyilən mexanizm fəaliyyət göstərməyə başlayır.

Sadalananlardan savayı, deyilən «İnformasiyanın periferiyadan verilməsi» ilə aparılan təlqin» digər bir sıra yerlərdə də geniş tətbiq olunmaqdadır, məs.:

 Müəyyən edilib ki, sürücülər üçün yol kənarında hər beş-altı yüz metrdən bir bir-iki yol işarəsi qoymaqdansa, onları cəmləyib hər iki-üç km.-dən bir 7±2 sayda (yəni 5-9 arası) yol işarəsi qoymaq onların sürücülər tərəfindən yadda saxlanılmasının effektini artırır. Belə ki, sürücü bunların hər birini şüur süzgəcindən keçirib, üstündə düşünməyə macal tapmadan hamısını kompleks şəkildə fiksiya etdiyindən, qavrayışı da impulsiv səciyyə daşıyır və beyinə partlayış dalğası şəklində daşınır.

 Eksperimentlərdə (eksperiment: Norman Miller & others – 1976; MacLachlan & Siegel – 1980; Foulke & Sticht – 1969; həmçinin, Peng & others, 1993; Smith & Shaffer 1991) müəyyən edilib ki, sürətli (yüksək templi) danışıq daha inandırıcı təsir göstərir. Bu halın özü də «İnformasiyanın periferiyadan verilməsi» effekti ilə əlaqədardır. Belə ki, bu halda da obyekt informasiyanın məzmununu analiz etməyə macal tapmadan onu beyninə toplayır (131 səh. 315)

 «İnformasiyanın periferiyadan verilməsi» metodundan təhsil sistemində də istifadə etmək mümkündür. Belə ki, ibtidai təhsili hərfləri öyrətməkdən başlamaqdansa, bütövlükdə ayrı-ayrı sözləri öyrətməkdən başlamaq, hətta beşikdə olan uşağa da kitab oxumağı öyrətməyə imkan verərdi. Bunun üçün, sadəcə olaraq, ayrı-ayrı sözlər aydın şriftlə və iri hərflərlə böyük vərəqdə yazılır. Sonra hər gün bunlardan beş-altısı (daha dəqiq deyilsə, 7±2-si) sürətlə uşağa göstərilib, gizlədilir və hər dəfə də, hər birinin mənası izah edilir. Paradoksal da olsa... körpə ona cəmisi bir dəfə göstərilən bu sözlərin 70-80%-ini yadda saxlayır. Paradoksun həlli isə ondan ibarətdir ki, əvvəla – körpə bu sözləri, müxtəlif hərf kombinasiyası kimi deyil, ayrıca obraz kimi qavrayır və buna görə də, onun «analizi» ilə uşağın obrazlı təfəkkürü məşğul olur və istənilən obrazlı informasiya kimi o, birbaşa olaraq onun uzunmüddətli yaddaşına düşür. Bunların ona ani göstərilib gizlədilməsi isə beynindəki reqressiv prosesləri azaltmaq və hələ formalaşmamış şüurunu stimullaşdıraraq bu yenilik ətrafında səfərbər etməmək məqsədindən irəli gəlirdi. Nəhayət, beşikdə olan uşağın belə şeylərə qabil olmasının absurdluğu onunla aradan qalxır ki, körpə uşağın öyrənmə qabiliyyəti, yaddaş imkanı böyüklərinkindən qat-qat yüksəkdir və bu baxımdan, uşağın yaşının bu işdə az olması işin ziyanına yox, əksinə, nə qədər az olsa bir o qədər çox xeyrinədir.

Deyilənlər, bu metodun müxtəlif tətbiq variantları olub, ümumi mexanizmi daha ətraflı açmaq məqsədilə təsvir olunurdu. Sadalananlardan əlavə, obyektin fikirlərinin dolaşdırılması (məs., müxtəlif yalan məlumatlar, gözlənilməz hərəkətlər, məntiqsizliklər və s. vasitəsilə), onun «seytnot» vəziyyətinə salınması (məs., qərar qəbulunda tələsdirilməsi yolu ilə), həmçinin onun çıxılmaz vəziyyətə, ekstremal şəraitə salınması, dilemma qarşısında qoyulması, söhbətin onun zəif bildiyi mövzular üzrə aparılması və b. da, şüuru blokirovka etməyə, «dövrədən açmağa» imkan verən bu cür vasitələrdəndir;

8) Pilləli təlqin:

Təlqinə imkan verən daha bir metod – lazımi komandanı subyektə bütövlükdə deyil müəyyən porsiyalarla, hissə-hissə, tədriclə diqtə etməkdir (əlavə olaraq bax: «Riskli fikirləri necə ifadə etməli?» bəhsində, sonuncu metoda. [burada, səh. 113]).

Məqsədinizi birdən-birə kompleks variantda ortaya qoymaq, tərəfdaşı hürküdüb, onu qətiyyətlə müdafiəyə köklədiyi və müqavimətə vadar etdiyi halda, əksinə, pillə-pillə irəliləmək, tərəfdaşa adaptasiya üçün möhlət verir və onun «ustanovka»larını, stereotiplərini addım-addım qırır. Kiçicik güzəştləri özü üçün qeyri-məqbul hesab etməyən tərəfdaş, hansısa situasiyada ona razılaşa bilir. Lakin bu xırda addım, bütövlükdə onun özünə baxışını, münasibətini dəyişir. İndi o, özünü hansısa qəhrəmanlıqlara və ya əclaflıqlara qabil bir şəxs kimi görür. Bu məcburiyyətdən əvvəlsə, həmin şəxs heç cür özünü bu rolda təsəvvür edə bilməzdi. İndi artıq, onun şüuru bu rolu ‘‘həzm edə’’ bildi və bundan sonra digər bu tipli addımlar daha onun üçün «psixoloji baryer» oyatmayacaq. Lakin indi siz ona analoji təklif verməyəcəksiniz. Xeyr. Yenilik müəyyən inkubasiya mərhələsi keçib, onun düşüncələrində müəyyən «ustanovka»lar, stereotiplər şəklində kristallaşdıqdan sonra, qayadan daha bir qəlpə də qoparırsınız. ‘‘Yara’’nın yeri ‘‘sağaldıqdan’’ sonra yenə də və s. Ta ki, məqsəd əldə olunana qədər.

 Koreya müharibəsi dövründə bir çox amerikan əsgərləri Çinin əsir düşərgələrinə düşdülər. Müharibədən sonra isə bir amerikan qəzetinin təbirincə deyilsə, «bütün amerikan əsgərlərinin demək olar ki, hamısının əsirlikdə olduqları müddətdə, bu və ya digər formada ABŞ əleyhinə fəaliyyət göstərdikləri, qayıtdıqdan sonra da kommunist ideyalarına sadiq qalıb, ABŞ üçün həqiqi təhlükə törətdikləri» məlum oldu. Dünənə qədər qatı vətənpərvər olan bu əsgərlərin qısa müddət ərzində bu dərəcədə dəyişilib, qatı kommunistə çevrilməsi dərhal hansısa Şərq cadugərliyi, mistika ilə əlaqələndirilməyə başlandı. Lakin müəyyən müddətdən sonra problemə psixoloqların qarışması ilə məsələnin qaranlıq tərəfləri yavaş-yavaş aydınlaşdı. Sən demə, Çin tərəfi onlar üzərində aşağıdakı psixoloji əməliyyatı aparıbmış: İlkin mərhələdə subordinasiya və yayındırıcı təsirlərin neqativ effektini azaltmaq üçün, əsirlər arasından ilk olaraq zabitlər və xüsusi aktivlər seçilib, digər qalanlarından təcrid edilir; İkinci mərhələdə – yerdə qalan əsgərlər arasında müxtəlif formalı amerikanpərəst (çinpərəst yox, amerikanpərəst!) mövzulu oçerklər, müsahibələr üzrə müsabiqələr, istedad yarışları və s. təşkil edilir. Priz isə bir neçə formadan ibarət olur: cüzi ərzaqdan tutmuş, müsabiqə və onun müəllifi barədə radioda xoş söz deyilməsinə, qalib əsərin radioda səsləndirilməsinə, digər əsir düşərgələrinin hamısının divar qəzetlərində çap edilməsinə və s. qədər. Amerikanlar bu işə həvəslə girişirlər, çünki burada özləri, öz vətənləri üçün elə bir ziyanlı heç nə görmürlər, əksinə, bunu özlərinin vətənpərvərlik ruhunu ifadə üçün bir şans kimi qəbul edirlər. Lakin müsabiqələrin hamısının əsas şərtlərindən biri də o olur ki, oçerklər, qəzet və ya radio üçün olan materiallar və s. «obyektiv» olmalıdır, yəni bunlarda ABŞ, onun siyasəti, addımları və s. nə qədər təriflənsə də, formallıq xatirinə də olsa, bunların «müəyyən qüsurlardan xali olmadığı», «ABŞ cəmiyyətinin hələ mükəmməlliyin son pilləsində olmadığı» və s. kimi ümumi frazalardan ibarət etiraflar da edilsin. Əsirlər üçün bu, cüzi məsələ idi, çünki burada elə bir təhlükəli məqam yox idi və deyilən təriflərlə müqayisədə bunlar heç nədir. Üstəlik də ki, heç bir dövlətin, quruluşun ideal olmadığı məlum faktdır və burada onun etiraf olunmasının formallıqdan irəli gəldiyini də düşərgədəkilərin hamısı yaxşı bilirdilər. ABŞ barədə uzun-uzadı standart təriflərini, hamının həm də cüzi tənqidlərlə yekunlaşdırması, getdikcə adət halını alıb, hamı tərəfindən norma kimi qəbul edildikdən sonra, getdikcə təklif edilməyə başlandı ki, əsgərlər «ABŞ qüsurlardan da xali deyil» və yaxud «ABŞ rəhbərləri də, hamı kimi, heç də ideal deyillər» tipli fikirlərinə bir qədər aydınlıq gətirsinlər, getdikcə bu da düşüncələrdə özünə yer tutduqdan sonra, təklif edilməyə başlandı ki, ABŞ cəmiyyətində, ABŞ siyasətində, ABŞ rəhbərliyində və s. hamının durub-oturub təkrarladığı, o cümlədən, onun özünün də dediyi həmin o, qüsurlardan, problemlərdən bir neçəsini sadalasın. Paralel olaraq bu müharibədə uşaqların, körpələrin, xəstələrin, qocaların, qadınların və s. təsadüfdən və ya qəsdən öldürülməsinə münasibət bildirməsi təklif olundu. Daha sonra kommunizmin, Çinin xeyrinə formal da olsa «bir iki xoş söz» işlədən oçerklər, məqalələr, müsahibələr və s. qiymətləndirilməyə başlandı və s. Bir sözlə, belə-belə, getdikcə hamı antiamerikan və prokommunizm ruhunda düşünməyə stimullaşdırıldı. Bir-birini təkrarlayan, bayağı amerikanpərəst çıxışlar fonunda, rəngarəng və konkret arqumentli, ciddi analiz formasında olan antiamerikanpərəst və prokommunist məzmunlu çıxışlar norma halını aldı. Üstəlik də, bu məqamlar onların beyninə öz yoldaşlarının, həmvətənlərinin dili ilə yeridildiyindən, faktik olaraq, etiraza da yer qalmırdı. Belə-belə, onlar bu müharibənin kökünü kəsmək üçün nə etmək lazım olması barədə müsabiqələrə, daha sonra əməkdaşlıqlara və s. cəlb olundular ki, nəticədə ABŞ-ı qorxuya salmış, tilsim kimi yozulan həmin o hal meydana çıxdı. Hansı ki, Çin ideoloqları çox səbrlə amerikanların bu cür ideoloji dezoriyentasiyası ilə məşğul olmayıb, elə ilk əvvəldən onlara əməkdaşlıq təklifi versəydilər, bunun nə cür nifrət dolu müqavimət reaksiyası doğuracağını təsəvvürə gətirmək çətin deyil. Deyilən metodla əldə edilən effekti isə sonradan əsirlikdən qayıdan bir amerikan zabitinin öz xatirələrində yazdığı aşağıdakı fikirlər aydın xarakterizə edir: «Biz o məharətdə və o həcmdə rəqib təbliğatına məruz qalmışdıq ki, bütövlükdə nəyin rəqib təbliğatı, nəyin bizim öz fərdi qavrayışımız olduğunu tezliklə bizlərdən çoxumuz ayırd etməkdə çətinlik çəkirdik. Artıq biz son damla qanımıza qədər vuruşmağa və vətən uğrunda ölməyə razı deyildik» (Yeri gəlmişkən, ayrı-ayrı xarici təşkilatların bu gün azərbaycanlı gənclər, tələbələr, aspirantlar, alimlər və s. arasında tez-tez keçirdikləri müxtəlif «istedad müsabiqələrinin», konfransların, mövzu yarışmalarının və s. arxasında belə bir maraq dayanmır ki?);

 Tələbatı pillə-pillə artırmaqla 1971-ci ildə Maltanın baş naziri İngiltərədən əhəmiyyətli güzəşt əldə etməyə müvəffəq olmuşdu. Hava və su bazalarının dəyəri ilə bağlı danışıqlarda hər növbəti razılaşmadan sonra Maltanın baş naziri «cüzi bir problemin də qaldığını» bildirib, növbəti şərtini irəli sürürdü. Əldə olunan irəliləyişləri, belə xırdaçılıqların səbəbindən pozmamaq xatirinə isə İngiltərə tərəfi xah-naxah güzəştə getməyə məcbur olurdu. Nəhayət, yekunda məlum olur ki, belə xırda-xırda güzəştciklər ümumi hesabda qabaqcadan verilən nəqd 10 milyonlarla funt sterlinq, tərsanə işçilərinin məşğulluğuna qarantiya, kontraktın əbədiliyinə baza yaratmaq və s. kimi məsələlərdən ibarətdir, hansı ki, bunların hamısının qabaqcadan birdəfəliyə ortaya qoyulması İngiltərə tərəfini qorxudub danışıqlardan çəkindirərdi. Qram-qram artırılan tələb isə ümumi itkini nəzərdə böyütməyib, şərtin tədrici qəbulunu asanlaşdırırdı.

 Bugünkü gündə bir başqa dövlətin ərazisində yayımlanan xarici radiostansiyaların çoxu bu fənddən aktiv istifadə edir. Belə ki, hansısa cəmiyyətdə intişar tapması məsləhət bilinən bir fikir, həmin cəmiyyətin (dövlətin) özünün ayrı-ayrı mətbu orqanlarını izləməklə onlardan axtarılır-tapılır, seçilib xüsusi koloritlə verilişlərdə səsləndirilir və müəllifin «siyasi erudisiyası», «yüksək savadı», yazının, fikrin dərin məzmunu əlahiddə vurğulandırılır. Təbii ki, xarici «ekspertlərin» bu cür «rəyini» almaq, bununla öz redaksiyasında, jurnalist həmkarları və dost-tanışları, qohumları arasında xüsusi status qazanmaq, onların yanında öz savadlılığını intellektual yetkinliyini təsdiqləmək və s. naminə bir başqa müxbirlər də, başqa problemləri bir tərəfə tullayıb, kütləvi şəkildə bu mövzuya girişirlər ki, bununla da cəmiyyətin beyni yer-yerdən bu fikirlə doldurulur, düşüncəsi hər cür yoluxdurulur.

 Məhz həmin səbəbdən, bəzi adamlar vəzifəsi artanda dostlarını dəyişir, var-dövləti artanda arvadını. Çünki artıq onun özü barəsində təsəvvürü əvvəlkindən kəskin fərqlənmiş olur.

Və s...
  
Kafi əsaslılıq – hələ fikrin avtomatik olaraq inandırıcı olması demək deyil. İnandırıcılıq – böyük əksər hallarda, təsir obyektinin «ustanovka»larından, inamlarından, maraqlarından, tələbatlarından, onun düşüncə tərzindən, milli psixologiyasının xüsusiyyətlərindən və s. asılı olan bir prosesdir və bunları nəzərə almadan kiməsə nəyisə qəbul etdirmək qeyri-mümkündür.
 