Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Erməni millətinnən də yazmı san? -Yox,-dedim, -nədi, sən ermənisən? -Hə,- dedi, - xahiş eləyirəm, ermənilərdən də yaz! Ermənilərdən də yox, erməni millətinnən. Doğrudan da, onun erməni olmağı ağlı ma gəlməzdi heç... Amma o gündən sonra milli anlayı şı na görə ona daha çox hörmət eləməyə başladı m. Fakültəmizin qı zları yla davam elə bunun ü stündədi. -Biz ərə getmək istəyirik, bizim inqilabı mı z ərə getməkdi, bizə ərdən başqa heç nə lazı m deyil... - Uğunub gedirlər, hərəsi birimizin qoluna girib müəllim masası na tərəf gətirir. -Alı n bizi, sonra nə desəniz biz hazı r, lap bir yerdə inqilab eləyərik. Məni aralı ğa aldı lar: -Nə düşmüsən bəs, Xallı nı n dalı nca, o erməni qı zı nı n, zəng vurulan kimi qapı sı nı n ağzı nı kəsdirirsən, utanmaz. Get, inqilabı nı onunla elə! Beləsiz bax, hamı nı z... İ ndi auditoryaya göz gəzdirirəm, “əvvəl ər, sonra inqilab...” deyən bizim fakültənin qı zları da burdadı , inanmazdı m ki, gələlər. Hamı sı ordan bura əl eləyirlər, salamlayı rlar məni. Mən Xallı dan başqa heç kəsi görmürəm, açı ğı budu, fikrimdən çı xmı r, hara baxsam da onu görürəm. Qı zları mı z bunu hiss www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
eləyiblər artı q. İ ndi də ona baxdı ğı mı görüb barmaq silkələyirlər... -Alman milləti həm də xalqdı , - çı xı şı ma yenə belə başladı m. - Bunu belə də demək olar, alman xalqı həm də millətdi. Yəni, alman xalqı alman millətini doğdu, ana uşağa qalan kimi alman xalqı alman millətinə boylu oldu, Avropada yüz illik, ikiyüz illik millətə hamiləlik dövrü yaşandı , qı sı r qalan, doğmayan xalqlar olsa da mən bu dövrü, həm də xalqı n təlim, tərbiyə dövrü adlandı rı ram...Vaxt gəlir, vədə tamam olur, xalq öz millətini, yəni, özünü dünyaya gətirir...İ stədi istəmədi, xalq bic də doğur...” Auditoriyanı aşağı lardan eşidilən qəribə uğultu dolaşdı , niyəsə hamı qapı ya baxdı , təzədən sakitlik çö kdü. Mən bir anlı ğa əmimin sözlərini xatı rladı m. “Sənin hələ burnun əzilməyib, hələ Sovet hökümətinin yumruğunu yeməmisən. Sən hələ KQB-nin nə demək olduğunu bilmirsən, nə qədər ki, başı na oyun açı lmayı b yı ğı şdı r, bu xatalı fikirləri...” Qapı hələ də açı qdı , tanı madı ğı m adamlar doluşur içəri. Mən mat-məətəl qalmı şam ki, Balacahunlu nə əcəb görünmür... -Sən mənim yanı mda belə şeyləri deyirsən, bədbəxt oğlu, başqa yerdə demə. - Balacahunlu bunu
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
dünən dedi, mənə. Bu günə belə hazı rlaşdı ğı mı hardan bilib görəsən? Rus sektorunun azərbaycanca bilən tələbələri mənim çı xı şı mdan qeydlər eləyirlər... “Azərbaycanca bilən tələbələr” 1960-cı illər üçün nə deməkdi? Özü də rus bölməsində. İ nqilaba bərabər bir şeydi. Xalq bic də doğa bilər...Bu fikrə bir də qayı tdı m, daha çox rus sektorunun azərbaycanca bilən tələbələrinə eşitdirmək istəyirəm...Elə sakitlik çöküb ki, bayaqdan yaddan-yaddaşdan şı xmı ş şəhər küçələrinin səsi zəng səsi kimi dolur içəri. ...Xalq bic də doğa bilər...Yəni, xalq yüz-yüz illər boyu keçdiyi inkişaf yolunu öz kökü üstündə apara bilmir, get-gedə öz yolunu itirir, ya da özgə xalqı n obrazı nı geyinir, başqa xalqa səmt yolu seçir, ona görə də özünün doğduğu, bətnindən çı xartdı ğı millət ö zünə oxşamı r. Buna da deyilir, “xalq bic doğdu”. Hər halda xalq obrazı deyilən anlayı ş mövcuddu, yaxşı mənada da, pis mənada da. Rus xalq obrazı dedikdə təsəvvürümüzdə sadə, təvözökar, dinc, eyni zamanda sözündən dönməyən, sağlam, çalı şqan bir xalq canlanı r. Amma bununla belə mənə elə gəlir ki, rus milləti rus xalqı na oxşamadı ... bir sözlə rus xalqı ilə rus milləti ayrı -ayrı obrazlar halı nı aldı . Yəni, rus xalqı bic doğdu... Türk-tatar xalqı ndan mayalandı , www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bir az alman millətindən, bir az ingilis milliyəsindən, xeyli dərəcədə yəhudilərdən götürdü, dikəldi. Bu səbəbdən də bir çox tarixi məqamlarda heç özünü də tanı madı , iri, nəhəng milli addı mlarla özü öz üstün- dən, yəni xalqı n üstündən keçı b gələcəyə yol aldı , bir neçə yüzilliklər ərzində bütün əzəmətiylə boyunu göstərə bildi, dünyanı n hər yerindən onu gördülər. Amma bütün bunlarla yanaşı öz xalqı na oxşamayan rus milləti xalqı nı ardı nca apara bildi...Rus xalqı iki əsrdən çox özünə oxşamayan rus millətinin ardı nca gedə-gedə “öz doğduğuna, özündən çı xana” - rus millətinə bənzəmək dövrünü yaşadı ... Mənim fikrimcə rus xalq olaraq da güclüydü, 1941- 45-ci illərdə başı nı n üstə dayanmı ş rəhbərləri müxtəlif millətlərin nümayəndələri olsa da döyüşlərdə qələbə çaldı . Bu, təntənəli qələbə rus xalqı nı n qələbəsiydi...rus millətinin yox. Əfqanı stan müharı bəsində isə artı q rus xalqı yox idi, birləşmiş Sovetlər İ ttifaqı nı n birləşmiş milliyəsi- milləti, daha doğrusu, sovet vətəndaşı vardı , müharibəni də onalar aparı rdı ... O biri tərəfdə isə xalq dayanmı şdı , Əfqan xalqı . Bu müharibədə də xalq qələbə caldı ...Əfqan xalqı ...Millətlərin müharibəsinə mən devlərin döyüşü deyərdim, canı
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
şüşədə olan devlərin müharibəsi... Xalqsa daha çox təbiyət hadisəsidi... İ nsan yuvası ndan çı xarkən addı mı nı bir daha qayı tmamaq qorxusuyla atı r. Düşünməyi bacaranlar bir addı m qabağı görənlərdi. Düşünmək əziyyətdi deyə düşünməyənlər çoxdu; bu da bir cür köləlikdi, yəni əgər özünşün də olsa düşünmək istəmirsənsə hara dartı rlar ora getməlisən. Hara dartı rlar ora gedirsənsə bu güclə getmək deməkdi. Güclə getməksə yüyənin kimlərinsə əlində olmağı dı . Bu neçə yüz illərdə bizim yüyənimiz sözün əsl mənası nda yad ə llərdə oldu...Atı n əhilləşməsi,- yəni öyrədilməsi onun tutulması ndan başlayı r. Tutdun, başı na noxta saldı n, qorxuda bildinsə sənindi...Xalqlar da belədi. Köləliyin əvvəli zəbt olunmaqdan başlayı r; xalq zəbt olunur, cəmiyyət qorxaqları yla içinə yı ğı lı r, qorxmazları seçilir, üzə çı xı r, baş qaldı rı r və qı rı lı rlar, amma bu ölüb qurtarmaq deyil, əksinə yenidən dikəlməkdi, xalq öz içiylə yol gedib yenidən dikəlirsə artı q xalq kimi yox, millət olaraq görünür. Fikir verin, bəlkə də yüz-yüz illərdi yəhudi xalqı yoxdu, yerində millət var...Dediyimiz kimi öz içiylə yol getməyi bacaran xalq bu şəkildə millətə çevrilir...” Qapı nı n ağzı nda qaraltı lar qaynaşdı , keçib yuxarı başacan gəldilər, boş yerlər olsa da aralı q
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
boyu sı rayla dayandı lar. Mən susub qapı ya baxdı m, dekan da elə bu vaxt göründü, qapı dan içəri yad kimi girdi, yanı nda da bir-iki adam, elə bil öldürməyə aparı rdı ar...Əsəbi, titrək addı mlarla düz üstümə gəldi:
-Nədi bu? Nə hoqqadı çı xardı rsan? Yaramazı n biri, yaramaz! -Yazdı qları mı dartı b stolun üstündən götürdü. -Yı ğı şdı r bu zir-zibili! - Üzünü auditoriyaya tutub tamam başqa səslə əlavə elədi. - Nədi, mitinqə yı ğı şmı sı z? Dağı lı şı n siniflərinizə! Uşaqlar sağdan-soldan səs-səsə verdilər. Məni elə bu səs-küyün içiylə apardı lar. Xallı qı zı n səsini eşitdim, daha doğrusu, səsini yüz cür səsin içindən tanı dı m. -Biz özümüz onun kurs işini dinləmək istədik, onu biz məcbur elədik... Dönüb baxdı m, gözləri iri-iri açı lmı şdı , ardı mca kədər, nəm qarı şı q işartı lar saçı rdı . Gülümsəyib əlimi qaldı rdı m, bizim qı zlar üstümə axı şdı lar, amma mən könlümün dərinliyində Xallı yla vidalaşı rdı m. Elə ordan bir neçə dostumla bizi KQB-yə apardı lar, amma tez də buraxdı lar. Mən çox sonralar biləcəm ki, bizi akademik Balacahunlu buraxdı rı b...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bir müddət dərs danı şmadı m, Balacahunlu heç lövhəyə də çağı rmadı . Ancaq bir neçə aydan sonra Balacahunlunun “Xaqlar dostluğu və cəmiyyət” mövzusunda mühazirəsi zamanı əlimi qaldı rdı m, bir neçə cümlə demişdim ki, süzümü kəsdi: -Sənə dərs olmayı b, həə, yenə dərsi yox, ağzı na gələni danı şı rsan, niyə əl çəkmirsən cəmiyyətin canı ndan, erməni elədi, gürcü belədi, nəyinə lazı mdı sənin, bunun heç bizim dərsimizə dəxli var? - Əllərini ç iynimə qoymuşdu, köynəyimdən yapı şı b yüngülcə silkələdi, barmaqları nı n giziltisini canı mda hiss etdim, dönüb yerinə tərəf getdi. – Bu günki dərsimizdən iki alı rsan! Demək istəyirdim ki, nəinki bu günkü dərsimizə, gələcək dərslərimizə də dəxli var...İ mkan vermədi, arı q,uzun barmaqları nı qapı ya sarı tuşladı , yəni, qovaram dərsdən.
Badam ağacı nı n kölgəsindəki akademik... Ermənistanı n bu ucqar dağ rayonunda akademik Balacahunlunu yenidən xatı rladı ğı ma görə yoruldum elə bil, yaddaşı mda, düşüncəmdə hər şey bir-birinə qarı şdı ... Onun kası bçı lı q yağan sirli görkəmini düşüncəmdən çı xara bilmədim... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“ -...otuz yeddinci ildə özünə türk dediyi üçün atamı sürğün elədilər. – Balacahunlu badam ağacı nı n dibində gözləri yaşara-yaşara deyirdi, - səhər tezdən aparmı şdı lar, axşamayaxı n gətirdilər, üz-gözündə sağ yer yox idi, qan içindəydi. Gözlüklü, yekəpər kişi: -Buyur görək, - dedi atama, - indi biz sənin ailənə nə deyək, türk ailəsi, yoxsa...?! -Bu ailə də Şura hökümətinin ailələrindən biridi, azad ölkənin azad vətəndaşları dı , necə istəyərsiz elə də deyərsiz, hansı millətin adı nı istəyərlər, o adı da götürərlər, sizin sağlı ğı nı za da işlədərlər, - üzü-gözü qan içində gözlənilmədən qəh-qəhə çəkib güldü.- Ancaq mən türkəm, yoldaş Nersesyan, sən nə qədər ermənisənsə mən də o qədər türkəm! Biz anamı n əl-ətəyinə yı ğı şmı şdı q, anam dinməz-söyləməz bizi qanadı nı n altı na alı b, tərpənmir, amma içindən- içindən titrəyir, anama sarmaşı b biz də titrəşirik, ailəmizin içindən hı çqı rtı səsi gəlir. İ ki qardaşı q, böyüyü mənəm, balacası ü zünü anamı n qarnı na sı xı b. Atam bizə baxmı r, üzü bizə olsa da elə bil görmür bizi...Atamı n yoldaş Nersesyan, dediyi erməni elə qı şqı rı r, elə bil atamı yox, onu dı yürlər. Yaxı nlaşı b çənəmin altı ndan tutdu. Atam əllərini mənə doğru elə uzatdı ki, elə bil, qucağı ma gəl, deyəcəydi:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Hə, o, azərbaycanlı dı , yoldaş Nersesyan, o, türk deyil... ola bilməz də heç, nə yaşı var ki, onun...türk olsun. - Atamı n səsi dəyişmişdi, içi xı rı ltı yla doluydu, gözləri üzümə dikilib, demək istədiyini ifadə etdiyi üçün get-ğedə böyüyür. Mən onu anlayı b: -Hə, -dedim... -Yəni nə?- Nersesyan çənəmin altı ndan qaldı rı b gözlərimin içinə baxdı . -Mən türk deyiləm... - Balacahunlu bundan sonrası nı danı smadı , heç vaxt da danı şmayacaq...Amma o gün, yəni, 1937- ci ilin payı z ayları ndan birində axşam cağı qorxa-qorxa, titrəyə- titrəyə “mən türk deyiləm...” dedi də, yoldaş Nersesyanı n əlindən yapı şı b dodaqları na sı xdı ...bununla da anası nı , balaca qardaşı nı , bir də ö zünü sürgündən, bəlkə də ölümnən qurtardı ... Axı rı ncı kursun imtahanları nı verib universitet həyatı yla vidalaşı rdı q. Akademik Balacahunlu o boyda tələbənin içindən bir məni bağı na dəvət etdi. Bağ o qədər təntənəliydi ki, mən baxa- baxa qalmı şdı m. “Əgər Balacahunlunun belə imkanları varmı şsa niyə özünü belə sı nı q, belə fağı r aparı r,” deyə düşündüm. Badam ağacı nı n altı nda üz-üzə oturmuşduq, mən çaşqı nlı q içindəydim, Balacahun- www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
lunun bu qanlı tarixcəsini dinləyəndən sonra lap ç aşı b qaldı m: -Məni bağı şlayı n,-dedim,- müəllim! -Sən də məni bağı şla... – dedi Balacahunlu, - bu beş ildə bir yerdə yol gedə bilmədim səninlə, şox şeyi düz deyirdin, mənim yazdı ğı m tarix də özümə bənzəyir, mən erməni əlinnən öpmüş adamam, ö zümüz necəydiksə bu xalqı n tarixini də o cür yazdı q...”
Taksi sürücüsü Ağacan...
“Volqa” markalı köhnə taksi maşı nı gözümə burnunu sallamı ş kimi göründü, yolun qı rağı nda ləhləyirdi elə bil... rəngi-ruhu yaxşı olsa da əldən düsmüşdü tamam, dik maşı n tapmaq olarmı dağ yerində, fikirləşdim... Buraları n atalar sözüdü: “Ara- nı n atı na minmə, dağı n maşı nı na,” təzə düzəldiblər, yaxşı dı amma. “Hər şey cəhənnəm, rəngi sarı olmayaydı ...” Boylandı m, taksilərin hamı sı bir rəngdədi. Yaxı nlaşı b maşı nı n yanı nda dayandı m. İ stədim söykənəm, sarı olduğuna görə əlimi də vurmadı m. Rayon mərkəzində yaraşı q, bəzək adı na erməni əlifbası ndan başqa heç nə yoxdu, hara gəldi yazı b vurublar. Millətin əlifbaya görə sevindiyi hiss www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
olunur, hər yerdə bu sevincin izi var, sevinməyə başqa şey yoxdu, bu da görünür. Başqa nə görünməlidi ki, erməni aşı q deyil, balaca qalalara oxşayan papağı nı göstərə, sazı nı göstərə, adı bəlli dağı , öz dilində yeri - yox, yurdu yox, deyə ki, ora mənimdi, bura mənimdi, yalan- palan yer-yurd tapı b, ona-buna göstərir, amma heç özü də inanmı r ki, onundu. Nə isə, bayaqdan baxı ram, erməni əlifbası naxı ş kimi rayonun mərkəzini bəzəyib... Erməni dilini azdan-şoxdan bilsəm də heyif ki, yazı nı -əlifbanı oxuya bilmirəm... Yazı nı oxusaydı m dili də başqa cür öyrənərdim yəqin ki... Rayon mərkəzində sı xlı q deyil, gediş-gəliş azdı , adamlar orda-burda beş-beş, on-ondu, ermənilərin diliylə desək türklər, bizim dilimizlə desək, azərbaycanlı lar baxan kimi seçilirlər, işlərində- güclərindədilər, heç biri vaxt itirməz, hamı elədiyi işə oxşaya-oxşaya iş başı nda olarlar, yəni, alma satan alması na, göyərti satan göyərtisinə bənzəyər, alqı - satqı ları nı eləyərlər... - Gəl, ay erməni, gəl, yaxşı yağ, pendir var! - Bazarda başqa səslənmə yoxdu. Sürücü bayaqdan əl qolunu ölçə-ölçə danı şdı ğı adamlardan aralanı b yaxı nlaşdı , məni unutmuşdu deyəsən, bir də soruşdu: www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Du ures qı num? 40
Bayaq başqa cür soruşmuşdu, “ures qı nı m?” Bu cür Yerevanda soruşurlar, “hara gedirsən?” Bayaq məni şəhər adamı na oxşatmı şdı , yəqin ona görə Yerevan ləhcəsində soruşub. - Hayeren çi gides? 41 - Əyilib düz üzümə baxdı . Ü zü-gözü hikkəliydi, aralandı ğı beş-altı adam hələ də bir-birinə qarı şa-qarı şa çı ğı rı şı rdı .Türklərdən danı şı rlarsa batdı q, bu da burda zəhlə tökəcək. - Cucakand qı numem... 42 - dedim. Maşı nı n yerindən tərpənməyiylə sürücünün söyməyi bir oldu: -Mera... 43
“Kimi söyür görəsən ”, ağlı ma özümnən başqa heç kəs gəlmədi, “ bu alçaq deyəsən məni söyür...” Dönüb baxdı m. Uca, işləyib bərkiyib, daşlaşı b durmuş bədəni var, gözünün rəngini tapmaq çətindi, yanakı bir də baxdı m, elə bil göyü daha çoxdu, daraq görməmiş sı x saçları məftil kimidi, pəncərədən vuran güclü külək də tərpədə bilmir...çənəsinin üstündə ç apı q var, bı çaq yeri deyil, dı rnaq yerinə oxşayı r, 40 Hara gedirsən? (ermənicə) 41 Ermənicə bilmirsən? (ermənicə) 42 Cücəkəndə geditəm, (ermənicə) 43 Mən ermənicə yaxşı bilmirəm. Istəyirsən rusca danı şaq. (ermənicə)
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
kola-kosa ilisib, ya da arvad davası nda cı rmaqlayı blar, deyə düşünürəm. Mənim ona fikir verdiyimi görüb hirsli- hiirsli yenə nəsə dedi, uzun-uzadı olduğuna görə dediyindən bir şey başa düşə bilmədim: - Yes hayeren lav çi gidem,- dedim,- uzumes ruseren xosenk. 44
-Hayestanicem... 45
Az qaldı , başı nı əllərində oynatdı ğı sükana vursun, biz sürətlə rayonnan çı xmaqdayı q, yolun qı rağı nda kim var, ardı mı zca baxı r, biri söyüyb əlini yelləyir, biri papağı nı qaldı rı r, uşaqları yoldan aralayı rlar... Elə bu halla da döngəni burulduq, maşı n torpaq yola çı xı b təzədən yola düzəldi, bir dəstə qaz uçuşub göylüyə səpələndi. Mənim heç nə vecimə deyil, lap hara istəyir çı rpsı n maşı nı , içimdən gülümsəyirəm, onu da bilirəm ki, gülməyim get- gedə daha çox bilinir, bəlkə də ona görə dəli olub. Düzənliyə çı xdı q, ətraf dövrəmə dağlardı . Dağları görüb elə qəribsədim ki, heç şəhərdə də bu hala düşməmişdim... Gözlənilmədən maşı nı saxladı :
44 Sən haralı san? (ermənicə) 45 Ermənistanlı yam... (ermənicə) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Mera...tı poçemu smiyoşsya? 46
Döndüm, əyilib mənə baxı r: -Söyüş eləmə, -dedim də, tələsik ruscaya keçdim. - Tı davay, ne ruqaysya. - Üzündən-gözündən dava- dalaş yağı r, mən aranı yumsaltmaq üçün qafqazlı olmağı mı zı xatı rlatmaq istədim, - mı je ne russkiye, mı qafkazcı , mı ne doljnı materitsa. -Ara, qna korzı d, 47 kafkazec naşelsa... - Maşı nı yenə yerdən güllə kimi götürdü. - A poçemu tı po armyanski ne znayeş? Tı je iz Armenii... -Mən erməni deyiləm ki, nolsun Ermənistanlı yam. - Heç nəyin fərqinə varmadan azərbaycanca cavab verdim. Bayaqkı sözümdən qorxduğumu hiss eləmişdi, mən çəkindiyimi bildirdi- yim üçün pərt idim, ona görə də belə deməyim ö zümnən ası lı olmadı ... O maşı nı necə yavaşı tdı sa öz səsini də eləcə aldı , əyilib üzümə baxdı , nap-nazik səslə: -İ ya, 48
bilirəm, mən türkəm?
46 Sənin ananı ... (ermənicə), nəyə gülürsən? (rusca) 47 Ərə, (türkcədə qədim müraciət forması ) get işinə, Qafqazlı olub mənə. (ermənicə)
48 Yox əşi...(ermənicədə təəccüb bildirir) |