Camal Zeynaloğlu
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Camal Zeynaloğlu, Praktik psixoloq 1992 - ci il. 100 Stressin insan həyatına təsiri və onun aradan qaldırılması yolları Son 30 il ərzində gərginlik törədən şəraitin (və ya stress törədən şəraitin) təsiri nəticəsində əmələ gələn emosional halların öyrənilməsi getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu, insanın təhlükə zamanı, müxtəlif ağır fiziki və zehni işlər zamanı, təcili və məsuliyyətli qərar qəbul etmək və s. zəruriyyəti qarşısında etdiyi hərəkətlərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı dövrlərdə insana təsir edən elə mənfi hallar və elə vəziyyətlər olur ki, bunlar yerli, lakolizə olunmuş hallar və vəziyyətlər olmayıb qlobal, planet miqyaslı hallar və vəziyyətlər olur. Ona görə də mənfi hallarda və vəziyyətlərə qarşı mübarizə bütün bəşəriyyət qarşısında dayanan vəzifələr səviyyəsinə qalxır. İndi belə vəzifələrdən biri stess vəziyyətinə qarşı mübarizədir. Təsdiq edən amillərin ümumi rəyinə görə stress emosional gərginlik vəziyyətidir. Stress fizioloji cəhətdən U.Kennonun homeostazis (homoestazis - orqanizmin fəaliyyətinin daxili şəraitinin sabitliyidir) və H. Selyenin ümumi adaptasiya sindromu, daha doğrusu, orqanizmin qüvvətli və ya həddindən artıq qüvvətli (zədələyici) xarici təsirlərə ( istər fiziki, istərsə də sinir-psixi emosional yük olsun) cavab olaraq öz ehtiyat qüvvələrini (birinci növbədə endokrin ehitiyatını) səfərbər edən özünəməxsus müdafiə reaksiyası haqqında təlimlərində əsaslandırılmışdır. Stress - müxtəlif ifrat gərginliklərə orqanizmin qeyri- spesifik reaksiyasıdır. 101 Stress vəziyyətində adətən orqanizm özünü müdafiə etməyə başlayır. Böyük yarımkürələrin qabığı (akademik A.Uxtom- skinin dediyi kimi, hakim qıcıqlanma elementlər vasitəsi ilə hipotalamusa (vegetativ və endokrin sistemlərin təmizləyici cihazlarının yerləşdiyi beyin şöbəsinə) siqnal verir. Hipotalamus (mərkəzi tənzimləyici) həyəcan siqnalı alıb, müqavimət göstərmək üçün bütün qüvvələrini səfərbər edir. Əsas reaksiya sistemlərindən (daxili sekresiya vəzilərindən) təcili olaraq qana hormonlar verilir, maddələr mübadiləsi fəallaşır, ehtiyat yağ və şəkər səfərbər olunur. Sürətlənmiş qan axınına verilən eritrositlər hemoqlobinin sayəsində toxumaları oksigenlə təmin edir. Qida həzmi dayanır və mədə- bağırsaq traktında azad olunmuş əlavə qan da (enerji) təhlükəni dəf etmək üçün intensiv işləyən əzələlərə və beyinə yönəlir. Stress halları tez-tez və güclü olduqda orqanizmdə energetik ehtiyatlar çatışmaya bilər, adaptasiya (uyğunlaşma) mexanizmləri sıradan çıxır. Hormon balansının tükənməsi, çatışmaması və pozulması səbəbindən orqanızmin sönməkdə olan funksiyalarını stimullaşdırmaq getdikcə çətinləşdiyindən adam, nəhayət, ölə bilər. Stress, nevroz, əsəb gərginliyi, xroniki vəziyyət daşıdıqda həqiqətən insanı məhv edir, onu insanilikdən çıxarır, “ təbiətin tacı” səviyyəsindən aşağı salır. Stress vəziyyətində insan öz əzəmətini, öz insanlıq şərəfini və ləyaqətini itirir, müflisləşir. Bu vəziyyət uzun müddət davam etdikdə o nəinki fiziki xəstəliklərə, habelə mənəvi, əxlaqi xəstəliklərə də mübtəla olur. Bir sözlə, xroniki stress həqiqətən insanı məhv edir, onun qəniminə çevrilir. 102 Stress vəziyyətində adamlar çox vaxt ətraf cisimləri belə düzgün qavramırlar, hafizələri dolaşır, diqqətlərini başqa obyektlərə keçirə bilmirlər, gözlənilməz qıcıqlayıcılara qeyri- adekvat reaksiyalar verirlər. Bəzən tam çaşır, məqsədyönlü hərəkət edə bilmirlər. Bu termini 1936-cı ildə məşhur Kanada fizioloqu Q. Seyle təklif etmişdir. O, əvvəlcə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi fizioloji termin kimi işlənilmiş, sonra isə insanın davranışını psixoloji səviyyədə təsvir etmək üçün tətbiq olunmağa başlanılmışdır. Hal-hazırda bəşəriyyət qarşısında qoyulan mühüm tələblərdən biri məhz, stress vəziyyətini, onun mexanizmini dərindən öyrənməkdən və onun əsasında stresdən qorunmağı təmin etməkdən ibarətdir. İndi dünyanın bütün mütərəqqi alimləri stress vəziyyətinin törətdiyi təhlükəni haqlı olaraq nüvə silahının törətdiyi təhlükə ilə müqayisə edirlər. Həqiqətən bəşəriyyət üçün dəhşətli bir fenomenə çevrilən stress vəziyyətini törədən səbəblər indi dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən bizim ölkəmizdə xüsusi olaraq tədqiq olunur. Bəzi alimlər uzun sürən stress vəziyyətini insanın öz bioloji xüsusiyyətləri ilə izah etməyə cəhd edirlər. İtaliya alimi və yazıçısı B.J. Rossi “Homo Sapiens tənəzzülə uğrayır” adlı məqaləsində pessimizm mövqeyindən çıxış edərək, sübut etməyə çalışır ki, guya insan bir növ kimi artıq öz təkamülü prosesində fiziki və mənəvi cəhətdən cırlaşmağa başlamışdılar, indi o bədəncə zəifləmiş, əsəbləri həddindən artıq kövrəlmişdir, ona görə də azacıq emosional gərginliyə belə dözə bilmir və müxtəlif xəstəliklərə düçar olur. Rossi buradan belə bir qorxunc nəticə çıxarır ki, guya stress labüddür, qarşısıalınmazdır, təkamülü dayandırmaq mümkün 103 olmadığı kimi, stressi də dayandırmaq mümkün deyildir. Başqa sözlə desək, Rossinin fikrincə bəşəriyyət, insan nəsli labüd sürətdə məhvə məhkumdur. Belə bir vəziyyət bütün cəmiyyətdə ümumi inamsızlıq, müvəqqətilik əhvali- ruhiyyəsi yaradır. Bəziləri isə stressin yaranmasının əsas səbəbini elmi- texniki tərəqqidə görürdülər. Stress vəziyyəti isə çoxamilli, müxtəlif aspektli, bioloji, psixoloji və əxlaqi cəhətləri olan bir fenomendir. Stress kimi mürəkkəb bir fenomenə qarşı mübarizədə sosioloqların, bioloqların, psixoloqların, filosofların, həkimlərin, yaradıcıların, elm və mədəniyyət xadimlərinin səylərini birləşdirmək lazımdır. İndi artıq sübut olunmuşdur ki, bədbinlik, həyatdan narazılıq xroniki xarakter daşıyan stressə bais olan əsas səbəblərdən biridir. Həyat sevgisi, yaşamaq eşqi böyük olan insanlarda isə bir qayda olaraq stress vəziyyətinə az təsadüf olunur. Həyat sevgisi, yaşamaq eşqi xoşbəxtliyin ən mühüm şərtləridir. Məşhur ingilis yazıçısı Ayris Merdok özünün “Qara prins” romanında eyni fikirləri təkrar edib yazır: “Dünya- iztirablar məskənidir. Son nəticədə bu dünyanın ən dəqiq tərifidir. İnsan- daim həyəcandan, ağrıdan, qorxudan iztirab çəkən heyvandır, buddizmlərin “Dukha” adlandırdıqları... dəhşətli və arasıkəsilməz işgəncələrin qurbanıdır. Hamımız iztirab çəkirik, ancaq bu iztirablar son dərəcə müxtəlifdir. Bizim dünyamız-dəhşətlər məskənidir. Bunu düşünmək, dərk etmək hər bir həqiqi sənətkarı və mütəfəkkiri həyəcanlandırmaya bilməz, ağlını çaşdırmaya bilməz, hətta bəzən onun sağlamlığını pozub dəli vəziyyətinə salmaya bilməz. Heç bir ciddi adam bu fakta göz yuma bilməz. Bəzən 104 böyük adamlar, özlərini elə göstərirlər ki, guya bu fakta məhəl qoymurlar, guya bunu unudurlar, əslində kələkbazlıq edirlər.Yer elə planetdir ki, orada xərçəng xəstəliyi hökm sürür, orada hər gün hər yerdə guya belə də olmalıymış kimi insanlar xəstəliklərdən, aclıqdan, təbii fəlakətlərdən milçək kimi qırılırlar, orada insanlar hətta yuxuya belə gəlməyən qorxunc silahlarla bir-birini məhv edirlər, orada insanlar bütün ömrü boyu qorxudan bir-birlərinə əzab verirlər, bir- birlərini təhdid edir və aldadırlar. Bax, biz belə bir planetdə yaşayırıq!” Buradan burjua pessimistləri belə bir zərərli və insan ləyaqətinə yaraşmayan nəticələr çıxarırlar ki, bu keçici, qısa, ötəri həyat üçün yaşamağa, “planetdəki işlərə qarışmağa” dəyməz. Göründüyü kimi bu fikirlər əxlaqi yox etməyə, bütün mənəvi həyatı dağıtmağa çağırışdır. Həm də belə fikirlər tam əsassızdır. Özünü və bu dünyanı dərk edən adam yaxşı bilir ki, kainat miqyasında və ümumdünya masştabında insan ömrü həqiqətən çox qısadır. Zaman etibarı ilə, əlbəttə, bizim həyatımız heç də belə qısa deyildir, o qeyri- məhduddur. Çünki, heç kəs bilmir ki, onun fəaliyyəti nə vaxt dayanacaq, ölüm nə vaxt onun qapısını döyəcək. Bizə təbiət tərəfindən ayrılan qısa vaxt ən böyük işlər görmək, ən mənalı həyat keçirmək üçün tamamilə kifayətdir. Məgər İ.Nyuton, M. Faradey, F.Hegel, A.S. Puşkin, Eynşteyn, İ. Kurçatov və başqa dahilər öz ölməz əsərlərini “çox qısa ömür” ərzində yaratmamışlarmı? Məgər bəşəriyyətin həyatında böyük inqilabi çevrilişlər yaradan kəşfləri, ixtiraları “qısa” ömürlü insanlar etməmişlərmi və etmirlərmi? Həyat sevgisi, həyat eşqi stressə qarşı böyük qüvvədir. Həyata nifrət insanı tərksilah edir, onu acizləşdirir və onda 105 stress vəziyyəti, nevroz, əsəbilik yaradır, beləliklə də onu məzlum bir varlığa çevirir. Həyat sevgisi, həyat eşqi böyük yaradıcılıq, tükənməz daxili enerji mənbəyidir. Bu enerjinin bizə verdiyi qüvvə hər cür maneələri, o cümlədən stress vəziyyətini aradan qaldırmağa qadirdir. Əlbəttə, insan ömrünü, hamar, enişsiz- yoxuşsuz, çətinliklərsiz təsəvvür etmək olmaz. Biz hamımız insanıq, ömrümüzdə müəyyən dərdə, qəmə mübtəla olmuşuq, hətta, “20 yanvar” hadisələri zamanı ən yaxın adamlarımızı itirdik, belə hallarda biz dərin kədər, iztirab çəkməyə bilmərik. Bu vaxtlar bizim sabahkı həyata inamımız kədəri, qəmi, iztirabı qovan, bizə təsəlli verən bir qüvvəyə çevrilir. Bizim ömrümüz bir yerdə dayanıb durmur. Bu zaman bizdə müəyyən obyektiv dəyişikliklər baş verir. Həmişə kədərə, qəmə, iztirablara dözmək, onun quluna çevrilmək insanı öz ömrünün sonuna yaxınlaşdırılmasına səbəb olur. İnsan həmişə məyusluq, ümidsizlik, qəzəb, narazılıq, paxıllıq, qısqanclıq, qorxu və s. kimi mənfi halları özündən uzaqlaşdırmağa çalışmalıdır. - Hara üz tutmusan! - deyə Tauna rast gələn bir səyyah ondan soruşur. - Bağdada gedirəm, orada beş min adam qırmalıyam. Bir neçə gündən sonra həmin səyyah yenə də Tauna rast gəlir. - Bəs sən deyirdin Bağdada beş min adamı qırmağa gedirsən, necə oldu ki, 50 min adam məhv etdin? - Yox, - deyə Taun etiraz edir,- mən elə dediyim kimi beş min adam qırmışam, qalanları qorxudan ölüblər.” Hiddət, qısqanclıq və əzablı şübhələrdən də damarlar kəskin daralır - bunun əsas səbəbi qanda adrenalinin çoxalmasıdır. 106 Belə “emosional zəhərdən “ağıl sanki çaşır, insan şiddətli ruhi sarsıntı keçirir. Damarlar yalnız qorxu, qısqanclıqdan, məyusluqdan da daralır. Məşhur fizioloq Pavlovun təliminə görə illər keçdikcə beyində sabitləşmiş rabitələr əmələ gəlir, sonra, hansı bir mərhələdə isə bu sabitləşmiş rabitələr qırılır- münasibətlər, estetik kriterilər dəyişilir. Çox vaxt söhbət həyata və insanlara olan münasibətlərin prinsipial dəyişilməsindən deyil, onlarda vaxtilə gözə çarpmayan dəyişikliklərə olan münasibətlərdən gedir. Əvvəlki ideallara olan ümidi itirmək - sarsıntıya, əzaba ən güclü stress vəziyyətinə səbəb ola bilər. İnsan sonsuz ümidsizliyə qapılanda, dərdi dözülməz olanda- dinmir, onun nə danışdıını, nə şikayətini, nə də iniltisini eşitmək olur. Dərdi böyük olan adam özünə qapılmamlı, dərd əlində aciz qalmamalıdır. Akademik P.Anoxin yazır: “zərərli emosiyaların yaranması üçün stimulla emosiya arasında intellekt və məntiq durmalıdır.” Bu, müdrik məsləhət də olsa, həyata keçirilməsi çətindir, çünki vəziyyəti düzgün qiymətləndirməyi və ağıllı müdafiə olunmağı hamı bacarmır. Bunun üçün hər bir insanın özünəinam duyğusu olmalıdır. Özünəinam həyata nikbin baxışın əsasını təşkil edir. İnsan dünyada ən yenilməz qüvvələrə, ən tükənməz ruhi imkanlara qadir varlıqdır. Özünəinam duyğusunun insan həyatında ən böyük əhəmiyyəti məhz ondan ibarətdir ki, bu duyğu insanda olan ecazkar fiziki, əqli və mənəvi qüvvələri həmişə səfərbər vəziyyətində saxlayır. Nəzərə almalıyıq ki, özünə inamsızlıq 107 insan həyatında ən təhlükəli duyğudur. Bu duyğu insanı həddən artıq üzür, insanı sıxır, onu daim qərarsızlıq, tərəddüd, əsəbilik, daxili nifrət, paxıllıq, taleyindən küskünlük, həyata soyuqluq və s. bir qayda olaraq insanda stress vəziyyəti doğurur. Özünəinam insana məğrurluq və əzəmət gətirir, onun fikir və əməllərində müstəqillik yaradır. Əlbəttə, biz insanlar həmişə bir-birimizə möhtacıq, hər birimizin qarşılıqlı köməyə ehtiyacı vardır. Biz bir - birimizdən öyrənirik və öyrənməliyik. Lakin həmişə özünü zəif, məzlum bir varlıq hesab edib, başqalarının şəxsində özünə “arxa” axtarmaq insana yaraşmaz . İnsan həmişə özünü də başqalarına arxa hiss etməlidir. Bizim el məsəlində deyildiyi kimi “fərasətli oğul oyuna çıxanda kim mənimlə olur, fərasətsiz oğul isə mən kimlə olum” deyir. Həmişə çinar kimi ucalmağa çalışmaq lazımdır ki, sənin kölgəndə dincəlsinlər. Həmişə kölgə olmaq olmaz ki, başqalarının dalınca sürünəsən. Özünəinam duyğusunun mühüm amillərindən biri gələcəyə bəslənən ümiddir. Məlumdur ki, insan həmişə indiki vəziyyətindən daha yaxşı vəziyyət arzulayır, gözləyir, daim təmkilləşməyə, yaxşılığa meyl göstərir, müasir vəziyyəti onu təmin etmir. Mövcud vəziyyətindən bu cür narazılıq, təmin olunmazlıq, narahatlıq çox təbiidir və öz-özlüyündə maddi və mənəvi inkişafın mühüm bir şərtidir. Bu cür meyl, bu cür “əbədi narazılıq, narahatlıq” olmazdı. İnsan həmişə ümid etməlidir ki, gələcək mövcüd vəziyyətdən daha yaxşı olacaqdır. Buna görə də gələcək üçün, sabahımız üçün daha əzmlə fəaliyyət göstərmək lazımdır. Məhz bu cür ümid, inam insanda ruh yüksəkliyi, özünəinam duyğusu yaradır. 108 Kim sabaha ümid ilə baxmırsa, o bugünkü qüvvələrini də qeyb edir, özünü tərksilah edir, özündəki potensial imkanları azaltmış olur. Stressə qarşı mühüm mübarizə vasitələrindən biri özünü tam dolğun realizə etməkdir. Öz fiziki, mənəvi intellektual qüvvələrini realizə edə bilməyən, öz istedad və bacarığını ifadə edə bilməyən adam bir qayda olaraq gec-tez xroniki stress vəziyyətinə düşür. İnsan öz arzu və ideallarını həyata keçirmək üçün real mübarizə aparmalıdır, fəaliyyət göstərməlidir. İnsan fəaliyyətdə olarkən, mübarizə apararkən heç şübhəsiz, müəyyən müvəffəqiyyətlər əldə edir. Bu ugurlar özünə inamsızlığı aradan qaldırmaq üçün ən qüdrətli qüvvəyə çevrilir. Fəaliyyət gec-tez müvəffəqiyyətlərlə nəticələnir. Həm də hər bir müvəffəqiyyət özünəinamın rəhnidir. İnsan hər şəraitdə özünün böyük gücünə, qüdrətinə, imkanına inanmalıdır. Fəaliyyət sanki insanı mənasız qəm yükündən azad edir, dolaşıq fikirlərini dağıdıb aydınlaşdırır, vəziyyətini yüngülləşdirir. Bunu nəzərə alaraq Emil Zolya demişdir: “Ən böyük həqiqət fəaliyyətdir, əməkdir. Həyatın bütün nəşəsi yaradıcılığıdır. Yaratmaq - ölümü öldürmək deməkdir.” Görkəmli alman şairi İ.Bexer də bu fikri təkrar edib yazmışdır: “Nə vaxt ki, qəmlisən işlə! Bu, kədəri qovmaq üçün yeganə vasitədir. Qüssəyə batmamaq üçün işlə! Işlərin yaxşı gedən də işlə, müvəffəqiyyət qazananda da işlə! Müvəffəqiyyətdən baş gicəllənmə xəstəliyinə qarşı işləməkdən başqa gözəl dərman yoxdur.”Əksinə, fəaliyyətsizlik, bekarçılıq özü ilə bərabər ürəksıxıcı, darıxdırıcı vəziyyət gətirir. Bütün bu mənfi emosiyaların toplanması həm təbiətdən, həm də insanın özündən asılıdır. Çətin başa düşmək olur ki, 109 təbiətə bu qədər mənfi emosiyaları yaratmaq nə üçün gərək olubmuş. Belə emosiyaları “psixi ağrı” (pis əhvali- ruhiyyə, ruhi əzginlik, depressiya, intizar...) adlandırmaq olar. Belə bir fikrə gəlmək olur ki, təbiət burada həddən artıq canfəşanlıq etmişdir. Ancaq bununla belə təbiət özünə həmişə asanlıqla haqq qazandıra bilər. İstisna deyildir ki, “psixi ağrı” vicdan adlandırılan insanlararası münasibət üçün bir əsasdır. İnsandakı “psixi ağrını” aradan qaldırmaq həqiqətən çətin problemdir. Başqa ümumbəşəri problemlər kimi “psixi ağrının”da həm bioloji və həm də sosioloji cəhətləri vardır. Ümumbəşəri ölçüdə “psixi ağrını” cəlb etmək nəinki son dərəcə çətindir, hətta lazım da deyil. İnsanı narazılıq duymaq hissindən məhrum eləmək, ağrı hissindən məhrum eləmək qədər qorxuludur. Ancaq bütün bunlarla belə insanlar “psixi ağrı” ilə var qüvvələri ilə mübarizə aparırlar. Onların təbii, qarşısı alınmaz miqdarını minimuma endirmək və bu “psixi ağrını”idarə etmək lazımdır. Hər şeyin mənası məhz ölçüdə və təsir istiqamətindədir. Bizim emosiyamızda kəmiyyət çox vaxt asanlıqla keyfiyyətə keçir. Ancaq emosiyalar onunla fərqlənirlər ki, onlar nə kəmiyyət uçotuna, nə də keyfiyyət istiqamətinə uyurlar. Hələ heç kəs hesablamayıb ki, öz qüvvələrinə lazımı qədər inam duymadıqları üçün cəmiyyət nə qədər bacarıqlı adam itirib. Belə adamlar dumanlı, yaxud aydın şəkildə öz nöqsanlarını duyurlar. Bəzən “ilhamlı dəqiqələrdə” inam meteor kimi şəfəq saçır. Ancaq dərhal sönüb zülmətə bürünür, bacarığın gözəl inciləri öləzəyir. Həddən artıq inamlı olanları həyat düzgün yola çıxaracaqdır. 110 Bir sözlə emosional - iradi “ təməlin” mühümlüyünü sübuta ehtiyac yoxdur. Əgər insanda bu keyfiyyət yüksəkdirsə arxayınlaşmaq olar ki, xarici şərait əlverişli olmadıqda belə, insan öz imkanlarını açacaq və bacarığı dairəsində maksimum fəaliyyət göstərəcəkdir. Özünü bütün çətin, mürəkkəb şəraitlərdə ələ ala bilmək şəxsiyyətin əzəmətinin əsas əlamətidir. Bunu nəzərə alaraq əxlaq nəzəriyyəsi S.Smayls yazmışdır ki, “özünüidarə, özünəhörmət və özünüələalma yolu ilə rəzalətlərin onda doqquzunu aradan qaldırmaq olar.” Nə vaxt ki, insan özünü əla ala bilmir, öz hərəkət və davranışlarını idarə edə bilmir, o vaxt artıq o, öz əzəmətini, öz şəxsiyyətini də itirir, çatdığı insanlıq zirvəsindən aşağı doğru yuvarlanmağa başlayır. Bu vaxt heyvanilik insanlığa qalib gəlir, insan kiçilir, yazıqlaşır. Ən hirsli vaxtda belə özünü ələ ala bilmək, öz hərəkətlərinin, dediyin sözlərin mənasını və labüd nəticələrini dərk edə bilmək insanın “ruhi səlimliyinin” mühüm şərtidir. Özünüələalma eyni zamanda əxlaqi azadlığın təzahürüdür, mənəvi sərbəstliyin mühüm göstəricisidir. İnsanın ən çətin, ən mürəkkəb şəraitdə özünü ələ ala bilməsi, öz coşqun ehtiraslarını boğa bilmək dərəcəsi, eyni zamanda onun əxlaqi azadlığının, mənəvi muxtariyyatının dərəcəsidir. İnsan öz iradəsini itirən kimi, öz hiss və ehtiraslarının cilovunu əlindən buraxan kimi, dərhal öz əxlaqi azadlığını da itirir, ağlını çaşdırır, zəkasını bulaşdırır. Bir sözlə, insan idarə edəndən idarəolunana, özünə ağalıqdan öz ehtiraslarının köləsinə çevrilir. Əbəs deyilməmişdir ki, ən böyük qələbə insanın öz üzərində qazandığı qələbədir. Ən çətin vəziyyətdə özünü ələ almaq əxlaqi igidlikdir və bu cür igidlik hamıya müyəssər ola bilər. 111 Bunun yeganə açarı özünü dərindən dərk etməkdən, sözün əsil mənasında özünə ağa olmaq qabiliyyətini qazanmaqdan ibarətdir. İndi planetin elə bir guşəsi yoxdur ki, orada insanlar stress vəziyyətində olmasınlar. Çünki yer kürəsinin hər bir nöqtəsində sanki “qaynar vulkanlar” fəaliyyət göstərməkdədir. Biz XX əsrin son iyirmi illiyini “stress illəri” adlandırsaq, heç də səhv etmiş olmarıq. Hal-hazırda stress sağalmaz bir epidemiya kimi bütün dünyanı öz ağuşuna alıbdır. Sosioloqlar və psixoloqların əldə etdikləri statistik məlumata görə yer kürəsində adamların son 25-30 ildə 50%- i infarktdan ölmüşdü. Bu da bilavasitə adamların düşdükləri stress vəziyyəti ilə əlaqədar olmuşdu. Yanvar hadisəsindən sonra respublikamızda stress vəziyyətinə düşənlərin sayı daha çox olmuşdur. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, hadisədən sonra psixiatr həkimlərimizə yuxusuzluqdan, daxili həyəcanlanmadan, ümidsizləşmədən, inamsızlışmadan, tez-tez əsəbləşmədən, ətrafdakı insanlara qarşı laqeydləşmədən, bədbinləşmədən və s. mənfi emosiyalardan əzab çəkdiklərini bildirən adamların müraciət etməsi günü-gündən artmağa başlayıbdır. Deməli, stress artıq öz işini görmüşdür. Bu yaxınlarda Respublika Mərkəzi Xəstəxanasının psixiatr həkimi Əliağa Həsənovun yanında idim. Həkim qeyd etdi ki, Yanvar hadisəsindən sonra, son 2 ayda ona müraciət edənlərin, xəstəliyin yüngül formasında təzahür edənlərin sayı təqribən 1000 nəfərə yaxın olmuşdu. Ancaq stressin daha çox izini orqanızmlərində duyan, özünü həqiqətən ağır vəziyyətdə hiss edən xəstələrin sayı 300-ə yaxın olmuşdur. Həkimin gərgin 112 səyi nəticəsində belə xəstələrin əksəriyyəti artıq həyata yenidən ümidlə baxmağa başlayıbdır. Əgər biz bu gün hamı üçün uzun və xoşbəxt həyat arzulamaq istəyiriksə, adamlar arasında mütləq xeyirxah, səmimi, qardaşlıq münasibətlərinin bərqərar olmasına, xalqın ruhuna uyğun hərəkət etməyə, kin, paxıllıq və eqoizm kimi hisslərin kəsilməsinə birgə nail olmalıyıq. Bu gün bizim üçün qərəzçilik, paxıllıq qeyri-təbii hal olmalıdır. Axı, biz bu gün humanizm prinsipləri əsasında, yeni mənəvi və fiziki kamilliyə doğru gedən sağlam bünövrəli bir cəmiyyət yaratmaq ümidi ilə yaşayırıq. Bunun üçün hər şeydən əvvəl bizim mənəvi birliyimiz tam təmin olunmalıdır! Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|