Çaylarin hidrologiyasi
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ÇAYLARIN QİDA MƏNBƏLƏRİ Yer kürəsinin bütün çaylarının əsas qida mənbəyi atmosfer yağıntılarıdır. Çay hövzəsinə düşən yağıntılar səth axımı əmələ gətirir və daşqın zamanı çayların əsas qidasını təşkil edir. Qış dövründə hövzədə formalaşmış qar örtüyü ilin isti dövründə əriyərək çayları qidalandırır. Yüksək dağlarda əmələ gələn qar örtüyü bəzi illərdə tam ərimir, daimi qarların ehtiyatını artırır, buzlaqların formalaşmasına şərait yaradır. Bu qar və buzlaqların ərinti suları da çayların qida mənbəyi rolunu oynayır. Ərinti və yağış sularının bir hissəsi torpaq-süxur qatından süzülərək Şəkil 5.4. Çay məcralarının tipləri: a–düzxətli; b–meandrlı; c–qollara bölünmüş; d–dağınıq; 1–ən böyük dərinliklər xətti; 2–dayaz- lıq; 3–calğam və ya ada; 4–sahilin yuyulan hissəsi; 5–axının istiqaməti. yeraltı suların ehtiyatını artırır. Yeraltı suların hərəkət sürəti səth sularına nisbətən zəif olsa da, onlar da çayları qidalandırır. Beləliklə, çayların 4 əsas qida mənbəyi var: yağış, qar, buzlaq və qrunt (yeraltı) suları. Müxtəlif qida mənbələrinin axımın əmələ gəlməsində rolu ayrı-ayrı fiziki- coğrafi rayonların çayları üçün fərqlidir. Bu fərqlər başlıca olaraq iqlim amillərindən–yağıntıların və temperaturun il ərzində paylanmasından asılıdır. Azərbaycanın bəzi çayları üçün qida mənbələrinin kəmiyyət göstəriciləri cədvəl 5.1-də verilmişdir. Qida mənbələrini kəmiyyətcə qiymətləndirmək üçün çayın hidroqrafı genetik parçalanır. Bu məqsədlə müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Onların ən sadəsinə görə qış və yay azsulu dövrlərdə müşahidə olunmuş minimal su sərflərinə uyğun nöqtələr düz xətlə birləşdirilir. Hidroqrafın bu xətdən aşağı hissəsi yeraltı axımın, yuxarı hissəsi isə səth axımının kəmiyyətinə uyğundur. Lakin hidroqrafı belə parçaladıqda çaya yeraltı suların axımının rejimi nəzərə alınmır. Ümumiyyətlə, hidroqrafı parçalamaq üçün istifadə olunan üsulların hamısı subyektiv xarakter daşıyır və qida mənbələrini təxmini qiymətləndirməyə imkan verir. Hesablamaların dəqiqliyini artırmaq üçün məcra və yeraltı sular arasında hidravliki əlaqənin olub-olmaması nəzərə alınmalıdır. Dağ çaylarında məcra və yeraltı sular arasında hidravliki əlaqə yoxdur, yəni qrunt (bulaq) suları sərbəst halda məcraya axır. Yeraltı suların rejiminə çay sularının rejimi təsir göstərmir. Lakin yeraltı və səth axımlarının rejimləri oxşardır. Yalnız yeraltı axımın maksimumu səth axımının maksimumuna nisbətən gecikir. Düzən çaylarında çox vaxt məcra və yeraltı sular arasında hidravliki əlaqə müşahidə olunur. Bu halda, çayda suyun səviyyəsi qalxdıqda çaya yeraltı axım azalır. Çayda səviyyə yeraltı suların səviyyəsindən yuxarı olduqda, çay sahil zonanın yeraltı sularını qidalandırmağa başlayır. Bu proses daşqın və ya gursululuğun maksimumu müşahidə olunana qədər davam edir (şəkil 5.5). Çayda səviyyə düşdükcə, sahillərə süzülmüş su yenidən məcraya qayıtmağa başlayır. Şəkil 5.5. Çayın hidroqrafının qida mənbələrinə görə parçalanma sxemi: qida mənbəyi: I – qar suları, II – yağış suları, III – yeraltı sular; A, B və C – yaz gursulu dövrünün başlanğıcı, sonu və piki; 1-5 – yaz gursulu dövründə çay və qrunt sularının müxtəlif qarşılıqlı əlaqəsi tipində qar suları və yeraltı sularla qida mənbələrini ayıran xətlər; 6 – buz örtüyü; 7 – buz axını. Çayların su balansı öyrənildikdə çay axımının hidroqrafı iki toplanana parçalanır: yeraltı və səth axımı. M.İ.Lvoviç Yer kürəsi çaylarının qida mənbələrinə görə təsnifatını vermiş və çayları 40 tipə bölmüşdür. Dörd əsas qida mənbəyinin hər birini kəmiyyətcə qiymətləndirmək üçün o, aşağıdakı qradasiyaları (bölgüləri) qəbul etmişdir: 80%- dən çox, 50-80% və 50%-dən az. Əgər, çay axımının 80%-dən çox hissəsi yalnız bir qida mənbəyinin payına düşürsə, müəllif belə çayı təmiz yağış, qar və ya yeraltı qidalı çay tipinə aid edir. Konkret bir qida mənbəyi, məsələn, yağış suları ümumi axımın 50-80%-ni təşkil edərsə, belə çay əsasən yağış suyu ilə qidalı çay tipinə aid olunur. Əgər, hər bir qida mənbəyinin payı 50%-dən az olarsa, belə çay qarışıq qıdalı çay tipinə aid edilir. Buzlaq suyu ilə qidalanan çaylar üçün qradasiyalar 50%-dən çox, 25-50% və 25%-dən az qəbul edilmişdir. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|