Chinor fayzi baland

§ 7.2. Rossiya imperiyasi davrida soliqlarning turlari 
Rossiya imperiyasining soliq siyosati ham xalqni talon-taroj 
qilishga asoslangandi. Soliq va majburiyatlar turi juda ko‗p edi. Bu 
yerda shuni aytish lozimki, Imperiya o‗lkani bosib olgandan keyingi 
dastlabki o‗n yillikda xonlar davridagi soliq tizimini saqladi. Shu davrda 
xiroj va tanob soliqlari yig‗ildi (ular hosilning 1/5 va 1/3 qismi hajmidan 
olingan). Ko‗chmanchilarning har bir xonadonidan 3 so‗m 50 tiyin 
miqdorida soliq olib turildi. 1886 yilda ―O‗lkani boshqarish haqida 
Nizom‖ qabul qilingandan keyin soliq tartiblariga ayrim o‗zgartirishlar 
kiritildi. Bunga ko‗ra suvli va bahorikor yerlarda dehqonchilik bilan 
shug‗ullanuvchi kimsalardan yalpi daromadning 10 foizi hajmida davlat 
yer solig‗i olinadigan bo‗ldi. Ko‗chmanchilardan esa har bir o‗tov, ya‘ni 
xonadondan 4 so‗mdan olish joriy etilgan. O‗sha davrda davlat 
tomonidan belgilangan turli majburiyatlarni natura va pul bilan olish 
tatbiq qilinadi. Bundan tashqari savdogar va hunarmandchilik bilan 
shug‗ullanuvchi kishilarga ham soliq solingan.
 
Shu sababli ushbu izohlardan imperiya ma‘muriyati tizimi bilan 
bog‗liq bo‗lgan soliq izohlari tafsiliga o‗tamiz. Turkiston o‗lkasini 
boshqarish to‗g‗risidagi nizomda barcha yerlar (vaqf yerlardan tashqari) 
xazinaga tegishli deb e‘lon qilinadi va barcha yerlar soliqqa tortildi. 
Ayni vaqtda, tanobona va xiroj o‗rniga ―oklad tizimi‖ (qat‘iy 
belgilangan okladlar bilan soliqqa tortish tizimi) keldi, u pul 
munosabatlari ancha o‗sgan. Oklad solig‗i olti yilga belgilangan. Uni 
hisoblab chiqarish uchun o‗rtacha yalpi daromad belgilangan. Soliq 
miqdori uning 10 foizini tashkil etgan. O‗rtacha yalpi daromadni 
93
Shodmonova S. B. Turkiston tarixi – matbuot koʼzgusida. T.: Yangi nashr, 2011. –122 bet 

---

163 
aniqlashda quyidagilar e‘tiborga olingan: haqiqatdan ekin ekilayotgan 
yer maydoni; o‗rtacha hosil; ular egallagan makonda asosiy bo‗lgan 
mahsulotlarning keyingi o‗n yil ichidagi mahalliy narxlar; yerning suv 
bilan ta‘minlanganlik darajasi hisobga olinmaganligini ko‗rish 
mumkin
94
. 
Bu davrda quyidagi soliqlar bo‗lgan:
95
Yer solig‗i - bir xil miqdordagi hosildan to‗lanadigan soliq. U yer 
rentasi (absolyut, differensial, monopol, o‗zlashtiruvchi, qurilish 
rentalari) sifatida olingan.
Bojxona yig‗imlari
 
- chegaradan mol chiqarish, mol kiritish, tashib 
o‗tkazishda 
tovarlar 
ro‗yxati-miqdori-massasi-bahosi 
birligida 
olinadigan soliqlar, jarimalar konfiskatsiya mulklari va poshlina 
to‗lovlaridan iborat.
O‗tov solig‗i-ko‗chmanchi aholidan olinadigan yillik soliq. 
Savdo va kosibchilik solig‗i-tovar ishlab chiqarish va ayriboshlash 
faoliyatidan olinadigan soliq. Unga tovarlashgan xizmat sohalari 
yig‗imlari ham kirgan.
Oklad solig‗i - xiroj va tanob o‗rniga muddati 6 yil etib belgilangan 
yalpi daromad solig‗i.
Imtiyozli paxta solig‗i - amerika navi paxtasini ko‗paytirish 
maqsadida beriladigan imtiyozli soliq.
Zemstvo solig‗i - volostlar bo‗yicha yig‗iladigan mahalliy soliqlar.
Yer-hovli solig‗i - fuqarolar shaxsiy uy tomorqalari maydoni 
hisobidan olinadigan soliq.
Mol-mulk solig‗i - fuqarolar shaxsiy mulklari qiymati hisobidan 
olinadigan soliq. 
Bandargoh solig‗i - yuklarni tashishda kemalardan foydalanish 
uchun to‗lanadigan kirra hakki (Fraxt to‗lovi). 
Uy hayvonlarini saqlash solig‗i
 
- uy hayvonlarining har bir boshidan 
olinadigan profilaktik-gigiyenik soliqlar.
94
Oblomurov N., Tolipov F. Oʼzbekistonda soliqlar tarixi. – T.: ―Iqtisod-Moliya‖ 2009. – 110-bet 
95
Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. – Buxoro, 2004. – 37-38-betlar. 

---

164 
Harbiy soliq-favqulotda holatlarda aholi jon boshiga olinadigan 
zahira solig‗i.
Konfiskatsiya solig‗i - musodara qilingan mulkdan mahalliy 
hokimiyat xarajati uchun olinadigan ulush miqdori. 
Evakuatsiya solig‗i - ko‗chirish siyosati xarajatlarini qoplash uchun 
mahalliy aholi jonboshidan yig‗iladigan soliqlar.
Rossiya imperiyasi davrida mahalliy aholining ijtimoiy kelib 
chiqishi, millati, e‘tiqodidan qat‘iy nazar barcha soliq va to‗lovlarni 
to‗lashga majbur bo‗lganlar. Imperiya hukmronligi davrida quyidagi 
soliq turlari amalda bo‗lgan: 

yer soliqlari

diniy muassasalardan olinadigan soliqlar 

ijtimoiy soliqlar

ma‘muriy organlardan olinadigan soliqlar 

ishlab chiqarish (daromad soliqlari) soliqlari shular jumlasidandir.
O‗z o‗rnida yer soliqlari va daromad solig‗i bir qancha turlarga 
bo‗lingan. Xususan, har bir qishloq jamoasi, ovullar, volostlardagi 
xususiy yerlar, amlok yerlari, vaqf yerlaridan, ishlab chiqarish 
korxonalaridan, 
maktablardan, 
miroblardan, 
qishloq 
xo‗jalik 
qurollaridan ham tegishli yig‗imlar olingan
96
.
Agrar islohotlarni amalga oshirmasdan, soliqchilik ishlarini 
yaxshilab bo‗lmasdi, chunki yerlarning aniq hisobi yo‗qligi sababli, 
Rossiya imperiyasining Turkistondagi boshqarmasi vakillari fikricha, 
o‗troq aholidan ko‗chmanchi aholiga nisbatan kam soliq to‗lanardi. 
Masalan, 1868-1883-yillarda, ya‘ni 16-yil mobaynida ko‗chmanchi 
aholidan har bir o‗tov hisobiga olinadigan umumiy soliq miqdori 
1364190 rub. 99 kop., mahalliy aholidan olinadigan yerdan foydalanish 
yig‗imlari miqdori esa - 1047882 rub., 30 kop. tashkil qilgan.
97
Bu 
daromadlar 1867 - 1896 yillarda 4 barobarga ko‗payib, aholidan 
96
Oblomurov N., Tolipov F. Oʼzbekistonda soliqlar tarixi. – T.: Iqtisod-Moliya, 2009. – 102-103 betlar 
97
Обзор Семиреченской области за 1883 г. – Верный, 1884. – С. 24. 

---

165 
olinadigan soliqlar 1889 - 1893 yillarda 40 foizga oshdi. 1869 - 1896 
yillar davomida imperiya xazinasi o‗lkadan 158 mln. rubl daromad 
oldi
98
. 
Turkiston general-gubernatorligida aholidan olinadigan soliqlar 
mikdori oshib borgan. Jumladan, soliqlar miqdori 1870, 1871, 1872, 
1873, 1879 yillarda kamayib, 1877, 1878, 1880, 1881, 1882, 1883 
yillarda esa, oshib ketgan. Bu aholi sonining aniq hisobga olinmaganligi 
va soliq amaliyoti to‗g‗ri yo‗lga qo‗yilmaganligidan dalolat beradi. 
Bunga qaramasdan, soliqlar miqdori dinamik tarzda oshib borgan. 
Ayniqsa soliqlarning birdaniga oshib ketishi 1883 yilda kuzatiladi
99
.