Chinor fayzi baland

§ 9.4. “Sug„urta mukofoti” va soliqning 
rohatlanish nazariyalari
XVIII asrda soliqlarni 
sug„urta mukofoti 
singari baholash g‗oyasi paydo bo‗ladi. Ushbu 
nazariyaga muvofiq soliq to‗lovchilar sug‗urta 
jamiyati a‘zolari sifatida ishtirok etadi. XIX 
asrning ikkinchi yarmida fransiyalik davlat 
arbobi Adolf Tyer (fr. Louis-Adolphe Thiers, 
1797-1877) va shotlandiyalik iqtisodchi Jon Ramsey Mak-Kullox (John 
Ramsey McCulloch; 1789-1864) sug‗urta 
mukofoti 
sifatida 
ushbu 
g‗oyani 
rivojlantirdi va ushbu 
g‗oyani 
yoqlovchi 
izdoshlarini 
topdi. 
Ularning 
fikricha, 
soliq 
bu 
sug‗urta 
to‗lovi bo‗lib, u biror-
bir 
xavfni 
(urush, 

---

236 
yong‗in, o‗g‗rilik va hokazo) oldini olish uchun fuqarolar tomonidan 
davlatga to‗lanadi
245
.
Bunda, A.Tyer nazariyasiga ko‗ra, har kim o‗z daromadi yoki 
mulkiga mutanosib ravishda soliq to‗lashi kerak, chunki mudofaa va 
muhofaza qilishga sarflanadigan xarajatlar qo‗riqlanadigan mulkka 
(boylikka) mutanosib taqsimlanishi kerak. Biroq, haqiqiy sug‗urtadan 
farqli ravishda soliqlar sug‗urta hodisasi yuz berganda qoplash 
summasini olish uchun to‗lanmaydi, balki muhofazani ta‘minlash va 
tartibni saqlash bo‗yicha hukumat sarf-xarajatlarini moliyalashtirish 
uchun to‗lanadi. 
Sug‗urta mukofoti sifatidagi soliq nazariyasi vakillaridan yana biri 
fransuz iqtisodchisi E. de Jirardin (1806-
1880) shunday deb yozgan edi: ―Soliq 
jamiyat tayanadigan deyarli yagona 
poydevordir. Biz eng muhimlari soliq 
islohotlarida bo‗lgan ijtimoiy va siyosiy 
islohotlarni uzoqdan, osmonu-falakdan 
izlaymiz. Soliqlar, biz tushunganimizdek, 
subyektlar tomonidan mulkka egalik 
qilish va foydalanishga xalaqit beradigan 
har qanday xavfdan sug‗urta qilish uchun 
to‗lanadigan sug‗urta mukofoti sifatida xizmat qilishi kerak‖
246
. 
Ushbu sug‗urta turi an‘anaviy sug‗urtadan tubdan farq qiladi, 
chunki to‗lovchilar sug‗urta hodisasi yuz berganda kompensatsiya 
miqdorini olish uchun emas, balki mamlakatni tashqi xavfdan mudofaa 
qilish, jamiyat ichki tartibi va muhofazasi, adolat hamda fuqarolarning 
huquq va erkinliklari himoyasini ta‘minlash uchun davlat xarajatlarini 
moliyalashtirish uchun soliq to‗laydilar. 
245
Черник Д. Г., Шмелев Ю. Д. Теория и история налогообложения. Учебник для академического 
бакалавриата. – М. : Издательство Юрайт. 2014. – 364 с. Серия : Бакалавр. Академический курс. 
246
Конотопов М. Экономическая история мира. Том 5. 3-е издание, дополненное и доработанное. 
М. 465 с. 
 

---

237 
Sug‗urta mukofoti sifatida soliq haqidagi ta‘limotning yana bir 
talqini shundaki, to‗lovchi o‗zaro sug‗urta jamiyatining a‘zosi sifatida 
faoliyat yuritadi va sug‗urta mukofotini o‗z daromadi va mulki hajmiga 
mutanosib ravishda to‗lash majburiyatini oladi. 
Sug‗urta mukofoti sifatidagi soliq nazariyasining almashinuv 
nazariyasi bilan bog‗liqligi soliq to‗lovlarining mulkni himoya qilish va 
muhofaza 
qilish 
bo‗yicha davlat xarajatlariga, ya‘ni davlat 
xizmatlarining qiymat ifodasiga bog‗liqligidan kelib chiqadi. Ko‗rib 
chiqilayotgan nazariya asoschilarining xizmati shundaki, ular zamonaviy 
soliq tizimlarini qurishning ikkinchi konseptual tamoyilini – to‗lov 
qobiliyati tamoyilini e‘tirof etdilar. Unga ko‗ra har kim o‗z daromadlari 
yoki mol-mulkiga mutanosib ravishda soliq to‗lashi kerak. Biroq, 
sug‗urta g‗oyasini barcha soliq munosabatlariga tatbiq etish va uning 
asosida 
barcha 
soliqlarning 
mohiyatini 
ko‗rib chiqish biroz 
munozaralidir. Davlat sug‗urta hodisasi yuz bergandan keyin 
to‗lovchilarga sug‗urta to‗lovlarini amalga oshirish majburiyatini har 
doim ham o‗z zimmasiga olmaydi. Shu bilan birga, soliq solishda 
sug‗urta g‗oyasi hozirgi kunda byudjetdan tashqari fondlarga sug‗urta 
badallari (pensiya, bandlik, ijtimoiy va sog‗liqni saqlash sug‗urtasi) kabi 
aniq maqsadli soliq to‗lovlari nuqtai nazaridan tatbiq etilmoqda. Xodim 
o‗z mehnat faoliyati davomida sug‗urta badallarini ish haqi miqdoriga 
nisbatan foizda to‗laydi, ma‘lum bir voqea (sug‗urta hodisasi) yuzaga 
kelganda sug‗urta to‗lovlari shaklida pul tovon, vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlik nafaqalari va boshqalar oladi. 
Sug‗urta mukofoti sifatidagi soliq nazariyasi bilan parallel ravishda 
XIX asrning birinchi yarmida shveysariyalik iqtisodchi Jan Simond de 
Sismondi (fr. Jean Charles Léonard Simonde de Sismondi; 1773-1842) 
o‗zining ―Siyosiy iqtisodiyotning yangi davri‖ nomli asosiy asarida 
(1819) soliq nazariyasini rohatlanish nazariyasi sifatida ta‘riflaydi. Unga 
muvofiq soliqlar yordamida har bir soliq to‗lovchi rohat-farog‗atdan 

---

238 
boshqa narsa sotib olmaydi. Rohat-farog‗at deganda u jamoat tartibi, 
adolat, shaxsiy va mulkiy himoyani nazarda tutadi
247
.
Rohat-farog‗at, shuningdek, jamoat ishlari, xalq ma‘rifati, milliy 
xavfsizlikni o‗z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, fuqarolar soliqlarga 
ularning shaxsiy va mulkiy himoyasini ta‘minlash uchun hukumat 
tomonidan ko‗rsatiladigan xizmat sifatida qarashlari kerak. Ularning 
yordamida davlatning har yillik xarajatlari qoplanadi. Shuningdek, 
Sismondi soliqlar shaxsiy kapitaldan emas, balki sof daromaddan 
olinishi kerak deb hisoblagan. 
Ravon yo‗llar, keng ko‗chalardan foydalanish, sog‗liq uchun xavfli 
bo‗lmagan suvni iste‘mol qilish imkonini beruvchi jamoat ishlari ham 
rohat-farog‗at sifatida qaraladi.
Boshqa barcha lazzatlarga qo‗shimcha sifatida milliy himoya 
(tashqi tajovuzdan himoya qilish) va ichki himoya mavjud bo‗lib, u har 
bir fuqaroning jamoat tartibi bilan ta‘minlangan ne‘matlarda ishtirok 
etishini kafolatlaydi.
―Xullas, soliqlar sifatida to‗lanadigan pullarni maqbul foydalanildi 
deyish mumkin, qachonki jamiyat rohat-farog‗ati yo‗lida yig‗ilgan 
ushbu mablag‗lar haqiqatda hukmdorlarning manmanlik va ehtiroslari 
uchun ishlatilmasdan, ijtimoiy rohatlanish uchun sarf etilgan bo‗lsa. 
Soliqlar fuqarolarning rohatlanishi qiymatidir‖
248
.
Shu ma‘noda, ushbu nazariya tarafdorlari eng avvalo yig‗ilgan 
soliqlarning jamiyat farovonligi uchun sarflanishi zarurligini yoqlab 
chiqqan bo‗lsalar, boshqa tomondan, ushbu mablag‗lardan yakka 
ehtiyojlarni, ya‘ni ayrim yuqori tabaqali zodagonlarning shaxsiy 
manfaatlari uchun foydalanishni qoralaydi. 
―Fiskal shartnoma‖ nazariyasi va rohatlanish sifatidagi soliq 
nazariyasida alohida e‘tibor soliqqa narx maqomi berilishidir. Bu esa o‗z 
navbatida davlat tomonidan ko‗rsatilayotgan xizmatlar va olingan naflar 
247
Сисмонди Ж. С. Новые начала политической экономии. Теория экономики. Экономика. М. : 
―Директ-Медиа‖ 2007. 356 стр. https://biblioclub.ru/index.php?page=book_red&id=26844. 
248
Майбуров И.А. и др. Теория и история налогообложения. 2-е изд., перераб. и доп. –М.: 
ЮНИТИ-ДАНА, 2011. –30 с. https://knigi.news/nalog/obschie-teorii-nalogov-28312.html 

---

239 
uchun to‗lov sifatida uni tushunishga nisbatan oldinga qadam qo‗yish 
bo‗lgan.