Chinor fayzi baland
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
UDK: 336.22(075.8)
KBK: 65.261.8ya73 ISBN 978-9943-7878-9-6 © I.M.Niyazmetov, S.A.Giyasov, F.A.Fayziyev, R.R.Duschanov, 2022 © “CHINOR FAYZI BALAND”, 2022 3 KIRISH Har qanday jamiyatning taraqqiyot bosqichlarida soliqlarning vujudga kelish tarixi ilk davlatchilik asoslari paydo bo‗lishi bilan chambarchas bog‗liqdir. G‗oyat mas‘uliyatli, o‗z navbatida, o‗ta yuqori darajadagi ehtiyojni o‗zida ifodalagan soliqlarning o‗ziga xos rivojlanishi natijasida ularning jamiyat taraqqiyotida yangi qirralari, imkoniyatlari ortib bordi. Soliq muhim va serqirra ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‗lib, uning turli shakllarda paydo bo‗lishi va amal qilishi kishilik jamiyati rivoji bilan chambarchas bog‗liq. O‗zbekiston hududida davlatchilikning uch ming yillik tarixga ega ekanligi bu makonda soliq munosabatlarining ham shuncha davrlik tarixga ega ekanligidan dalolat beradi. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi IX asrlarda Xorazm vohasi hududida zardo‗shtiylik dinidagi ajdodlarimiz yashagan davlat vujudga kelgan. Sal keyinroq Movarounnaxr hududida Baqtriya (Surxon vohasi) va So‗g‗d (Zarafshon, Qashqadaryo vohalari) kabi davlatlar shakllangan. Tabiiyki, Turon zaminidagi bu qadimiy davlatlar o‗z soliq munosabatlari tarixiga ega. Soliqlarning tarixiy shakllanishi va rivojlanishini, shuningdek, ularning bugungi kunda davlat va jamiyat hayotidagi o‗rnini o‗tmishda kechgan soliq munosabatlari bilan solishtirish asosida tadqiq etish hamda tizimning rivojlanish istiqbollarini ilmiy manbalar hamda tarixiy hujjatlar asosida o‗rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon iqtisodiyotining taraqqiyot tajribalari shuni ko‗rsatadiki, soliqlar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda muhim vosita bo‗lib kelgan. Soliqlar davlatlarning moliyaviy faoliyatini ta‘minlash va kafolatlashga xizmat qilgan. Amaliyotda va nazariyada soliqlar mohiyatiga nisbatan turlicha qarashlar paydo bo‗lib kelgan. Shu bois, 4 har bir davlat soliqlardan o‗ziga xos tarzda va turli sharoitlarda har xil shakllarda foydalanib kelgan. Shu sababdan, soliq solishning jahon hamda mamlakatimiz hududida kelib chiqish va shakllanish tarixining asosiy jihatlarini o‗rganish bugungi kunda soliq siyosatini to‗g‗ri ishlab chiqish va samarali soliq tizimini shakllantirishda, soliq sohasida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlardan ijobiy natijalarga erishish, bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqlardan iqtisodiy tartibga solish vositasi sifatida foydalanishda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, har qanday jamiyat o‗zining xususiyati va tabiatiga ko‗ra soliqlar va soliqqa tortish jarayoniga hamohangdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliq munosabatlarining tarixi hamda soliqqa tortishning nazariy jihatlarini o‗rganish maqsadida ―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fani asosiy fanlardan biri sifatida shakllandi. Ushbu fan ―Soliqlar va soliqqa tortish‖ yo‗nalishidagi bakalavriat bosqichi talabalariga o‗qitiladigan dastlabki mutaxassislik fani hisoblanadi. O‗quv qo‗llanmada soliqqa tortish nazariyasi va tarixining barcha jabhalari qamrab olingan. Fanni o‗qitish soliqlar tarixi va nazariyasini uyg‗unlikda o‗rganishga qaratilgan. Mazkur o‗quv qo‗llanma mantiqiy jihatdan uch qismdan iborat. Birinchi qism bitta mavzu (birinchi bob) doirasida yoritilgan bo‗lib, unda ―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fanining soliqqa oid boshqa fanlar nazariy-uslubiy poydevori va davlat soliq siyosatining ilmiy asosi sifatidagi mohiyati ochib berilgan. Fanning predmeti va mazmuni yoritilgan. Fanni o‗rganishdagi umumiy va alohida usullari keltirilgan. Shuningdek, fanning kadrlarni tayyorlash va ilmiy tadqiqotlarni o‗tkazishdagi o‗rni va ahamiyati ochib berilgan. Ikkinchi qism soliqlarning paydo bo‗lishi va shakllanishi tarixini o‗rganishga bag‗ishlangan. O‗quv qo‗llanmaning bu qismi yettita mavzuni (II-VIII boblarni) qamrab olgan bo‗lib, bu mavzular doirasida soliqlarning vujudga kelishi, qadimgi dunyo davlatlarida soliq 5 munosabatlarining shakllanishi, arablar, turon zaminidagi boshqa o‗rta asr davlatlari, mo‗g‗ul istilochilari, temuriylar, o‗zbek xonliklari, rus chorizmi va sovet hukmronligi davrlarida Markaziy Osiyodagi amal qilgan soliqlar hamda soliq munosabatlari batafsil yoritilgan. O‗quv qo‗llanmaning uchinchi qismi soliqlar nazariyasiga bag‗ishlangan to‗rtta mavzuni (IX-XII boblar) qamrab olgan bo‗lib, unda soliqqa oid ilmiy qarashlarning shakllanishi, soliqlar xususidagi ilk umumiy nazariyalar, soliqqa tortishning takomillashgan umumiy nazariyalari, soliqqa oid dastlabki xususiy nazariyalar hamda soliqqa tortishning zamonaviy nazariyalari ko‗rib chiqiladi. Yuqoridagilardan ko‗rinadiki, ushbu o‗quv qo‗llanmada soliqqa tortish nazariyasi va tarixining barcha jabhalari qamrab olingan. |