Chirchiq davlat pedagogika instituti matematika va informatika fakulteti

Fundamental tadqiqotlar dasturlari ro‘yxati:
1F. Matematika, mexanika va informatika.
2F. Fizika va astronomiya.
3F. Ximiya, biologiya va meditsina.
4F. Qishloq xo‘jaligi.
5F. Mashinasozlik va energetika.
6F. Yer to‘g‘risidagi fanlar.
7F. Bozor iqtisodiyoti, davlat va huquq nazariyasi.
8F. Ijtimoiy-gumanitar fanlar.
Bozor iqtisodiyoti qonun qoidalari talablariga asosan, bugungi kunda
ilmiy tadqiqot ishlari yuridik sub’yektlar va jismoniy shaxslar, davlat va
nodavlat tashkilotlar (muassasalar) ilmiy ijodiy guruhlar, loyihalash va
konstruktorlik korxonalarida olib borilmoqda.
Bugungi kundagi jahon sivilizatsiyasi, texnika va texnologiyalar sohasidagi
erishilgan ulkan yangiliklar ilm-fan taraqqiyoti mahsulidir.
Mamlakatimizning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy rivojlanishida
ilmiy-texnik taraqqiyot muhim ahamiyatga ega. Fan va ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanishi va o‘sishi natijasida yuzaga kelgan ilmiy-texnik
Obyektlar integratsiyasitaraqqiyot fan, texnika va ishlab chiqarishdan tarkib topgan murakkab
dinamik sistema hisoblanadi. Ushbu sistemada fan g‘oyalar generatori
vazifasini bajarsa, texnika ularning moddiy tadbig‘i, ishlab chiqarish esa
texnikaning faoliyat yuritish sohasi vazifasini bajaradi. Fanning bevosita
ishlab chiqaruvchi kuchga aylanganligi, keng qamrovliligi va ommaviyligi,
turli fanlarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligiga va bir-biriga ta’sirchanligi,
ilmiy tadqiqotga va uning obyektiga sistemali yondashuv uslublar qo‘lla-
nilishi kabilar fanning bugungi kundagi xarakterli tomonlari hisoblanadi.

2 Ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari
2.1. Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi),
strukturasi va bosqichlari
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning maqsadli fao-
liyati, ilmiy mehnat predmeti va ilmiy mehnat vositalaridan iboratdir.
Insonning maqsadli ilmiy faoliyati tadqiqot obyekti haqida (bo‘yicha)
yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo‘yicha) mavjud bilimlarni
to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning aniq usullaridan va ilmiy
uskunalardan (o‘lchov, hisoblash texnikalari) mehnat vositalaridan
foydalanishga tayanadi.
Ilmiy mehnat predmeti tadqiqotining faoliyati yo‘naltirilgan tadqiqot
obyekti va u haqidagi (oldingi) bugungacha bo‘lgan bilimlar. Tadqiqot
obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar,
elektrlashtirilgan qurilmalar, mashina va mexanizmlar), jarayonlar
(texnologik, energetik, agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar ele-
mentlari va h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotlar, ko‘zlangan maqsadi, tabiat yoki ishlab chiqarish
bilan bog‘liqlik darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga (qamroviga)
qarab fundamental, amaliy va ishlanmalarga bo‘linadi.
Fundamental tadqiqotlar prinsipial yangi bilimlarni (yaratish) barpo
etish va oldinda mavjud bilimlar sistemasini rivojlantirishga qaratiladi va
undan maqsad tabiatning yangi qonunlarini yaratish (kashf etish) voqeliklar
orasidagi bog‘liqliklarni ochib berish va yangi nazoratlar yaratishdir.
(Masalan, elektromagnit maydon nazariyasi agroinjeneriyada resurslar
tejamkorligi ilmiy – metodologiyasini yaratish, energiyani muhitda
harakatlanishi qonunini va h.k.lar).
Amaliy tadqiqotlar texnika sohasida yangi ishlab chiqarish vositalarini,
iste’mol mahsulotlarini va h.k.larni yaratish yoki mavjudlarini takomil-
lashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, uni maqsadi fundamental tadqiqotlarda
to‘plangan ilmiy omillarni amaliy tadqiqotlar orqali o‘z o‘rniga qo‘yishdir.
(Masalan, urug‘lik mahsulotlarni saralash elektrotexnologiyasi va texikasini
yaratish, energiya tejamkor meva quritish texnikasini yaratish, asinxron
motorlarni quvvat koeffitsiyentini (cos ö) oshirish teznik vositasini ishlab
chiqish va h.k.lar).
Ishlanmalar yoki loyiha-konstruktorlik ishlari (LKI) amaliy tadqiqotlar
natijalarini (masalan texnika sohasida) texnik yechimlarni (mashina,
qurilma, material, mahsulot) ishlab chiqarish texnologiyalarini tajriba nusxa-
larini yaratish va sinab ko‘rish, yangiliklarni takomillashtirishda foydala-
nishga qaratilgan ilmiy tadqiqotning yakuniy qismidir. (Masalan, elektr
maydoni yordamida urug‘lik donlarni saralash texnologiyasini amalga
oshiriuvchi texnik qurilmani yaratish, dielektrik don quritish usulni amalga
oshirish texnik qurilmasini ishlab chiqish, ichimlik suvga impulsli ishlov
berish elektr qurilmani tajriba nusxasini ishlab chiqish va h.k.).
Yuqoridagi ilmiy-tadqiqotlar klassifikatsiyasi va ularni chegaralanishi
ko‘pchilik hollarda shartli bo‘lsada, ularni fanning muayyan bir sohasiga
tegishliligi birlashtirib turadi..
Loyihalash va o‘zlashtirish bosqichlari
bir vaqtning o‘zida fan va texnika sohalariga tegishli hisoblanadi. Shuningdek,
fundamental tadqiqotlar va ishlab chiqarish oralig‘ida o‘zaro bog‘langan
bosqichlar: amaliy tadqiqotlar – ishlanma – loyiha joylashgan.
Ilmiy tadqiqotlar strukturasi. Ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) – obyektiv
borliqni, qonuniyatlar va real dunyo voqeliklari orasida bog‘liqlikni anglab
yetish – bilish jarayonidir.
Bilish – ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) yordamida amalga oshiriladigan
bilmaslikdan bilimga, chala yoki noaniq bilimlardan to‘laroq va aniq
bilimlarga inson onggi va tafakkuri yo‘naltirilgan murakkab jarayondir.
Ilmiy tadqiqotlar bosqichma-bosqich amalga oshiriladi va texnika yo‘na-
lishida ko‘pgina holatlarda 2.2-rasmda keltirilgan strukturaga monand ketma-
ketlikda tashkil etiladi. Ilmiy tadqiqotlar olib borishni har bir bosqichida
ilmiy muammoni (masalani) umumiy yechimi bilan bog‘liq ilmiy izlanish-
lar olib boriladi. Ilmiy tadqiqotning birinchi bosqichida nafaqat tadqiqot
olib boriladigan muammo yoki masala shakllantiriladi, balki ishning muvaf-
faqiyatli yakuni ko‘p tomonlama bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqot vazifalari
ham aniq shakllantiriladi.
Ilmiy muammoni (masalani) shakllantirishga tadqiqot olib borilayotgan
muammo yoki masalaga o‘xshash masalalarning yechimlarini texnik va
nazariy usullari va vositalari, hamda turdosh sohalardagi tadqiqot natijalari
haqida ma’lumotlar yig‘ish va tahlil etish kabi muhim ilmlar kiradi. Shuni
ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar yig‘ish va ulardan masalani yechishda
foydalanish tadqiqot ishlari tugagungacha ham davom etishi mumkin.
Ilmiy muammoni (masalani) yechishning birlamchi gipotezasini ilgari
surish va asoslash aksariyat hollarda ilmiy tadqiqotning birinchi bosqichida
belgilangan ilmiy masalalar va tadqiqot mavzusiga oid to‘plangan axborot-
larning tahlili asosida shakllantiriladi. Muammoni yoki ilmiy masalani
yechishga erishish bo‘yicha shakllantirilgan bir necha birlamchi gipotezalar
orasida eng maqbuli tanlab olinadi. Birlamchi ilmiy gipotezani ishonchli-
ligini aniqlash maqsadida ayrim hollarda birlamchi ekspertiza, ya’ni tajribalar
o‘tkazish zaruriyati ham tug‘iladi. Ilmiy tadqiqotlarning nazariy izlanishlar
bosqichida fundamental fanlardan olingan qonuniyatlarning tadqiqot obyekti-
ga bog‘lab analiz va sintez qilish va shuningdek, matematik apparatlardan,
nazariy elektrotexnika va boshqa nazariy bilimlardan foydalanib hozirgacha
ma’lum bo‘lmagan yangi qonuniyatlarni ochishga erishish ko‘zda tutiladi.
Nazariy tadqiqot qabul qilingan ilmiy gipotezani analitik rivojlantiradi
va tadqiqot olib borilayotgan ilmiy muammoning nazariyasini yaratilishiga
olib kelishi kerak. Boshqacha aytganda bilimlar tizimini tadqiqot olib borila-
yotgan muammo doirasida ilmiy umumlashtirishdir. Yaratilgan ushbu nazariya
izlanishlar olib borilayotgan muammoga oid voqelik va faktlarni oldindan
belgilab (prodokazat) va tushintirib bera olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Eksperimental tadqiqotlar – ilmiy asosida qo‘yilgan tajribadir. Eksperi-
mental tadqiqotlardan ko‘zlangan maqsad ilmiy muammo (masala)
yechimining to‘g‘riligini tekshirib ko‘rish bo‘lib, uning natijasini tasdiqlashi
yoki inkor etishi mumkin. Tadqiqot olib borilayotgan obyekt (muammo
yoki masala) bo‘yicha fundamental izlanishlar olib borilmagan yoki nazariy
asoslari yetarli bo‘lmagan hollarda eksperimental tadqiqotlar natijalari
muammoni nazariy yechimlarini shakllantirishga (topishga) asos yaratadi.
Ilmiy tadqiqotning navbatdagi bosqichi eksperimental va nazariy tadqiqot-
lar natijalarini solishtirib (taqqoslab) ko‘rib ularni bir biriga mos kelishi
(to‘g‘ri kelishi) haqida, hamda ilgari surilgan ilmiy gipotezani tasdiqlashi
haqida uzul-kesil xulosa qilinadi. Ayrim hollarda natijalar bir biridan
ancha farq qilsa yoki umuman to‘g‘ri kelmasa ilmiy gipotezaga o‘zgartirish
kiritish yoki gipotezani inkor etishga to‘g‘ri keladi.
Tadqiqot natijalariga yakun yasash, olingan natijalar tadqiqot maqsadi
va vazifalariga to‘la javob berishi hamda umumiy xulosa va tavsiyalarni
shakllantirishi ilmiy izlanishning yakuniy bosqich vazifalariga kiradi.
Texnika sohasida, jumladan, energetika sohasida tadqiqotlar natijalarini
o‘zlashtirish (amalda tadbiq etish) bosqichi ham ko‘zda tutiladi. Bunda
tadqiqot natijalarini yoki texnologik va konstruktorlik ishlanmalarini iste’-
molchiga yetkazish ishlari amalga oshiriladi.
Ilmiy tadqiqot turlari muayyan bir ketma-ketlikda bosqichma-bosqich
amalga oshiriladi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar quyidagi bosqichlar-
dan iborat bo‘ladi: