Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

kim i>  da  o  qədər  o ld u ğ u   ehtimal  edilm əlidir  (burada  zəru rətdən  
danışm ağı  d ah a  güclü  o]an  şəxslərə  həvalə  edək).  Əgər  heç  b ir 
m əkanca  hərəkət  o la   bilməzsə,  so nra  ə g ər  heç  nəyə  m əruz 
qalm ayan və öz-özünə ən ali səviyyəyə nail  olm u ş hər bir bənzərsizə 
(physis)  və  hər  bir  m ahiyyətə  məqsəd  k im i  baxılmalıdırsa,  o n d a  
yuxarıda  göstərilnlərdən  başqa  heç  bir  b a ş q a   m ahiyyət  (physis)  o la  
bilməz,  m ahiyyətlərin  sayı  da  göstərilənlərdən  ibarət  olmalıdır.  A xı 
əgər  hansısa  b a şq a   m ahiyyətlər  olsaydı  o n la r   m əkanca  hərəkətin
257

m əqsəd i kimi hərəkətə səbəb  olardı.  H albuki  göstərilən  hərəkətlərlə 
y a n a ş ı başqa hərəkət  m üm kün deyil.  Bunu isə hərəkətdə  olan  cismi 
gö zd ən   keçirməklə  eh tim al  etm ək  olar.  Ə gər  m əkanda  hərəkət 
e td irə n   təbii  olaraq  hərək ət  etm ək  namirıə  m övcuddursa  və 
m ə k a n d a   hər  bir  h ərəkət  hansısa  hərəkətvericinin  hərəkətidirsə, 
o n d a   m əkanda  hər  bir  hərəkət  özünün  yaxud  b aşqa  bir  hərəkətin 
n a m in ə  deyil, göyün h ərəkəti nam inədir.  Axı  əgər bir hərəkət  başqa 
b ir  hərəkət  naminə baş  versəydi,  o n d a  bu  başqa  hərəkət  də  hansısa 
b a ş q a   bir  hərəkətin  n a m in ə   olardı;  am m a  bu  sonsuz  davam   edə 
bilm ədiyindən,  hər  bir  hərəkətin  məqsədi  göydə  hərəkət  edən  ilahi 
cisim lərdən biri olm alıdır.
Göyün  isə  bir  o ld u ğ u   -   aydm dır.  Əgər  göylər  insanların  sayı 
k m i çox  olsaydı, onda o n la rd a n   hər  birinin növə  görə bir,  sayca isə 
ç o x lu   başlanğıclan  olard ı.  A ncaq  sayca  çox  olan  hər  b ir  şeyin 
m ateriy ası  v ar  (çünki  eyni  b ir  tərif,  məsələn,  insan  tərifi  soxlarına 
a id d ir,  bununla  belə  S o k ra t  -  birdir).  L akin  varlığın  birinci 
m ahiyyətinin  m ateriyası  yoxdur,  çünki  o  tam   həyata  keçmə, 
m üm küıılükdür.  Deməli,  ilk  hərəkətvericı  hərəkətsiz  olm aqla  həm 
tərifə   görə həm  də sayca  -   birdir;  daim   və aram sız hərəkət  edən də 
y a ln ız  birdir.  Deməli, yalnız bir şey,  səm a vardır.
Əski  zam anların  in san ların d an   nəsildən-nəsilə  belə  b ir rəvayət 
gəlib  çatm ışdır ki,  bu  [göy  cisimləri]  tanrılard ır  və  ilahi  o lan  bütün 
təb iə ti  əhatə  edir.  Q alan   bütün  ifadələr  [rəvayətdə]  artıq  kütləyə 
a şıla m a q   üçün  ,  q a n u n la ra   əməl  olunm ası  və  fay dalanm aq   üçün 
m iflər  halm da  əlavə  olunm uşdur,  çünki  rəvayətdə  deyilir  ki, 
ta n r ıla r   insana  bənzərdirlər  və  bəzi  başqa  canlı  varlıqlara  oxşa- 
y ırla r,  buradan  irəli  gələn  və  onlara  oxşar  olan  başqa  deyimlər  də 
v a rd ır.  əgər rəvayətdən  b u   əlavələri  kənarlaşdırsaq  və o n d a   başlıca 
o la n ı  -   əski  insanların  tan rıla rı  birinci  m ahiyyətlər  saydığmı  qəbul 
etsək ,  onda bu ilahi k əlam ları qəbul etm ək  olar;  və bütün  ehtimalla 
h ə r  b ir  sənət  və  hər  b ir  təlim   dəfələrlə  yaradılıb  yenidən  məhv 
o ld u ğ u n d an   düşünmək  o lard ı  ki,  bu  baxışlar  da  onların  günü- 
m üzədək  saxlanılmış  qırıntılarıdır.  Beləliklə,  əcdadların  və  bizim 
ilk in  sələflərimizin rəyləri yalnız bu dərəcədə aydm dır.
Doqquzuncu fəsil
A m m a  [ali]  zəkaya  aid   bəzi  suallar  doğur.  Z əka  bizə  bəlli 
o la n la rd a n   d ah a  çox  ilahi  olan  kimi  təsəvvür  edilir,  lakin  o  niyə
258
belədir,  bu   su a la   cavab  verm ək  çətin d ir.  D oğrudan  d a,  əgər  o 
(zəka)  heç  n ə  düşünm ürsə,  y atm ış  k im idiısə,  onda  o n u n   ləyaqəti 
nədədir?  Ə g ə r  o  düşünürsə,  o n d a   b u   bir  başqasm dan  asılıd ırsa' 
(çünki  o  z a m a n   onun  m ahiyyətini  düşüncə  yox 
[düşünm ək]
qabiliyyəti  təşkil  edərdi), onda  o yaxşı  m ahiyyət  deyiJdir:  axı  ona
dəyəri 
təfə k k ü r 
verir.  Sonra, 
o n u n   mahiyyəti  ağıl 
yaxud
təfəkkürdürm ü,  axı  o  nəyi  düşünür?  Y a   özü  özünü,  ya  b aşq a 
müxtəlif şeyləri  düşünür.  M əslən,  gözəlliyim i  yoxsa  istənilən  başq a 
bir şeyi d üşünm əyin burada fərqi v a r y a  yox? Bəzi şeyləri düşünm ək 
mənasız  deyilm i?  Beləliklə,  aydm   o lu r  ki,  ağıl,  düşüncə  ən  ilahi  və 
ən  layiqli  o la n ı  düşünür  və  dəyişilm ir,  çünki  onun  dəyişilm əsi  pisə 
doğru  dəyişilm ə  olardı  bu  isə  b ir  hərək ətd ir.  -   Deməli,  birincisi, 
əgər 
d ü şü n m ə k  
düşüncənin 
fəaliyyəti 
deyilsə, 
düşünm ək
qabiliyyətidirsə,  o n d a   təbiidir  ki,  düşüncənin  və  ya  təfəkkürü n 
fasiləsizliyi  o n u n   üçün  çətinlik  tö rə d ə rd i.  İkincisi,  a y d ın d ır  ki, 
düşüncədən  d a h a   ləyaqətli  olan  b a ş q a   nə  isə  yəni  düşüncə  və  ya 
təfəkkürlə  d ə rk   edən  nə  isə  m övcud  o lard ı.  Çünki  təfəkkür  və  fikir 
pis  fikirləşənə  d ə  məxsusdur.  Ə gər  b u n d a n   qaçm aq  lazım dırsa  (axı 
başqa  bəzi  şeyləri  görməmək  gö rm ək d ən  yaxşıdır),  o n d a   fıkir yaxşı 
olmazdı.  D em əli,  ağıl,  düşüncə  əgər  yalnız  ən  gözəl  və  u c a d n sa   və 
onun düşüncəsi  dlişüncə haqqm da  düşüncə  -  təfəkkürdürsə  o n d a   o 
özü  özünü  düşünür,  Lakin  tam a m ilə   aydm dır  ki,  bilik,  hissi 
qavrayış,  rəy  və  düşünmək  hər  z a m a n   başqasına  yönəlir,  özündən 
isə  yalmz  y a n   keçir.  Nəhayət  əgər  düşünm ək  və  düşünülən  eyni 
deyilsə,  o n d a   o n la rd a n   hansınm   ə sasın d a  düşüncəyə  xeyir  m əxsus 
olur? Axı  düşüncə  olm aq  və düşünülən  olm aq  eyni  deyildir.  A m m a 
bir  sıra  h a lla rd a   bili.yin  özü  [biliyin]  predm eit  deyilmi:  yaradıcılıq 
haqqm da2  b ilik d ə  predm et  -   m ateriyasız  götürülən  m ahiyyət  və 
varlıqdır,  nəzəri  bilikdə -  tərif və  təfəkkürdür.  Deməli,  bir h a ld a   ki, 
düşüncə  ilə  d ə rk   edilən  və  düşüncə  materiyası  bir  birindən 
fərqlənmirsə,  o n d a   o n lar eyni  o lac a q ,  fikir də  fikirlə dərk  o lu n an la  
eyni olacaq.
O nda  b a ş q a   bir sual qalır:  fikirlə d ərk   olunan m ürəkkəbdirm i? 
Əgər  m ü rəkk əb  olsaydı  onda  fikır  tam ın   bir  hissəsindən  başqa 
hissəsinə  k eçərək   dəyişilərdi.  A n c a q   m əgər  m ateriyası  olm ayan  
bölünməz deyilm i? M ürəkkəb ta m a 3  yönələn  insan ağlı  d a  m üəyyən 
vaxt  içində  eləd ir  (o n un  xeyiri  [öz  predm etinin]  bu və ya  b a ş q a   bir 
hissəsində  deyil,  o nd a -  ağılda  bu  p red m etd ən  fərqlənən  b ir  tam d ır
259

,  əbədı  o laraq   özü  özünə yönələn  [ilahi]  düşüncə  ilə məsələ  də eynilə 
o cürdür).
Onuncu fəsil
H əm çinin  o da araşdırılm alıdır ki,  dünyam n təbiəti iki üsuldan 
hansı ilə -  ayrıca və öz-özünə m övcud olma üsulu yoxsa nizam kimi 
m övcud  olm a  üsulu  ilə  xeyirə  və  ən  yaxşıya  malik  olur.  Bəlkə 
o rd ud a olduğu kimi o üsulların  hər ikisi ilə  malik  olur? Axı  burada 
nizam ın  özündə  xeyir  vardır,  o rd u   başçısının  özü  də  -   xeyirdir  və 
d a h a   çox  xeyir  olan  elə  onun  özüdür.  [Dünyada]  hər  şey  müəyyən 
qayd a  da  nizam lanm ışdır  və  balıqların,  quşların  və  bitkilərin 
nizam ı  eyni  deyildir;  və  o n lar  bir-biri  ilə  əlaqəsiz  də  deyil;  hansısa 
bir  əlaqə  vardır.  Çünki  h ər  şey  b ir  [məqsəd]  iiçün  nizam lanm ışdır, 
ancaq  istənilənin  edilməsi  üçün  azadlığm   d ah a  az  olduğu  evdə 
olduğu  kimi  nizam lanm ışdır;  əksinə,  onlar  üçün  [işlərin]  hamısı 
yaxud  böyük  hissəsi  müəyyənləşmişdir,  halbuki,  kölələrin  və 
heyvanlann  üm um i  [xeyirə]  m ünasibəti  olduqca  azdır,  çox  vaxt 
o n lar nə gəldi  etməli  o lu rlar1,  çünki  onların  hər  birinin  təbiəti  belə 
başlanğıcdan  ibarətdir.  M ənim   düşüncəmə  görə,  hər  şey  özünün 
xüsusi  yerini  tutm alıdır,  bunun  kim i  tam m   [xeyiri]  üçün  hamm ın 
iştirak etdiyi başqa bir şey də vardır.
A m m a  b aşq a  baxışı  irəli  sürənlər  də  hansı  uyğunsuz  və 
m ənasız  nəticələrin  alındığı  və  d ah a  incə  dam şanların  baxışlarımn 
necə  olduğu  və  onların  hansı  çətinliklərlə  d ah a  az  bağlı  olduğu 
diqqətim izdən 
yayınm am alıdır. 
Bütün 
[filosoflar] 
hər 
şeyi 
əksliklərdən  hasil  edirlər.  Lakin  nə  «hər  şey»  nə  «əksliklərdən»2 
hasil  edildiyi  doğru  deyil;  bəs  şeylər  əksliklərin  olduğu  yerdə 
əksliklərdən  necə  hasil  olun u r -   bu nu   dilə  gətirmirlər:  axı  əksliklər 
bir-birinin  təsirinə  m əruz  qalm ırlar.  Bu  çətinlik,  bizim  üçü  aradan 
təbii  olaraq  qalxır;  iş  ondadır  ki,  üçüncü  biri  də  vardır.  Buna 
baxm ayaraq  bəziləri,  məsələn  bərabər  olm ayanı  bərabər  olana  və 
çoxu  təkə3  q arşı  qoyanlar  m ateriyanı  əksliklərdən  biri  sayırlar. 
A ncaq  bu nu   d a  belə  həll  edirlər:  [hər dəfə]4  ejrni  olan  m ateriya  heç 
nəyə əks deyil.  sonra,  [bu halda]5  təkdən  başqa hər şey  pisin  ortağı 
olardı,  çünki  şər  iki  elem entdən6  biridir.  Bəziləri7  isə  xeyiri  və  şəri 
h ətta  başlanğıclar  saymırlar;  halbuki,  bütün  şeylərin  başlanğıcı hər 
şeydən  çox xeyirdir8.  H aq qın d a  yuxarıda9  söylədiklərimizə  gəlincə, 
o n lar  xeyiri  başlanğıc  saym aqda  haqlıdırlar,  ancaq  xeyirin  hansı
260
an lam d a  -   məqsəd  kimi  y a x u d   hərəkətverici  və  y a   fo rm a  kimi 
başlanğıc olduğunu (iemirlər.
E m p ed o k lu n   da  baxışı  əsassızdır.  O nun  b ax ışın d a  xeyirin 
yerini  d o stlu q   tutur,  ancaq  d o stlu q   həm  hərəkətverici  (çünki  o 
birləşdirir),  həm  də  m ateriya  kim i  (çünki  o  qarışığın  hissəsidir) 
başlan ğıcdır.  Amma.  əgər  eyni  b ir  şey  həm   m ateriya  kimi,  həm  
hərəkətverici  kimi  başlanğıc  o la   bilirsə,  onda  yenə  də  eyni  deyillər. 
Belə  ki,  dostluq  onlardan  h a n sın a   m ünasibətdə  başlanğıcdır? 
düşm ənçiliyin  guya  keçici  o lm ad ığı  fıkri  də  yenə  m ənasızdır,  axı 
[E m pedokla görə] şərin təbiəti  düşm ənçilikdən ibarətdir.
D ig ər tərəfdən,  A n a k sa q o r xeyiri hərəkətverici başlan ğ ıc sayır, 
çünki  o n u n   rəyincə  hərəkət  e td irən   ağıldır.  A n caq  ağıl  hansısa 
məqsəd  n a m in ə   hərəkət  etdirir,  belə  ki,  bu  məqsəd  -  [artıq]  başqa 
[başlanğıcdır]  (məgər  bu nu  bizim   dediyimiz  kimi  yəni:  həkimlik 
sənətinin  [məsələn],  müəyyən  m ə n a d a   sağlamlıq  o ld u ğ u   anlam ında 
başa  düşürlərm i?)10.  A n a k sa q o ru n   ağlın  xeyirə  ə k s  olduğunu 
düşünm əsi  də  mənasızdır.  A m m a   əksliklərdən  d a n ışan ların   hamısı 
yalnız  b u   [filosoflara]  düzəliş  verm əkdən  başqa  əksliklər  haqqında 
b ir şey d em irlər.  A m m a niyə şeylərin  biri  keçicidir,  biri  keçici deyil, 
b u n u  
k im sə 
demir: 
onlar 
m övcud 
olan 
h ə r 
şeyi 
eyni
b aşla n ğ ıcla rd a n   hasil  edirlər.  O n d a n   başqa  da,  bəziləri  mövcud 
olanları  qeyri-m övcudluqdan  hasil  edirlər;  bəziləri  isə,  heç  kəs 
m əcbur etm əsə də, hər şeyin e y n i"   olduğunu bildirirlər.
S o n ra ,  yaranış  niyə  ə b əd id ir  və  yaranışm   səbəbi  nədir,  bu 
halda  kim sə  danışm ır.  A m m a  iki  başlanğıcın  o ld u ğ u n u   ehtimal 
edənlər  ü çün  daha  önəm li12  b ir  başlanğıc  d a  o lm ah d ır;  eləcə  də 
eydosları  qəbul  edənlər  üçün  d ə  başqa  d ah a  m ühüm   başlanğıc 
olm alıdır,  çünki  hansı  əsasla  [təkcə  şeylər]  eydosların  iştirakçısı 
olmuş  və  indi  də  o lm aq dadır?ı:1  Bütün  başqaları14  d a   m ütləq  belə 
nəticəyə  gəlirlər  ki,  m üdrikliyə  yəni  ən  layiqli  biliyə  ək s  olan  nəsə 
var,  biz  belə nəticə ç::xarmırıq,  o n a   görə ki,  birinci  o la n a   heç  nə əks 
deyildir.  D o ğ ru d an   da,  im k a n d a   bu  əksliklərdən  ib a rə t  olan  bütün 
əksliklərin  m ateriyası  var,  [müdrüklüyə]  isə  m əlum atsızlıq  əks 
o ld u ğ u n d an   onun  b u n a   əks  o lan   predm eti  olm alıdır,  ancaq 
birinciyə [müdrüklüyə] heç nə əks deyildir.
S o n ra ,  əgər  hissi  q a v ra n ıla n la   yanaşı  heç  nə  olm azsa,  onda  nə 
[birinci]  başlanğıclar,  nə  nizam ,  nə  yaranış,  nə göy,  səm a  hadisələri 
olmaz,  h ə r  başlanğıcın  isə  d a im   b aşq a  başlanğıcı  o lac a q   -   bunu 
ilahi  v arlıq   h aqq ın d a  yazan lar  d a ,  təbiət  h aq qın d a  düşünənlər  də
261

təsdiq  edii'lər.  Am m a  əgər  [hissi  qavranılanla  yanaşıj  eydosJar 
yaxud  əd əd lər  m övcuddursa,  o n d a  onlar  heç  nəyin  səbəbi,  hər 
halda h ərək ət üçün  səbəb  olm ayacaqlar.  O ndan  başqa  da  kəmiyyət 
yaxud  fasiləsiz  olan  kəmiyyəti  olm ayandan  necə  yarana  bilər?  Axı 
ədəd nə hərəkətverici kimi,  nə fo rm a 15 kimi fasiləsizi yarada bilməz. 
Digər  tərəfd ən   iki  əkslikdən  heç  biri  əslində  (hopez)  nə  fəaJiyyətdə 
olan,  nə hərəkətvericı  səbəb  olm ayacaq:  axı  belə səbəb  heç  olmaya 
da  bilər.  A m m a   hər  hald a  onu n   fəaliyyəti  qabiliyyətindən  birinci 
ola  bilm əzdi.  Deməli,  o zam an əbədi şeylər də olmazdı.  Ancaq belə 
şeylər  v ardır.  Deməli,  bu  m üddəalardan  biri  təkzib  olunm alıdır16. 
Bunun  necə  edilməh  olduğu  isə  bizdə  deyilm işdir.17  Sonra,  nəyin 
sayəsində  ədədlər  yaxud  ruh  və  bədən,  ümuıniyyətlə  şey  və  onun 
form ası  b irlik d ə  nəyisə  təşkil  edir,  bu  haqda  kimsə  heç  nə  demir; 
əgər  o n ların   birlikdə  olm aları  onları  hərəkətverici18  edir  fikri  ilə, 
bizim  bu  qənaətim izlə  razılaşnıazlarsa,  onda  onu  heç  dem ək  lazım 
gəlməz.  R iy a z i  ədədin  -   birinci  olduğunu  və  başqa  mahiyyətlərin 
hər  zam an  o n u n   ardınca  gəldiyini,  başlanğıclann  isə  müxtəlif 
olduğunu  söyləyənlər19  isə  tam ın  mahiyyətini.  əlaqədən20  məhrum  
etmiş  o lu rla r  (çünki  m ahiyyətin  bir  növü,  olub  olm am asından  asılı 
olm ayaraq  m ahiyyətin  başqa  növünə  təsir  etm ir)  və  başlanğıclann 
çox  o ld u ğ u n u   ehtimal  edirlər.  H albuki,  mövcud  o]an  pis  idarə 
olunan  olm asm ı  istəmir.  «çox  hakim iyyətlilikdə  xeyir  yoxdur,  qoy 
hökm dar b ir olsun».21
262
O N Ü Ç Ü N C Ü  KİTAB (M )
Birinci fəsil
Beləliklə,  hisslərlə  q a v ran ılan   şeylərin  m ah iyyətiniıı  nə  olduğu
-   təbiət  haq qın da  əsərdə  m ateriya1  ilə  bağlı  h a ld a ,  sonra  d a   -  
m ahiyyətin  fəal  m ahiyyət  olması  ilə  əlaqəd ar  o lara q   deyilmişdir. 
H isslərlə  qavranılan  m ahiyyətlərlə  yanaşı  h a n sısa   hərəkətsiz  və 
əbədi  m ahiyyətin  m öv cud   olduğu  yaxud  olm adığı,  əgər  möv- 
c u d d u rsa   o n u n   nədən  ib a rə t  olduğunu  isə  ay d ın laşdırm aq  lazım  
gəldiyindən,  b a şq ala rın m   m üddəaları  gözdən  keçirilm əiidir  ki, 
o n ların   yol  verdikləri  yanlışlığa  yuvarlanm ayaq  və  əgər  bizim  on- 
larla   hansısa  bir  üm u m i  təlim im iz varsa  o n d a   tək cə  başqalarından 
küsm əyək:  axı  b ir  h a ld a   başqalarından  yaxşı  danışılm asından, 
d ig ər  h ald a  -   heç  o lm a sa   pis  danışılm am asın d an  razı  qalm aq 
lazxmdır.
Bu  məsələ  ilə  bağlı  iki  rəy  var  yəni:  bəziləri  deyirlər  ki,  riyazi 
p red m etlər  (məsələn,  ədədlər,  xətlər  və  i.a.)  əbədi  və  həkətsiz 
m ahiyyətlərdir,  digər  tərəfd ən  də  təsdiq  ed irlər  ki,  ideyaları  o  cür 
m ahiyyətlərdir.  A ncaq   bəziləri belə m ahiyyətlərin  iki cür -  ideyalar 
və  riyazi  ədədlər  o ld u ğ u n u   bildirirlər,  bəziləri  isə  onların  h ə r 
ikisinin  təbiətinin  eyni2  olduğunu  qəbul  edirlər,  bəziləri3  də  yalnız 
riyazi m ahiyyətlərin  m övcud olduğunu deyirlər;  o d u r ki, öncə riyazi 
predm etləri  on lara  heç  b ir  başqa  təbiət,  əlavə  etm ədən  məsələn 
o n ların   ideyalar  o lu b   yaxud  olmadığı,  m ö v cu d   olan  şeylərin 
başlanğıcları  və  m ahiyyətləri  olub  yaxud  o lm ad ıq ları  sualını 
q o y m ad an ,  o n lara  y a ln ız   riyazi  predm etlər  kim i  yanaşaraq  -  
o n ların   m övcud  o ld u q la rın ı  yaxud  m övcud  olm adıqlarını,  əgər 
m övcuddurlarsa  necə  m övcud  olduqlarım   tə d q iq   etm ək  lazımdır. 
B un dan   sonra  ideyaların  özlərini  -  ümumi  əlam ətlərində  və  yalm z 
ənənənin  tələb etdiyi  dərəcədə ayrıca gözdən  k eçirm ək  lazımdır:  axı 
b u   h a q d a  ham ının  b a şa   düşə  biləcəyi  osərlərdə4  çox  deyilmişdir. 
B u n u n   ardınca  da  d a h a   geniş  m üzakiıəyə  b a şla m a q   lazımdır  ki, 
m övcud  olan  şeylərin  m ahiyyətləri  və  başlan ğ ıcların m   ədədlər  və 
ideyalar 
olub 
olm ad ığ ı 
aydın 
olsun. 
B unu 
ideyaların
araşd ırılm asm d an so n ra ,  üçüncü pJanda araşd ıracağıq .
Əgər  riyazi  p red m e tlə r  mövcuddursa,  o n d a   bəzilərinin  təsdiq 
etd iyi  kimi  onların  ya  hissi qavranılan  p redm etlərdə olması  ya hissi 
q a v ra m la n   p red m etlərd ən   aynhqda  olm ası  (bəziləri  belə  də
263

d ey irlər)5  zəruridir;  yox  əgər  bu  üsullarm  heç  biri  ilə  mövcud 
deyilsə,  o n d a   onlar  ya  heç  m övcud  deyillər,  ya  da  başqa  üsulla 
m ö vcu d d u rlar.  Sonuncu  h a ld a   biz  onların  mövcud  olması  haq- 
q m d a  deyil, necə m övcud o ld u q ları baıədə m übahisə edəcəyik.
İkinci fəsil
R iy azi  predm etlərin  h ə r  h ald a  hissi  qavranılan  predm etlərdə 
o lm ad ığı  və belə m ühakim ənin uydurm adan başqa bir şey olmadığı
-  
a rtıq   çətinliklər1  h a q q ın d a   danışılarkəa  deyilmişdir,  yəni 
dey ilm işd ir ki, iki cisim  eyni  b ir yerdə ola  b iln əz,  on dan   başqa,  bu 
əsasa  görə  hissi  qavram lan  predm etlərdə  başqa  qabiliyyətlər  və 
m ah iy y ətlər  (physeis)  də  a y n -ay rılıq d a2  yox,  bir  yerdə  olardı.  Bu 
b arə d ə   a rtıq   deyilmişdir.  A n caq   bundan  başqa,  aydındır  ki,  [bu 
h ald a] h ə r hansı cismi bölm ək m üm kün olmazdı:  axı  [onu bölərkənj 
o  səthə,  səth-xəttə, xətt isə-noqtələrə bölünməlidir,  ona görə də əgər 
n ö q tən i  bölm ək  m üm kün  deyilsə,  onda  xətti  də  bölmək  mümkün 
deyil,  b u   m üm kün deyilsə,  dem əli qalanı  da  bölmək  m ümkün  deyil. 
O n d a  
b u   [hissi  qavranılan ]  xətlərin,  n ö q təb ıin   [bölünməz] 
m ah iy y ətlər  olmasmın  yax u d   [belə]  olm adıqlarınm ,  ancaq  onlarda 
belə  m ahiyyətlərin  olduğu  a rasın d a  nə  fərq  var.  Axı  hər  iki  halda 
eyni  b ir   şey  alınacaq,  çünki  əgər  hissi  qavranılan  preldm etlər 
bölünürsə  riyazi predm etlər də bölünəcok yaxud  hissi predm etlər də 
a rtıq  bölünməyəcək.
D ig ə r tərəfdən,  belə m ahiyyətlərin ayrılıqda mövcud olması da 
m ü m k ü n   deyil.  Axı  əgər  hisslərlə  qavranılan  cisimlərlə  yanaşı 
o n la rd a n   ayrılıqda  və  hissi  qavranılan  cisimlərdən  öncə  başqa 
cisim lər  m övcud  olarsa,  o n d a   aydındır  kı,  [hisslə  qavranılan 
m üstəvilərlə]  yanaşı [onlard an  ayrılıqda] başqa müstəvilər,  bu əsasa 
görə  nöqtələr,  xətlər  də  olm alıdır.  Aram a  onlar  m övcuddurlarsa, 
o n d a   yenə  də  riyazi  cism in  səthi,  xətləri  və  nöqtələri  ilə  yanaşı 
o n la rd a n  ayrılıqda  digər səth,  xətlər və  nöqtələr də m övcud olacaq3 
(çünki  tərk ib   hissələrindən  düzəlməmiş  onk rd an  düzəldilmişdən 
ö ncədir; 
əgər  hisslərlə  q avranılm ayan  cisimlər  də  hisslərlə 
q a v ra n ıla n la rd a n   öncədirsə,  o n d a   bu  əsasla  hərəkətsiz  [riyazi] 
cisim lərdə  olan  müstəvilər  d ə  öz-özünə  mövcud  olan  müstəvilərdən 
öncə  m öv cu d   olacaq;  dem əli,  o n lar  da  ayrı-ayrı  cisimlərlə  birlikdə 
m ö v cu d   o lan   səthlərdən,  xətlərdən  ayrı  səthlər,  xətlər  olacaq:  bu 
s o n u n c u   səthlər  və  xətlər  -   riyazi  cisimlərlə  birlikdə  yuxarıda
264
xatırladılan  səthlər  və  xətlər  isə  riyazi  cis im lərdən  öncədir).  S o n ra, 
bu  [öncə]  m övcud  səthlərdə  olan  n ö q tələ rd ə n   öncə  -   zəruri  o la ra q  
və həmən əsasda -  b a ş q a  xətlər və rıöqtələr olacaq; bu öncə m övcud 
xətlərdə  olan  n ö q tələrd n  öncə  isə  b a ş q a   nöqtələr  olm alıdır, 
bunlardan  öncə  o la n   nöqtələr  isə  a rtıq   olm ayacaq.  Beləliklə,  üst- 
üstə  qalanan  m ənasızhq   alınır.  G erçək d ən ,  belə  çıxır  ki,  hisslərlə 
qavranılan  cisim lərlə  yanaşı  eyni  q əb ild ən  olan  cisimlər,  hisslərlə 
qavranılan  səthlərlə  yanaşı  -   üç  ciir  sə th lə r  (hisslərlə  qav ran ılan  
səthlərlə  yanaşı  m övcud  olan  səthlər,  riyazi  cisimlərdə  olan  səthlər 
və  bu  cisimlərdə  o lan larla  yanaşı  m ö v cu d   olan  səthlər),  dörd  cür 
xətlər,  beş  cür^-nöqtələr  vardır.  R iyazi  elm lər,  məsələn,  o n la rd a n  
hansılarını  tədq iq  edəcək?  Əlbəttə  hərək ətsiz  [riyazi]  cisimdə  o la n  
səthləri,  xətləri  və  nöqtələri  tədqiq  etm əyəcək:  axı  elm  hər  z a m a n  
birinci5  olanla  m əşğul  olur.  Bunu  ədədlər  haqqında  da  söyləm ək 
olar:  hər  bir  n ö q tə   ilə  yanaşı  on lard an   fiərqli  olan  vahidlər,  hissi 
qavranılan  hər  b ir  şeylə  yanaşı  bir  əd əd   olacaq,  belə  ki,  riyazi 
ədədlərin sonsuz6  say sırası almacaq.
Sonra,  a rtıq   çətinlikləri  gözdən  keçirərkən 7  toxunduğum uz 
şübhələri necə  həll  etm ək  olar? Yəni  göy cisim ləri  haqqında təlim in 
predm eti  də  o  q a y d a   ilə  həndəsəniıı  p red m e ti  kimi hissi q a v ra m la n  
predm etlərdən  k ə n a rd a   qalacaq;  a n c aq   göy  və  onun  hissələri  üçün 
yaxud hərəkətin  xas olduğu hər hansı  b ir b a ş q a  cisim üçün  bu necə 
ola  bilər?  Bu  q a y d a   ilə  optikada  və  h a rm o n iy a   yəni  səs  və  görm ə 
haqqında  təlim də  d ə  onlar  hissi  c[avram .lanlardan  və  təkcələrdən 
kənarda qalacaq,  a y d ın d ır ki, digər q a v ra y ışla r və qavrayışın b a şq a  
predmetləri  də  k ə n a rd a   qalacaq.  D o ğ ru d a n   da  nə  üçün  biri  o 
birindən  tez?  A n c a q   əgər  belədirsə,  o n d a   canlı  varlıqlar  da  [hissi 
qavranılan  canlı  varlıqlardan   kənarda]  olacaq lar  onların  q av ra- 
yışları da.
Ondan 
b a ş q a  
riyaziyyatçılar 
b u ra d a  
gözdən 
keçirilən 
mahiyyətlərlə y a n a şı  bir ümumi də irəli  sürürlər.  Deməli,  bu üm um i 
də  ideyalar  və  a ra lıq   [riyazi]  predm etlər8  aralığında  ayrıca  m övcud 
olan  başqa  bir  m ahiyyət  -   nə  ədəddən,  n ə  nöqtədən,  nə  [m əkan] 
kəmiyyətindən,  n ə  zam andan  ibarət  o lm a y a n   mahiyyət  olacaq. 
A m m a  belə  m ah iy y ət  ola  bilməzsə,  o n d a   aydm dır  ki,  o  [riyazi] 
predm etlər  də  hisslərlə  qavranılan  şeylərdən  aynlıqda  m övcud  o la  
bilməzlər.
Ümumiyyətlə,  əgər  riyazi  pretm etlərin  bu   cür  aynca  m övcud 
o la n   m ahiyyətlər  o ld u ğ u   qəbul  edilərsə,  o n d a   həqiqətə  də,  ənənəvi

baxışlara  da  əks  o la n   bir  hal  yaranar.  Gerçəkdən,  müstəqil 
m ahiyyətlər  kimi  m övcudluğım da  götürülən  riyazi  predm etlərin 
hisslərlə  qavranılan  kəm iyyətlərdən  öncə  mövcud  olması  zəruridir, 
halbuki,  həqiqətən riyazi  predm etlər hissi kəmiyyətlərdən  sonradır: 
axı  tam am lanm am ış  kəmiyyətlər  genezisinə  görə  [tamamlanmış] 
kəm iyyətlərdn öncədir,  m ahiyyətcə isə sonradır,  məsələn,  canlılarla 
m üqayisədə 
cansızlar 
genezisinə 
görə 
canlılardan 
öncədir, 
m ahiyyətcə isə yox.
Sonra,  riyazi  predm etlər  nəyin  sayəsində  və  nə  zam an  vəhdət 
təşkil  edəcəklər?  Bizi  əhatə  edən  şeylər  ruh  və  ya  onun  hissələri9 
y ax u d   [vəhdət]  üçün  əsas  ola  bilən  başqa  bir  amilin  sayəsində 
vəhdətdədir  (əks  təq d ird ə  oıılar  çoxluq  y arad ar  və  dağılarlar); 
an caq   bir  halda  ki,  o 10  kərniyyətlər  bölünən  kəmiyyətlərdir,  onda 
onların qırılmaz və d aim i vəhdətdə olm alarınm  səbəbi nədir?
O ndan  başqa,  [riyazi  kəıniyyətlərin  ayrılıqda  mövcud  ola 
bilmədiyini]  onların  yaranm ası  nizam m dan  görünür.  Y aranan   bir 
şey öncə uzununa,  so n ra   eninə,  nəhayət dərinliyi üzrə yaranır və bu 
c ü r  tam am lanır.  Beləliklə,  əgər  genezisinə  görə  öncə  olan 
m ahiyyətcə  birincidirsə,  onda  cismi  səthdən  və  xətdən  birinci 
saym aq  lazımdır;  və  o  böyük  bitkinliyi  və  tamlığı  canlı  olduqda 
əldə  edir.  Ancaq xətt  yax u d   səth  necə  canlı  ola  bilər?  Bunun  tələb 
edilməsi bizim anlayışım ızdan yuxarı olardı.
Sonra,  cisim  b ir  raahıyyətdir  (çünki  o  bəlli  dərəcədə  artıq 
tam am lanm ışdır),  a n c aq   xətlər  necə  mahiyyət  ola  bilər?  Axı  xətlər 
n ə form a və ya obraz  kim i  -  məsələn,  ruh form a  kimi  mahiyyət ola 
bilər -  nə  m ateriya  (məsələıı,  cisim)  kimi  m ahiyyət  ola  bilməz.  Axı 
aydındır  ki,  heç  b ir  ciısim  nə  xəttlərdən  nə  səthlərdn,  nə  də 
nöqtələrdən  ibarət  ola  bilməz.  Ancaq  onlar  b ir  m addi  mahiyyət 
olsaydı,  onda  xətt,  n ö q tə   və  səth  mahiyyət  ola  bilərdi.11  Beləliklə, 
q o y  onlar tərifə görə [cisimdən]12 birinci  olsunlar.  A ncaq tərifə görə 
birinci  olan lann   heç  d ə  hamısı  mahiyyətcə  birinci  deyil.  Çünki 
m ahiyyətcə  birinci  o la n   başqasından  ayıı  olub  varlığında  ondan 
üstün  olandır,  tərifə  görə  isə  əgər  birinin  tərifi  başqasının  tərifinin 
hissəsidirsə,  onda  o,  tərifinin  hissəsi  olan  başqasından  birincidir. 
H əm   mahiyyətcə,  həm   tərifıno  görə  eyni  olan  b ir  yerdə  olmaya  da 
bilər.  Axı  əgər  xassələr,  deyək  hərəkət  yaxud  ağbənizlik 
m ahiyyətlərlə  yanaşı  m övcud  deyilsə,  o nda  ağbənizlik,  ağbəniz 
a d a m d a n   tərifə  görə  birinci,  mahiyyətcə  isə  birinci  deyil:  axı  o 
ay rıca  mövcud  ola  bilm əz  və daim   tərkib  hissələri  olan  tam la  (mən
266
b u rad a  ta m   deyərkən  ağbəniz  a d a m   nəzərdə  tu tu ram )  birlikdə 
m övcuddur.  O n a   görə də aydm dır ilci,  ııə abstraksiya yolu  ilə alınan 
birinci deyil,  n ə birləşdirm ə yolu ilə  alın an [mahiyyətcə] s o n ra  deyil. 
Axı ağbənizliyi birləşdrim ək əsasm d a insan ağbəniz ad lanır.
Beləliklə  riyazi  predm etlərin  cisim lərdən  daha çox  m ahiyyətlər 
olduğu,  o n la rın   hisslərlə  qavranıla.n  şeylərdən  varlığm a  görə  yox, 
yalnız  təriflərinə  görə  birinci  o ld u ğ u   və  cnların  hər  h an sı  b ir yolla 
ayrıca  m ö vcud  ola  bilmədiyi  haq cjın d a  yetərincə  danışıldı;  ancaq 
sübut  edildiyi  kimi,  onlar  hisslərlə  qavranılan  şeylərdə  də  ola 
bilm ədiyindən,  aydın  olur  ki,  o n la r   ya  ümumiyyətlə  mövcud 
deyillər,  ya d a   hansısa bir [xüsusi] ü su lla ınövcuddurlar və o n a  görə 
də  qeydsiz-şərtsiz  m övcud  deyillər:  axı  varlıq  haqqm da  biz  fərqli 
anlam larda danışırıq.