Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Üçüncü  iəsil
Üm üm i  m üddəalar  riyaziy y atd a  [məkan]  kəm iyyətləri  və 
ədədləri ilə y a n a şı ayrılıqda m ö vcu hd olan kəmiyyətlərə və ədədlərə 
deyil,  o n lara   a id   edildiyi,  ancaq  onlarııı  kəmiyyəti  o ld u ğ u n a   və 
bölünən  o ld u ğ u n a   görə  aid  edilm ədiyi  kimi,  aydındır  ki,  hisslərlə 
qavranılan  kəm iyyətlərə  aid  a n c a q   hisslərlə  qavranıldığına  görə 
yox,  [m əkan]  kəmiyyətləri  olduqlaıınci  görə  m ühakim ələr  və 
sübutlar  ola  bilər.  G erçəkdən,  şey lər  haqqm da  yalnız  hərək ət  edən 
şeylər  kim i,  h ə r  birinin  v arlığ ından   və  hansı  təsadüfi  xassələrə 
m alik  o lm a sın d a n   asılı  olm ayaraq  çoxlu  mühakimələr  yürütm ək 
m üm kün  o ld u ğ u   kimi  -  b undan  ö trii  hisslərlə  qavranılan  şeylərdən 
ayrılıqda  h ə rə k ə t  edən  nəyinsə  o lm asın a  yaxud  o n lard a  [hərəkət 
üçün]  h an sısa  xüsusi  bir  m ahiyyətim 1  olm asına  zərurət  d ə  yoxdu r -  
hərəkət  edən  şeylərə aid  olan d a  hərək ət edən şeylər o ld u q ları  üçün 
yox,  ancaq  cisim lər  olduğu  yaxud   yenə  də  yalnız  səthlər  olduğu 
yaxud  xətlər  olduğu  və  bölünən  yaxud  bölünməyən  olduqları, 
ancaq  [m əkanda]  olduqlaıı  və  ya  yalnız  bölünməz  o ld u q la rı  üçün 
m ühakim ələrin  və  biliyin  olması  m üm kündür.  O dur  ki,  əgər  təkcə 
ayrı olan  yox,  ayrı  olm ayan (m əsələn,  həıəkət edən) da  m övcuddur 
demək 
düzgündürsə, 
o nda 
üm um iyyətlə 
riyazi 
predm etlər 
m övcuddur 
və 
onlar 
[riyaziyyatçıların] 
onların 
haq q ın d a 
söylədikləri  k im id ir  dem ək  də  düzgündür.  Başqa  elmlər  h aq q ın d a 
onların  hər  biri  təsadüfı  xassələri  y o x ,  öz predmetini  (məsələn,  əgər 
sağlam   a d a m   ağbənizdirsə  onun   ağbənizliyini  yox  sağlam hğm ı) 
öyrənir  yəni  özlüyündə  -   sağlam lığı,  insanı  tədqiq  edir  çünki  o
267

insandır  dem ək  doğrudarsa,  bunu  həndəsə  haqqında  demək  də 
doğrudur.  Ə gər onun  predm eti  hisslə  qavranılan  olarsa,  ancaq  özü 
o  predm etlə  hisslə  qavranılan  olduğu  üçün  məşğul  olmursa,  onda 
riyazi  elmlər  hisslə  qavram lanlar  haqqında  elm  olm ayacaq,  ancaq 
hisslə  q avranılan  şeylərlə  )'anaşı  mövcud  olan  h aqqında  da  elm 
olm ayacaq.  Şeylərdə  özlüyündə  təsadüfı  xassələr  çoxdur,  çünki 
o n lann   h ər  biri  o  qəbildəndir-  (təsadüfdür  -  T.A.).  Axı  heyvanda, 
[məsələn],  fərqləndirici  əlamətlər  olur,  çünki  o  dişi  cinsi  yaxud 
erkək  cinsidir,  halbuki  heyvandan  ayrılıqda  nə  dişi  nə  də  erkək 
vardır.  Belə  ki,  [şeyləri]  təkcs  uzunluğa  yaxud  səthə  malik  şeylər 
kimi  də  gözdən  keçirmək  olar.  H əm   də  tərifinə  görə  birinci  olan 
haqqında  bilik nə  qədər  sadə  olarsa  daha  dəqiq  olar  (dəqiqlik  isə  - 
sadəlikdir);  o d u r  ki,  kəmiyyətdən  yan  keçildikdə,  bilik  daha  dəqiq 
olur,  bilik  hərəkətdən  yan  keçdikdə,  sərfnəzər  edildikdə  isə  daha 
dəqiq olur.  Ə gər biliyin predm eti -  hərəkətdirsə və birinci hərəkəti3 
öyrənirlərsə,  o n d a   onun  haqqında  bilik  d a h a   da  dəqiq  olur,  axı 
birinci  hərəkət  -   ən  sadə  hərəkətdir,  onun  növləri  arasında  isə  ən 
sadəsi -  bərabəryanlı hərəkətdir.
Bunu harm oniya haqqında təlimə,  optikaya da aid etmək olar: 
onlarm   hər  biri  öz  predm etini  görmədən  yaxud  səsdən  ibarət 
olduğu  üçün  yox,  görmənin  və  səsin  öz  xassələri4  olduğu  xətlər  və 
ədədlər  kimi  araşdırır.  M exanika  d a  bunun  kimidir.  O na  görə  də, 
əgər bir şeyi təsadüfı xassələrinclən ayrı hesab edərək araşdırırlarsa, 
on d a  to rp aq  üzərində  cızıq  çəkib  və  onu  uzunluğu  bir  stop  olan 
xətt  elan  edildiyi  (halbuki,  on u n   bu  uzunluğu  yoxdur)  səhv 
olmadığı  kim i,  o  da  səhv  deyil:  axı  burada  m üqəddimədə  səhv 
yoxdur.
Am m a  hər  bir  şeyiıı,  ba>:  bu  cür:  ayrılıqda  m övcud  olmayan 
bir  şeyi,  ədədləri  tədqiq  edərıin  və  həndəsəçinin  etdiyi  kimi  ayrı 
hesab  edərək  araşdırılm ası  d aha  yaxşıdır.  D oğrudan  da,  insan 
insan  olduğu  üçün  tək  və  bölünməzdir,  ədədlərin  tədqiqatçısı  da 
onu   tək  və  bölünməz  hesab  edir,  sonra  da  insan  bölünməz  olduğu 
üçün  ona xas  olan  xassələri  tədqiq  edir.  Iləndəsəçı  isə  insanı  insan 
və bölünməz olduğu kimi yox,  onu iriliyinə görə gözdən keçirir.  Axı 
aydındır  ki,  insan  hətta  təsadüfən  bölünməz  olm asaydı  belə,  ona 
xas  olan  yenə  də5  ona  xas  olardı.  Bax  ona  görə  də  həndəsəçilər 
düzgün danışır və əslinds m övcud olan haq q m da fıkir yürüdürlər və 
onlarm   predm eti  -   mövcud  olandır,  çünki  mövcudluğun  -  
gerçəkləşmə kim i və m ateriya kimi -  iki anlam ı var.
268
Xoşbəxtlik  və  gözəllik  eyni  olm adığından  (xoşbəxtlik  hər 
zam an  əməldədir,  gözəllik  isə  -   həm  də  hərəkətsiz  olandadır), 
riyaziyyatın  gözəllik  və  xoşbəxtlik  h aqqında  heç  n ə   demədiyini 
təsdiq  edənlər  yam lırlar.  Ə slində  i.sə  riyaziyyat  ilk  ö n cə  gözəllik  və 
xoşbəxtlik6  haqqında  d a n ışır  və  onları  a şk ar  edir.  A x ı  riyaziyyat 
onları  öz  adları  ilə  çağırm ırsa  da.  onların  xassələrini  (erqa)  və 
nisbətlərini  aşkar  edir,  b u   isə  heç  nə  deməmək  deyil.  Gözəlliyin  ən 
m ühüm   növləri  isə  -   h a rm o n ik lik   və  ya  nizam ,  u yğu n hıq  və  ya 
tarazlıq  və  müəyyənlikdir,  riyaziyyat  d ah a  çox  o n la rı  aşkar  edir. 
Həm   də  çoxun  səbəbi  o n la r  (mən,  məsələn  harm onikliyi  və 
müəyyənliyi  nəzərdə  tu tu ra m )  olduğundan,  ay d m d ır  ki,  riyaziyyat 
müəyyən  qədər  bü  cür  səbəb  -   gözəllik  anlam ında  səb əb   haqqında 
da dam şır -  bu  h a q d a biz ayrı b ir verdə7 d ah a aydm  danışacağıq.
Dördüneii fəsil
Beləliklə,  riyazi  p red m etlərin  mövcudluğu  və  h an sı  anlam da 
mövcud  olduğu,  həm çinin  hansı  anlam da  birinci  o ld u ğ u   və  hansı 
anlam da  birinci  olm adığı  h a q q ın d a   yetərincə  d am şıldı.  İdeyalara 
gəlincə,  öncə  onları  ədədlərin  təbiəti  ilə bağ lam adan   -  çünki  onları 
ilk  başlanğıcdan  ideyaların  varlığıııı  bırinci  bildirənlər anlam ışdılar
-   ideyalar  h aqqında  təlim i  gözdən  keçırmək  lazım dır.  Eydoslar 
(ideyalar -  T.A.) h a q q m d a   təlim ə birirvci olaraq  H e ra k litin   hisslərlə 
qavram lan  bütün  şeylərin  dairn  axdığı,  dəyişdiyi  baxışmın 
həqiqiliyinə  inanalar  gəlm işlər;  çünki  əgər  nəyəsə  aid  bilik  və 
düşüncə  varsa,  onda  hisslə  qavranılanla  yanaşı  d aim i  qalan  başqa 
m ahiyyətlər  (physeis)  də  m övcud  olmalıdır,  çünki  daim   axan, 
dəyişilən  haqqm da  bilik  olm ur.  Digər  tərəfdən  S o k ra t  mənəvi 
fəzilətləri  tədqiq  etmiş  və  birinci  o laraq  onların  üm um i  təriflərini 
verməyə  can  atm ışdır  (axı  təbiət  haqqında  düşünənlər  arasm da 
ancaq  D em okrit  ona  to x u n m u ş  və  miiəyyən  b ir  üsulla  isti  və 
soyuğa  təriflər  verm işdir;  p ifaqo rçu lar  isə  -  D em o k ritd ən   öncə  -  
b u n u  az bir şeylər üçün  etm iş  və onların təriflərini  ədədlərə müncər 
etm işlər, məsələn,  göstərm işlər ki,  bunun üçün d a h a  m ünasib hal ya 
ədalətdir,  ya  da  izdivac  (ər-arv a d ’ıq).  H albuki,  S o k ra t  tam   əsasla 
şeyin  m ahiyyətini ax tarırd ı, çünki o əqli nəticə hasil etm ək istəyirdi, 
əqli  nəticə  üçün  başlanğıc  isə  şeyin  mahivyətidir:  axı  o   zam an  hələ 
d ile k tik a   sənəti  yox  idi,  h ə tta   mahiyyətə  to x u n m a d a n   əkslikləri 
a ra şd ırm aq ,  həmçinin  eyni  b ir  elmin  əkslikləri  d ə rk   edib,  dərk
269

etm ədiyini  ay d ınk şd ırm aq   m ü m k ü n   olsun;  doğrudan  da,  ədalət 
nam inə  iki  şeyi  -   məlumatlılıq  vasitəsilə  sübutu  və  üm umi  tərifləri 
Sokrata  a id   etmək  olar:  o n la n n   ikisi  də  biliyin  başlanğıclarına 
aiddir).  A m m a   Sokrat  nə  üm um ini,  nə  də  tərifləri  şeylərdən  ayrı 
saymırdı.  İdeyaların  tərəfdaşları  isə  onları  bir-birindən  ayırımış, 
ümumini  və  tərifləri  ideyalar  adlandırm ışlar,  çünki  dem ək  olar  ki, 
eyni  bir  dəlildən  çıxış  edərək,  o n lar  nəticəyə  gəhnişlər  ki,  özünü 
ümumi  k im i  göstərən  hər  şeym  ideyası  var,  bu  da  təxminən  ona 
bənzəyir  k i,  birisi  az  sayda  şeyləri  saymaq  istərkən  hesab  edir  ki, 
buna  gücü  çatm ayacaq,  ancaq  sayını  artırm aqla  onları  sayacağına 
özünü  in and ırır.  D oğrudan  da,  eydoslar  dem ək  olar  ki,  hisslərlə 
q avranılan  təkcə  şeylərdən  çoxdur  və  onların  səbəblərinin 
axtarışınd a  təkcə  şeylərdən ey doslara  gəlib  çıxmışlar,  çünki hər bir 
[cins] üçün  onlarda  bir eyniadlı  vardır və onlara  görə  mahiyyətlərlə 
yanaşı  b ü tü n   başqaları  -   həm   bizi  əhatə  edən  şeylər,  həm  daimi 
şeylər üçün çoxda tək vardır.
S o nra,  onlarm   eydoslarm   varlığmı  sübut  üsullarm ın  heç  biri 
inandırıcı deyil.  D oğrudan d a, üsullarm  bəziləri əsasm da zəruri əqli 
nəticə  alın m ır,  bəziləri  əsasm da  eydoslar  olm ayan  şeylər  haqqında 
alınır.  A xı  «bilikdən  hasil  oJan  sübuta»  görə  haqqında  bilik  olan 
hər  şey  üçün  eydoslar  olm alıdır;  «çoxda  təkə»  aid  dəlil  əsasında 
eydoslar  in k a rla r  üçün  də  alm m alıdır,  «nəyisə  onun  yox  olmasına 
görə  də  düşünm ək  olar»  dəlil  əsasında  isə  -   təsadüf üçün  də  eydos 
alına bilər:  axı onun haqc[inda b ir təsəvvür [qala] bilər.  Sonra, daha 
dəqiq  sü b u tla r  əsasında  bəziləri  əlaqəli  ideyaların  mövcudluğunu 
qəbul  edirlər və  onların h a q q ın d a   deyirlər ki,  onun  üçün  özlüyündə 
cins yoxdur; başqalan «üçüncü insana» aid dəlil gətirirlər.
Um um iyyətlə  deyilərsə,  eydosların  xeyirinə  olan  dəlilləri 
eydoslann  ideyaların  özlərinin  m övcudluğundan  d aha  mühüm 
olduğunu  qəb ul  edənlər iiçün rnövcud  olan  şey  yoxa endirir:  axı  bu 
dəlillərdən  o  çıxır  ki,  birinci  olan  iki  yox,  ədəddir  yəni 
əlaqələndirilm iş  özlüyündə  m övcudluqdan2  [birincidir],  bu  da 
eydoslar h a q q ın d a  təlim in bəzi davam çılarını onun başlanğıcları ilə 
to q q u şm ay a səbəb olm uşdur.
S onra,  mülahizəyə  görə  ideyaların  m övcudluğunun  qəbul 
edildiyi  əsasd an  nəticə  çıxır  ki,  təkcə  m ahiyyətlərin  yox,  çox 
şeylərin eydosları olmahclır  (d o ğ ru d an  da,  fıkir təkcə mahiyyətlərlə 
bağlı  o la ra q   tək  deyildir,  həm   də  m ahiyyət  olm ayan  şeylərlə  bağlı 
o laraq  tək d ir,  vəhdətdir  və  bilik  təkcə  m ahiyyətlər  haqqında
270
deyildir;  və  ey d oslar  haqqında  təlimin  davam çılarında  bu  cür 
saysız-hesabsız  [nəticələr]  alınır.  H albuki,  z ə ru ri  olaraq  və eydoslar 
h a q q m d a   təlim ə  görə,  b ir  halda  ki,  eydo slarla  əlaqə  m üm kündür, 
o n d a   yalnız  m ahiyyətlərin  ideyaları  m ö v cu d   olmalıdır,  çünki 
o nlarla  əlaqə  təsadüfi  ola  bilməz,  hər  b ir   şey  eydosla  birgə 
olm ahdır,  çünki eydos  substrat haqqm da  bilgi  verm ir (mən nəzərdə 
tu tu ram   ki,  m əsələn  əgər  bir  şey  özü-özü  ilə  iki  q at  əlaqəlidirsə, 
o n d a  o daim i olan la d a ,  ancaq təsadüfı, m üvəq qəti əlaqəlidir, çünki 
ikiq at  əlaqəli  üçün  d a im i  olmaq  -  təsadüfidir).  Deməli,  eydoslar 
[yalnız]  m ahiyyət  o la   bilərdi.  Lakin  b u ra d a   [hiss  ilə  q avranılan 
dünyada]  da,  o ra d a   [ideyalar  aləmində]  d ə   m ahiyyət  eynidir. 
Yoxsa,  bizi  əhatə  e d ə n   şeylərlə  yanaşı  n əy in sə  də,  çoxda  tək in  
olduğunu təsdiq etm əyin d aha nə anlam ı o la  bilər? Əgər ideyalar və 
onlarla  əlaqəli  olan  şeylər  eyni  bir  növə  m əxsusdursa,  onda  o n la r 
üçün  ümumi  nə  isə  o lm ahdır  (doğrudan  d a   nə  üçün  m üvəqqəti, 
keçici  iki  üçün  və  çoxsaylı,  ancaq  əbədi5  iki  üçün  ınahiyyət  özü- 
özünə  -   iki  üçün  və  h an sısa  ayrıca.  bir  iki  ü ç ü n   olan  m ahiyyətdən 
d a h a   eyni  olsun?).  A m m a   əgər  idevaların  və  onlarla  əlaqəli  o lan  
şeylərin  növü  eynidirsə,  onda  hesab  etrnək  lazım dır  ki,  onların 
yalnız  adları  ü m u m id ir  və  bu  da  ona  o x şa y ard ı  ki,  birisi  Kalli  və 
ağac parçası4 a ra sın d a   heç bir ümumi eəhət  görm ədən  onları  insan 
adlandırsın.
Amma, fərz etsək  ki,  ümumi təriflər m əsələn,  özü-özünə -çevrə
-   «yastı  fiqur»  və  tərifin   başqa  hissələri  b a ş q a   bir  m ünasibətdə 
eydoslara  uyğun  gəlsə  də,  o  da  əlavə  edilm əlidir  ki,  o  şeyin  ki, 
[ideyası  var],  o n d a   d iqq ət  yetinnək  la z ım d ır  ki,  o  tam am  
məzmunsuz  olm asın.  D oğ rud an   d a  bu  n əy ə  əlavə  olunm alıdır? 
«Aralığa»  yoxsa  «səthə»  yaxud  [«çevrəniıı»]  b ü tü n   hissələrinə?  Axı 
[təriflə  əhatə  edilən]  m ahiyyətə  daxil  o lan   h ər  şey  -   ideyadır, 
məsələn,  «canlı  v arlıq»  və  «ikiayaqlı».  O n d a n   başqa  da  aydındır 
ki,  «öz-özünə»  «yastıya»  oxşar  bir  m ahij'yət  (physis)  olm alıdır  və 
b u  mahiyyət cins kim i b ütü n eydoslarda o lm ah d ır.
Beşinci fəsil
Lakin  ən  böyük  çətinliyi  eydoslann  hisslə  qavranılan  -   əbədi, 
y a ra n a n   və  keçici  şeylər  üçün  əhəıniyyəti  m əsələsi  yaradır.  M əsələ 
o n d a d ır  ki,  eydoslar  b u   şeylərin  hərək ətin in  yaxud  hər  hansı 
dəyişkənliyinin  səbəbi  deyil.  Digər tərəfdən  n ə   q alan   başqa şeylərin
271

d ə rk   edilməsi üçün (axı  ey d o slar bu  şeylərin m ahiyyəti  deyildir,  əks 
h a ld a   onlarda  olardılar),  n ə  onların  varlığı  üçün  (bir  halda  ki, 
o n la rla   əlaqəli  olduğu  şeylərdə  deyillər)  eydoslar  heç  nə  vermir. 
D o ğ ru d u r,  düşünmək  o lard ı  ki,  ağ  boyanın  nəyəsə  qarışması  o 
nəsənin  ağlığının  səbəbi  olm ası  anlam ında  da  eydoslar  səbəbdirlər. 
A n c a q   bu  fikri  öncə  A n a k sa q o r,  sonra  da  çətinlikləri  araşdırarkən 
E v d o k s  və  başqaları  -   o ld u q ca   yum şaq  söyləmişlər,  çünki  belə 
b ax ışa qarşı onun əsassızlığını  sübut edən çoxlu dəlillər irəli  sürmək 
o lar.
B ununla  birlikdə  q a la ıı  baışqa  heç  nə  «dan»  sonluğunun  heç 
b ir  an lam m da  eydoslardan  y ara n a   bilməz.  Eydosların  nümunələr 
o ld u ğ u n u   və qalan  hər  şeyin  onlarla  əlaqəli  olduğunu  söyləmək  isə
-   b o ş   söz  və  poetik  m əcazdır.  D oğrudan  da,  ideyaya  baxm adan 
h ə rə k ə t edən nədir? Axı nürnu n ən i yam sılam adan  nə istəsən  olmaq 
və  nəyə  istəsən  oxşam aq  olar;  belə  ki,  Sokratın  olub  yaxud 
olm am asınd an   asıh  o lm a d a n   Sokrat  kimi  insan  yarana  bilər;  və 
ay d ın d ır  ki,  əgər  S okrat  d a im a   yaşasaydı  da  yenə  ona  oxşar insan 
y aran ard ı.
Y a   eyni  bir  şey  ü çün  çoxsaylı  nüm unələr,  deməli,  onun 
eydosları  olmalı  idi,  mjısələn,  «insan»  üçün  -   «canlı  varlıq»  və 
«ikiayaqlı»,  bununla  b iılik d ə  isə  özü-özünə-insan  da  olmalı  idi. 
S o n ra ,  eydoslar  təkcə  hissi  qavranılan  şeylərin  nümunələri  yox, 
özlərinin  də  nümunələri  olınalı  idi,  məsələn  cins-növlər  üçün  cins 
kim i  olm alı  idi,  belə  ki,  ey n i  bir  şey  həm  nüm unə,  həm   də  onun 
o x şa rı  olmalı  idi.  Sonra,  görünür,  mahiyyətin  və  mahiyyətə  malik 
o la n  
şeyin 
bir-birindən 
ayrı 
mövcud 
olduğu 
d a 
hesab 
edilm əm əlidir;  odur  ki,  id ey alar  şeylərin  mahiyyətidirsə,  onlardan 
ayrı  necə mövcud ola bilsr?
H albu ki,  «Fedon»da  belə  deyilir  ki,  eydoslar  [şeylərin]2 
varlığınm   və  y aranm asının  səbəbləridir;  lakin  əgər  eydoslar 
m övcud  olsa  belə,  yenə  də  hərəkətəgətirən  amil  olmasaydı  heç  nə 
yaranm azdı.  Digər  tərəfd ən,  bir  çox  başqa  şeylər,  məsələn  ev  və 
üzük  yaram r  ki,  e y d o sla n n   müəlliflərinin  təsdiq  etdikləri  kimi, 
o n la r   üçün  eydoslar  m ö v cu d   deyil.  Ona  görə  də,  aydındır  ki, 
o n la rın   fikrincə,  ideyası  m övcud  olan  da  ideya  sayəsində  deyil, 
ind icə göstərilən şeylər k im i  m övcud ola da, y arana da bilər.  Ancaq 
b u n u n la   belə,  ideyalara  cjarşı  həm  bu  yolla  və  d ah a  əsaslı  və dəqiq 
dəlillərlə  [indicə]  gözdən  keçirdiyim izə  oxşar  çoxlu  [etirazlar]  irəli 
sü rm ək  olar.
272
Altmcı fəsil
İdeyalara  a id   olan  məsələləri  ay d ın laşdırdıqd an   sonra  yenidən 
ədədləri  ayrıca  m öcvud  olan  m ahiyyətlər  və  şeylərin  ilk  səbəbləri 
kim i  qələmə  verənlərin  gəldiyi  nəticələri  gözdən  keçirmək  yeıinə 
düşər.  Əgər  ə d ə d   öz-özünə  m öv cu d d u rsa  (phusis)  və  onun 
mahiyyəti,  bəzilərinin  təsdiq  etdiyi  kim i  ədəddirsə,  o n d a   [1] 
onlardan  birinin  birinci,  o  birinin  o n d a n   sonrakı  olması  və  birinin 
o  birindən  n ö v ü n ə  görə  fərqlənməsi  zəru rid ir,  belə  ki,  bu  ya  [a] 
bütün  vahidlərə  b irb a şa   m əxsusdur  və  heç  b ir  vahid  b aşq ası  ilə 
müqayisə  o lu n m a z d ır1,  ya  [b]  bütün  v a h id lə r  bilavasitə  biri-birinin 
ardınca  gəlir  və  h ə r  biri  digərləri  ilə  m üqayisə  olunandır  -   o n lar 
deyirlər  ki,  riy azi  ədəd  o  cürdür  (axı  bu  ədəddə  heç  b ir  vahid 
başqasm dan  heç  nə  ilə  fərqlənm ir2,  y a   [c]  vahidlərdən  bəziləri 
müqayisə o lu n a n d ır,  bəziləri yox (m əsələn,  əgər  «birin»  a rd ın c a  iki, 
sonra  üç  və  s.  gəlirsə,  vahid  isə  bir  ə d ə d d ə   müqayisə  o lu n an d ırsa, 
məsələn:  biıinci  ikidəki  birlər  özü-özü  ilə,  birinci  üçdəki  b irlər  də 
özü-özü  ilə  b a ş q a   ədədlərdə  də  b u n u n   kim i  birlər  özləri-özləri  ilə 
müqayisə  o lu n u r;  arıcaq  özü-özü-üçün-ikidən  birlər  özii-özü-üçün- 
üçdəki  birlərlə  m üqayisə  olunm ur,  b ir-b irin in   ardınca  gələn  bütiin 
başqa  ədədlərdə  d ə   bu  cürdür.  O d u r  k i,  riyazi  ədəd  də  belə  sayılır: 
«birin»  ardm ca  b u   birə  sonrakı  « b irin »   əlavə  edilməsi  ilə  «iki», 
son ra  daha  b a ş q a   bıır  «birin»  əlavə  edilm əsi  ilə  «üç»  və  i.a.  gəlir. 
[Eydoslara m əxsus olan] ədəd isə belə sayılır:  «birdən» son ra  birinci 
«bir»  olm adan  «iki».  ikisiz  isə-üç  və  q a la n   ədədlər də  bu  q a y d a   ilə 
düzülür).  Y axud  [2]  ədədlərin  bir cinsi  b aşlanğıcda  göstərilən  kimi, 
o  biri  cinsi,  riyaziyyatçıların  dediyi  k im i,  üçüncü  cinsi  isə  -   on u n  
haqqında so n d a deyildiyi kimi olm ahdır.
B undan  b a ş q a   da,  bu  ədədlər  y a   şeylərdən  ayrı  m övcud 
olm alıdırlar,  ya  ayrıca  mövcud  olm ay ıb   hisslə  qavranılan  şeylərdə 
olm alıdır  (lakin  b aşlanğıcd a3  gözdən  keçirdiyim iz  kimi  yox,  hiss  ilə 
qavranılan  şeylər  orıların  tərkib  hissələri  kimi  ədədləıdən  ibarət 
olm alıdır),  ya  ədədlorin  bir  cinsi  a y rıh q d a   m övcud  olm alı,  o  biri 
cinsi  isə yox.
Ə dədlərin  m övcudluğunun  yeganə  üsulları  bax  belədir.  H əm  
də  demək  o lar  ki,  təki  hər  bir  şeyin  başlanğıcı,  m ahiyyəti  və 
elem enti  kimi  q əb u l  edənlərdən  və  ədədləri  bu  təkdən  və  d ah a 
b a şq a  nədənsə4 h asil edənlərdən hər biri  yalnız birlərdən heç  birinin
273

bir-biri  ilə  m üqayisə  olunm ası  üsulu  istisna  olm aqla  yuxarıda 
göstərilən  üsullardan  birini  göstərsin.  Bu  da  tam am ilə  təbiidir:  axı 
göstərilən  bu  üsullardan  başqa  ayrı  heç  bir  üsul  yoxdur.  Məsələn, 
bəziləri5  təsdiq  edirlər  ki,  ədədlərin  iki  cinsi  ınövcuddur:  onlardan 
birində  «əvvəlki»  və  «sonrakı»  vardır  -   bu  ideyalaıdır,  o  biri  isə  -  
ideyalarla  və  hissi  qavran ılan   şeylərlə  yanaşı  riyazi  cinsdir  və  bu 
cinslərin  ikisi  də  hissi  qavram lan  şeylərdən  ayrılıqda  mövcuddur. 
Başqaları6 isə  təsdiq  edirlər ki,  hisslə  qavranılan  şeylərdn  ayrılıqda 
m övcud  o lanlardan  yalnız  riyazi  ədəd  birincidir.  Həmçinin 
pifaqorçular  biri  -   riyazi  ədəd  sayırlar  ancaq  ayrılmış  ədəd  hesab 
etmirlər;  onlar  təsdiq  edirlər  ki,  hisslə  qavram lan  m ahiyyətlər  belə 
ədədlərdən  ib arətd ir,  bütün  göy  cisimləri  ədədlərdən  yaranm ışdır, 
an caq  bu  ədədlər  [ayrı-ayrı]  birlərdən  təşkil  olunm am ış  ədədlərdir; 
onlarm  rəyincə  birlərin  [məkan]  kəmiyyətləri  vardır.  A m m a  birinci 
təkdən  kəmiyyət  necə  yaranm ışdır,  sualı,  görünür  o n lar  üçün 
çətindir.
Bir başqası7  da  deyir ki,  yalnız ədədlərin  birinci cinsi  ədədlərin 
eydosları kimi m övcuddur,  bəziləri8 isə  hesab edir ki,  bu ədədlər elə 
riyazi ədədlərdir.
Xətləri,  səthləri  və  cismləri  də  bu   qayda  ilə  gözdən  keçirirlər. 
Yəni,  bəziləri  riyazi  [kəmiyyətləri]  və  ideyaların9  ardınca  yaranan 
kəmiyyətləri  fərqləndirirlər;  başqa  cür  düşünonlərdən  isə  bəziləri10 
yəni  ideyalara  ədədlər  kim i  baxm ayanlar  və  ideyalaıın  möv- 
cudluğunu  in k ar edənlər  riyazi  predm etləri  həm   də  riyazi  anlam da 
qəbul  edirlər;  b a şq ala rı11  isə  riyazi  predm etləri  riyazi  anlam da 
qəbul  etmirlər:  onlarm   rəyincə,  h ər  bir  kəm iyyət  kəmiyyətlərə 
bölünm ür  və  hər  b ir  vahid  iki  əmələ  gətirmir.  Ə dədlərin  birlərdən 
ibarət  olmasını  isə  yalnız  pifaqorçulardan  başqa,  təki  mövcudatın 
elem enti  və  başlanğıcı  sayanların  ham ısı  təsdiq  edir.  Pifaqorçular 
isə,  öncə  deyildiyi  kim i,12  təsdiq  edirlər  ki,  ədədlərin  [məkan] 
kəmiyyət  var.  Beləliklə,  deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  ədədlər 
haq qm da  nə  qədər  fərqli  dam şm aq  olar,  həm çinin  ədədlər 
h aq q m d a  deyilmiş  rəylər  b u rad a  şərh  olundu.  Belə  ki,  o  rəylərin 
ham ısı əsassızdır,  ancaq biri o birindən daha çox əsassızdır.
Yeddinci fəsil
Beləliklə,  öncə  birlərin  m üqayisə  olunanlığı  yaxud  müqayisə 
olunm azlığm ı və  əgər  müqayisə  olunm azdırsa,  o n d a  araşdırdığımız
274
üsullardan   hansı  ilə  m üqayisə  olunmazlığını  gözdən  keçirm ək 
lazım dır.  A xı  bir  tərəfdən  heç  b ir  vahidin  başqa  birlərlə  müqayisə 
olun m am ası  m üm kündür,  digər  tərəfdən  isə,  özü-özü-üçün-ikiyə 
daxil  o lan   birlər  özü-özü-üçün-üçə  daxil  olan  birlərlə  müqayisə 
olun m azd ır  və  beləliklə  də  hər  b ir  birinci1  ədəddə  olan  birlər  bir- 
biri ilə m üqayisə olunm azdır.
Ə gər  b ütü n  birlər  m üqayisə  o lu n an   və  fərqləndirilm əzdirlərsə, 
o nda  riyazi  ədəd  alınır  və  b ir  yalnız  odur,  bu  hald a  d a   ideyalar 
[belə]  ədədlər  ola  bilməzlər.  D o ğ ru d a n   da,  özü-özü-üçün-insan 
yaxud  özü-özü-üçün-canh 
v arlıq   hansı  ədəd  o la c a q   yaxud 
eydoslardan  h ər  hansı  biri  h an sı  ədəd  olacaq?  A xı  h ər  bir 
predm etin  ideyası  birdir,  m əsələn,  özü-özü-üçün-insan  ideyası- 
birdir,  eləcə  də  özü-özü-üçün-canlı  varlıq  ideyası-birdir.  H albuki, 
bir-birinə  o x şa r,  fərqləııməyən  ədədlər-sonsuz  ço x luqd u r,  o n a   görə 
bax  b u   üç  h ər  hansı  b a şq a sın d a n 2  zərrə  qədər  çox  deyil.  Əgər 
ideyalar  əd əd   deyilsə,  o n d a   o n la r  ümumiyyətlə  ola  bilməzlər. 
D o ğ ru d a n   d a,  ideyalar  hansı  başlanğıclardan  yaranacaqlar? 
[Deyirlər]  ki,  ədəd  təkdən  və  qeyri-müəyyən  ikidən3  a lın ır  və  onu 
ədədin  başlan ğıcı  və elem entləri  kim i  qəbul  edirlər,  a n c a q   ideyaları 
nə əd ədlərdən  öncə, nə o n lard a n  so n ra 4 yerləşdirm ək olm az.
A m m a  əgər  birlər,  v a h id lə r  müqayisə  o lu n m azd ırsa  və  elə 
m üqayisə  o lu n m azd ır ki,  birini  heç  bir  başqası  ilə  m üqayisə  etmək 
olmaz,  o n d a   bu  ədəd  nə  riyazi  ədəd  (axı  riyazi  ədəd  fərqlənm əz 
birlərdən  ib arə td ir  və  o n a   aid   o lan   sübut  özünə  u y ğ u ndu r),  nə 
eydos-ədəd  ola  bilməz.  Bu  h a ld a   birinci  iki  təkdən  və  qeyri- 
müəyyən  ikidən  ahnm ayacaq,  deməli  ədədi  sıra-iki,  üç,  dörd 
yaranm ay acaq:  axı  birinci  ikidə  olan  birlər  birlikdə  ya,  bun u  ilk 
dəfə  söyləyənin5  hesab  etdiyi  kim i  qeyri-bərabər  o la n d a n   (çünki 
onlar  [qeyri  bərabər]  tənlik  üzrə  alınır),  ya  da  b aşq a  c ü r  alınır  -  
çünki  əgər  birlərdən  biri  o  b irin d ən   öncə  olsa,  o n d a   o  b u   birlərdən 
ibarət  o lan   ikidən  ds  öncə yəni  biıinci  olacaq,  çünki  biri  öncə  olub 
o  biri  o n d a n   so n ra 6  old u q d a,  o n lard a n   ibarət  olan  d a ,  həmçinin 
birinə7 m ü n asibətdə öncə,  digərinə8 m ünasibətdə sonrakı  olacaq.
S o n ra,  özü-özünə-görə-«bir»-birinci,  sonra  b a şq ala rı  arasında 
hansısa  birinci  «bir»-özü-özünə-görə-«birdən»  so n ra  gələn-ikinci 
«bir»,  s o n ra   d a  ö.zü-özünə-görə-«birdən»  sonra  üçüncü  «bir» 
gəldiyindən,  birlərin  o n lard an   ib a rə t  olan9  ədədlərdən  öncə,  birinci 
olduğu qəb u l  edilməlidir;  m əsələn,  ikidə hələ üç o lan a q ə d ə r üçüncü 
bir,  üç  də  d ö rd   olana  qədər  dördüncü  bir,  dörd  də  beş  o la n a   qədər
275

beşinci  bir  olacaq.  Bu  [filosoflardan]  heç  biri  birlərin  m üqayisə 
olunm azlığınm   bu  cür  olduğunu  deməmişdir;  ancaq  onların 
başlanğıclarından  çıxış  etməklə  əsaslı  olaraq  belə  düşünmək  olar. 
L akin  əslində  bu  m ümkün  deyil.  Axı  əgər  birinci  vahid  yaxud 
birinci «bir» m övcuddursa,  onda tam am ilə təbiidir ki, birlərdən biri 
öncə,  digəri  son ra  m övcuddur,  bun u   eynilə  ikilər  haqqında  d a  
söyləmək  o la r,  əlbəttə,  əgər  birinci  iki  m övcuddursa  demək  olar, 
çünki  birincidən  sonra,  əgər  ikinci  varsa  ikinci  iki,  b undan  sonra, 
əgər üçüncü v arsa üçüncü  ikinin gəlməsi  tam am ilə təbii və zəruridir. 
A ncaq  eyni  a n d a   həm  onu,  həm   də  o  birini  yəni  bir  tərəfdən 
«birdən»  s o n ra   birinci  və  ikinci  b ir  m övcuddur,  digər  tərəfdən,  iki- 
birincidir  təsd iq   etmək  olmaz.  Bununla  bels  onlar  birinci  vahidi 
yaxud  birinci  «biri»  qəbul  edirlər,  ikinci  və  üçüncü  biri  isə  qəbul 
etmirlər,  eləcə də birinci  ikini,  birinci üçü və  i.a.  qəbul  edirlər ikinci 
ikini ikinci üçü və i.a.  qəbul etmirlər.
O  d a  aydm dır  ki,  əgər  bütün  birlər  bir-biri  ilə  müqayisə 
edilməzdirlərsə,  onda  nə  özü-özünə-görə-iki,  nə  «özü-özünə-görə- 
üç»,  eləcə  də  digər  ədədlər  m övcud  ola  bilməzlər.  D oğrudan  da, 
birlərin  bir-birindən  fərqlənm əm əsindən  yaxud  fərqlənməsindən 
asılı  o lm ay araq   ədədin  üstəgəllə  hesablanm ası  zəruridir:  məsələn: 
ikini «birin» üstünə başqa bir əlavə etməklə,  üçü-ikinin üstünə d aha 
bir  vahid  gəlm əklə  və  i.a.;  əgər  belədirsə,  o n da  ədədlər  onların 
hesab  etdiyi  kim i  -   ikidən  və  birdən  yarana  bilməz.  Çünki  [əlavə 
etmək  vasitəsilə  hesablamada]  iki  üçün  hissəsi,  üç-dördün  hissəsi və 
i.a.  olur.  H alb u k i,  dörd  [onlarda]  birinci10 ikidən  və qeyri-müəyyən 
ikidən-özü-özünə-görə-iki  ilə  yanaşı  olan-iki  ikidən"  alınır;  əgər 
belə  deyilsə,  on d a  özü-özünə-görə-iki  [dördiın]  hissəsi  olacaq  və 
buraya  d a h a   bir  iki  əlavə  olunacaq.  Eləcə  də  iki  özü-özünə-görə- 
birdən  və  b a ş q a   bir  «birdən»  ibarət  olacaq;  əgər  belədirsə,  onda  o 
biri  elem ent  qeyri-müəyyən  iki  ola  bilməz,  çünki  ondan  qeyri- 
müəyyən iki yox, bir vahid doğur.
Sonra,  b a şq a   üçlər  və  ikilər  özü-özünə-görə-üçlə  və  özü-özünə- 
görə-iki  ilə  yanaşı  mövcud  olur?  H əm   də  onlar  əvvəlki  və  sonrakı 
birlərdən  necə  yaranırlar?  Bütün  bunlar  [mənasız]  və uydurm adır12 
və  birinci  ikinin  sonra  isə  özü-özünə-görə-üçün  olması  mümkün 
deyil.  H alb u k i,  əgər  tək  və  qeyri-müəyyən  iki  elementlər  olacaqsa, 
o zam an b u  m üm kündür.  A m m a əgər bu m üm kün deyilsə,  onda bu 
başlanğıcların  olması da m ümkünsüzdür.
276
D em əli,  əgər  birlər  bir-birindən  fərqlənirsə  onların   gəldiyi 
nəticələr  zərurət  olaraq  alınır.  Əgər  birlər  ay rı-ay rı  ədədlərdə  bir 
b irin d ən  
fərqlənirlərsə 
və 
birlər 
yalnız 
eyni 
bir 
ədəddə 
fərqlənm irlərsə,  o nda  bu  h a ld a   da  az  çətinlik  y a ra n m ır.  D oğrudan 
da,  m əsələn,  özü-özünə-görə-onu  götürsək,  o n d a   o n   bir  var  və  on 
o n la rd a n   və  iki  beşdən  ib arətd ir.  A m m a  özü-özünəgörə-on  təsadüfi 
ədəd  deyilsə  və  təsadüfı  beşlərdən 13,  eləcə  də  təsadüfi  biıiərdən 
ibarət  deyilsə,  on d a  b u   onluqda  olan  b irlə rin   bir-birindən 
fərqlənm əsi  zəruridir.  A xı  əgər  onların  arasın d a  fərq lər  yoxdursa, 
o n d a   o n luq d a  olan  beşlər  d ə  bir-birindən  fərqlənm əyəcək;  çünki 
o n lar  bir-birindən  fərqlənərsə,  onda  birlər  də  b ir-birindən  fərq- 
lənəcək.  Əgər  o  beşlər  b ir  birindən  fərqlənirlərsə,  o n d a   [onluqda] 
digər  beşliklər  də  ola  bilər  yoxsa  yox?  Əgər  ola  bilm əzsə,  onda  bu 
m ənasızlıqdır;  əgər  olarsa  o n d a   onlardan  hansı  o n lu q   yaranacaq? 
Axı  o n lu q d a   onun   özündən  b aşq a  onluq  yoxdur.  A ncaq  bununla 
b irlik d ə  [onlar  üçün]  o  d a   zəruridir  ki,  dö rd   təsadüfi  ikilərdən 
y aran m asın ,  çünki  qeyri-m üəyyən iki,  onların  rəyin ə görə,  müəyyən 
ikini q ə b u l edərək ikı ni ikiləşdirər yəni ikinci iki y a ra d a r.
O n d a n   b aşqa  bəzi  şeylər  bir-birinə  bitişm əklə,  digərlri  bir- 
birinə  q arışm aq la,  bəzilri  isə  [məkandakı]  d u ru m la rın a   görə  təki 
y a ra d ırla r;  [halbuki,]  [eydoslara  məxsu  olan]  ik in in   və  üçiin  təşkil 
o lu n d u ğ u  birlərdə belə hal  o la  bilməz; ancaq iki a d a m  onlardan hər 
biri  ilə  yanaşı  bir  olm ad ığı  kimi  biıiər  də  belədir.  Birlər  isə 
bölünm əz  olduqlarınd an   o n ların   arasında  fərqlər  d ə   yaranm ır:  axı 
n ö q tələr  də  bölünm əzdir,  a n c a q   bir  cüt  nöqtə  iki  nöqtədən  başqa 
bir şey deyil.
O   d a   biqqətdən  qaçm am alıd ır  ki,  bu  cür  b a x a n d a   öncəki  və 
so n rak ı  ikiləri  və  qalan  ədədləri  də  bu  qayda  ü z rə   qəbul  etmək 
lazım   gəlir.  D o ğ ru d an   d a,  tu ta q   ki,  dörd  əd ədinə  daxil  olan  iki 
o n u n la  birlikdə  m övcudd u r,  ancaq  o n lar  səkk izə  daxil  olan 
ikilərdən  öncədir;  və  iki  o n la rı  yaratdığı  kimi,  o n la r  da  özü-özünə- 
görə-səkkiz  daxil  olan  d ö rd lə ıi  yaradır;  belə  k i,  əgər  birinci  iki 
ideyadırsa,  o n da  bu  ikilər  də  ideyalar15  o lac a q .  Bunu  birlər 
h a q q ın d a  da söyləmək  olar.  Y əni demək olar ki,  birinci  ikiliyə daxil 
olan  birlər,  dördlüyə  daxil  o lan   dörd  biri  y a ra d ır,  belə  ki,  bütün 
birlər  ideyalardan  ibarət  olacaq,  ideyalar  da  id ey a lard a n   ibarət 
olacaq.  O na  görə  aj'dın  o lu r   ki,  ideyası  olan  şey  ideyanın  tərkib 
hissəsi  olacaq,  məsələn,  əg ə r  desək  ki,  canlı  v a rh q la rın   ideyaları 
varsa o n d a  on lar (canlı varlıq lar) canlı v a ıiıq la rd a n  ibarətdir.
277

Ü m um iyyətlə,  birlər a rasın d a nə cürsə fərq  miiəyyənləşdirməyə 
can  a tm a q   mənasız  və  uy d u rm ad ır  (uydurm a  deyərkən,  m ən 
m ülahizələrdəki  gərginliyi  nəzərdə  tuturam )  D oğrudan  da,  biz 
birin  b ird ə n   kəmiyyətcə  yaxud  keyfıyyətcə  fərqini  görmürükm  və 
bir  ədədin  [başqa  ədədə]  ya  b ərab ər  olması,  ya  bərabər  olm am ası 
zəruridir,  b u   [ümumiyyətlə]  h ər  bir  ədədə.  eləcə  də  birlərdən 
y aran an   ədədlərə  aiddir,  çünki  əgər  o  [başqasından]  nə  kiçik,  nə 
böyükdürsə,  onda  o  ədəd  [  o   başqasm a]  bərabərdir.  Biz  hesab 
edirik  ki,  ədədlərdə  bərabər  o lan   fərqlənməyənlər-eynidirlər.  Ə gər 
belə  deyilsə,  onda  hətta  özü-özünə-görə-onluğa  daxil  olan  ikilər  də 
fərqlənən  ikilər  olacaq  (halbuki,  onlar  bir  birinə  bərabərdir)  çünki 
o n lan n   fərqlənm ədiyini  deyərkən  bunun  üçün  hansı  [xüsusi] 
səbəbin  o ld uğunu göstərm k olardı?
S o n ra ,  əgər hər vahid hər h an sı başqa vatıidlə ikini tşkil edirsə, 
o nda  özü-özünə-görə  ikidən  o lan   bir  (vahid)  və  özü-özünə-görə- 
üçdən  o la n   birlə  birləkdə  bir-birindən  fərqlənən  birlər  kimi  ikini 
təşkil  edəcək;  [soruşulur]:  bu iki  üçə nisbətən  əvvəlki  yoxsa sonrakı 
olacaq?  G ö rünü r ki,  onun  əvvəlki  olması  d ah a  zəruridir.  Axı  onun 
vah id lərd ən  iri üçlə,  o  biri  vahidi  isə-  iki  ilə  birlikdə  olmuşdur.Biz 
də öz tərəfım izdən hesab edirik ki.  bir ilə bir bir-birinə bərabər olsa 
da,  o lm a sa   d a   ikini  təşkil  edir,  məsələn:  xeyir  və  şər,  insan  və  at; 
göstərilən  tərəfdarlarm   baxışları  isə  təsdiq  edirlər  ki,  iki  bir  də 
ikidən ib a rə t deyil.
O d a  qəribədir ki.əgər  özü-özünə -görə-üçlük özü-özünə -görə- 
üçdən  b ö yü k  ədəd  deyil.Əgər  o  böyük  ədədirsə,  onda  aydındır ki,o 
ədəddə ikiyə  bərabər olan  ədəd  də vardır,  denıəli,  bu  ikiyə bərabər 
olan  ədəd  özü-özünə-görə  -   ikidən  fərqlənməyən  ədəddir.Acaq  bu 
əgər  h a n sısa   birinci  və ikinci  ə d ə d 16 varsa  m üm kün deyil.  H ətta  bu 
hald a  d a 17  ideyalar  əddələr  ola  bilməzlər  Bu  baxım dan  da  əgər 
ideyalar  olm alıdırlarsa,  artıq   göstərildiyi18  kimi,  bizlərin  müxtəlif 
olm asını  tələb  edənlərhaqlıdırlar;  doğrudan  cia  deyos  [hər  zaman] 
birdir,  h a lb u k i,  əgər  birlər  fərqlənm irlərsə,  oııda  ikilər  və  üçlər  də 
b ir-b irind ən   fərqlənməyəcək.  O d u r  ki,  onlar  deməyə  məcbur 
o lu rlar  k i,  say  hazırda  a rtıq   m övcud  olana  heç  nə  əlavə  etmədən 
bir.  iki  (və  i.a.)  kimi  ap arılır  (yoxsa  qeyri-müəyyən  ikilikdən 
yaran m a, 
ədəd  də  ideya  ola  bilməzdi:  axı  bu  haolda  bir  ideya 
b a şq asm d a ,  bütün  eydoslar  d a   bir  eydosun  hissələri  olardı). 
Beləliklə.  o n la r  özğ  m ülahizələrinə 
uyğun  laraq  düz  deyirlər, 
üm um iyyətlə  isə  düz  dem irlər:  axı  onlar  çox  şeyləri  rədd  edirlər,
278
təsdiq etməyə m əcb u r  o lu rla r ki, bir sıra çətinliklər  artıq m əsələnin 
özündədir:  biz  sayarıda  və  bir,  iki,  üç  deyəndə  [bir]  əlavə  edərək 
sayırıq  yoxsa  ay rı-ay rı  hissələrlə  sayırıq?  H a lb u k i  biz  onu  da,  o 
birinə  edirik,  on a  görə  d ə  bu  fərqin  [ədədin]  m ahiyyətinin  özündə 
önəmli fəıq  səviyyəsinə  qaldırılması  gühnəlidir.