Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Birinci fəsil
1.  Yəni  əgər  v arlığa  təkcə  ontoloji  bir  bütöv  baxım dan  deyil, 
varhğın  ümumi  cinslərinin  m əntiqi  ardıcıllığı  baxım ından  da 
yanaşırlarsa. -  245
2. P la to n ç u la r.-245
3.  Məsələn, P la to n .  245
4.  məsələn, K sen o k rat.  245
5.  Məsələn,  S p e v s ip p - 245
İkinci fəsil
1.  Sııbstrat anlam xnda. -2 4 6
2.  H om eom erilərin  tək  kimi  im kanda  ilkin 
qarışığı  (bax: 
«Fizika»,  I k-b, 2-ci f.). -  246
3.  Yəni  bir  « h a rad a» d an   başqasm a.  «Yerdəyişmə»  termini 
həqiqi  anlam ında  (yerdəyişmə,  yaxud  yerə  m iinasibətdə  dəyişilmə 
anlam m da)  sonsuz  göy  sferasına  tətəbiq  edilə  bilməz,  çünki  onun 
(heç nə ilə əhatə olu n m ay an cisim kimi) yeri yoxdur. -  246
4.  Yəni:  1)  kateq o riy alara  tətbiq  olunan  qeyri-varlıq;  2) 
im kanda varlıq;  3) y alan. -2 4 6
5.  Yəni  əgər  m ateriyaya  bu  və  ya  başqa  l orınanı  qəbul  etmək 
qabiliyyəti baxım ından daxili  çoxşaxəlik əsas  olmasaydı. -2 4 6
Üçüncü fəsil
1.Yəni 
m ürəkkəb  m ahiyyətin  so n radan   «mis»  və  «çevrə» 
adları  altxnda 
düşünülən  sadə  elementləri  kimi 
ümumiyyətlə 
m ateriya  və  form a;  «dairəvi  mis»  form a  və  m ateriyanın  birləşməsi 
kim i mahiyyəti  göstərm əyə xidm ət edir. -  247
2. 
B urada ən yaxm  hərəkətverici.  247
340
3.  Ə g ər  yaranm a  təkcə  m ü rək k əb   mahiyyətə  yox,  həmçinin 
onun elem entləri  kimi  m ateriy aya və form aya da xas olsaydı,  onda 
o n lard an   h ə r  biri  dəyişkənliyin  indicə  gətirilən  fo rm u lu   üzrə  öz 
formasxna  və  m ateriyasına  m alik   olardx,  onların  d a  öz  form ası  və 
materiyasx  olardx  və i.a.  Sonsuz  reqresi  form a və m ateriy an m   sadə 
olduunu  və  on a  görə  də  y a ra n m ay a n   mahiyyələr  o ld u ğ u n u   qəbul 
etm əklə 
dayandırm aq  olar  (y a ra n a n   yalnız  m ürəkkəb,  tərkibli 
m ahiyyətdir).  247
4.  H ə r iki hald a söz hərəkətverici başlanğıc h a q q ın d a d ır.- 247
5. 
Evin 
aktual 
varlığını 
şərtləndirən 
fo rm ası 
evin 
m ateriyasından  ayrı  deyildir,  a n c a q   onun 
inşaatçmxn  ruhund a 
mövcud  o la n  form ası  a y rılıq d a d ır.- 247
6.  B ax:  I k-b,  9-cu f.,  4-cü q e y d .-2 4 7
7.  M ə tn in  əlyazm asında alla  (fərqlənənlər) v e rilir.-2 4 7
8.  Y ə n i  «birinci mahiyyət»  (təkcə su b stan siy a).-247
9.  Y ə n i  m ürəkkəb m ahiyyətin m əhvindən sonra q a la n . -2 4 8
10.  Sağlam lığın  hərəkətverici  başlanğıcı  P la to n u n   sağlamlıq 
ideyasına  görə  deyil,  həkim in  bacarxğında  (o n u n   ru h u n d ak ı 
«sağlamlxğm  form asında»)  o ld u ğ u   kimi  təkcə  in san ın 
doğul- 
m asının  səbəbi  də  insan  universalisi  yaxud  öz-özünə-insan  yox, 
başqa tə k c ə  insandır.  -  248
Dördüncü fəsil
1.  Y ən i isti və soyuq. - 2 4 8
2.  H iss ilə qavranılan. -  249
3.  M ah iyy ətlə  yanaşı  b a ş q a   kateqoriyalar  haqqxnda  söz 
getdikdə. -  249
4.  Şeyin  özündə  olanı  d a,  o n d a n   kənarda  o lan ı  da  səbəb 
a d la n d ırm a q   olar,  halbuki,  yaln ız  şeyin  özündə  o la n   element, 
şeydən  k ə n a rd a   olanı  isə  başlanğıc  (hərəkətverici  başlanğıc) 
ad la n d ırm a q  olar.  -  249
5.  Ə n   yaxın («birinci»). - 2 4 9
6. 
M a te riy a ,  forma,  m əh ru m   olm a 
üstəlik  hərəkətverici 
başlanğıc.  -  249
7.  B irinci  hərəkətverici  «u zaq »   səbəb  kimi  (bu  te rm in   bu  fəslin 
5-ci  q e y d in d ə   isə  göstərilddiyi  k im ı  «ən  yaxın»  hərəkətverici  səbəbi 
göstərmək  üçün istifa də edilm işdir). -  249
341

Beşinci fəsil
1.  R u h (ağıl və istək anlam lan nd a) -  form al  səbəb,  bədən isə -  
m addi səbəbdir.  -  249
2.  O n k ateq o riy ad an  bu  və ya başqa  birinə aıd edilən. -  250
3.  A k tu al  varlığa  ayrıca  mövcud  olan  form a,  məsələn,  ilk 
həroəkətverici,  bədən  və  ru h d an   ibarət  olan  heyvan  aiddir  (bax: 
«Fizika»,  II  k -b ,  1-ci  f.).  Potensial  varlıq  isə  m ateriyadır  və  o 
forma  vasitəsilə m ürkkəb m ahiyyət yarada  b ib ıv - 250
4.  E k lip tik a .-2 5 0
5. Y əni ən yaxın .-250
6.  M ateriya, form a və m əhrum  olma və horəkətverici.- 250
7.  M ateriya, form a və m əhrum  ohrıa.  250
8.  Bu başlanğıclara və elem entbrə.  250
9.  İlkhərəkətverici. -251
10.  Y əni  təkcə  əksliklər  -   konkret  şeyləri  yaradan  form a  və 
onun olm am ası.  -251
Altmcı fəsil
1.  Y əni  əvvəlkinə  və  sonrakına  m ünasibətdə  hərəkət  ədədi; 
zam anm   hərəkətlə  eyniləşdirilməsi  rəyini  A ristotel  rədd  edir  (bax: 
«Fizika» IV k-b),  11-ci f.). -  251
2.  Y u n a n   ənənəsi  bu  baxışı  Orfeyin,  Epim enidin  və  başqa 
mifık  şəxsiyyətləriıı  adları ilə  bağlayırdı.  -  252
3.  Xüsusilə A n ak saq o ru n  rəyi belədir.-252
4.  L evkippə  görə  m addi  elementlər  əbədi 
hərəkətdədirlər; 
P latonun  təlim inə  görə  (bax:  «Timey»  dialcqu)  dünya  ruhunun 
yaranm asm dan 
öncə  m ateriyada  nizamsız 
hərəkət  mövcud 
o lm uşd u r,- 252
5.  S onrakı qeydə b ax .-2 5 2
6.  Y uxarya b a x .-2 5 2
7.  S utka ərzində fırlanan hərəkətsiz ilduzlar sferası. -  253
8.  G ünəşin zodiak bürcləri vasitəsilə illik dövranı.  -253
9.  G ünəşin  ekliptika  (Günəşin  illik 
hərəkətində 
yer 
dəyişdirdiyi  böyük dairəsi) üzrə yolu. -  253
10.  G ünəş  göydə  özüııün  sutkalıq  hərəkətində  başqasına 
meyillənməlidir,  lakin  bu  «başqası»ya  həıəkətsiz  ulduzlar  sferası, 
ya  da 
«bir  üçüncü»  olacaq  -   belə  «üçüncü».  Aleksandr  Afro- 
diyskinin  m ülahizəsinə  görə  Saturn  sfeıası  ola  bilərdi.  Günəşin  və
342
S a tu rn u n   hərəkətindən  hərəkətsiz ulduzlar  sferasına  yüksəlmək  isə 
d a h a   m ünasibdir. -  253
11.  Yəni həm  Günəş üçün,  həm  Saturn üçün. - 2 5 3 -
12.  Günəşin hərəkətində. -  253
13.  Bu  başqası  -   G ünəş  sahələrindən  birinci  ekliptika  üzrə 
hərəkəti. -  253
14.  Hərəkotsiz  u ld u zla r  sferasınm  və  e k lip tik a   üzrə  hərəkət 
edən  G ünəş sferasının birgə  təsirində. -2 5 3
Yeddinci fəsil
1.  H ərəkətsiz uld u zlar sferası. -  253
2.  İlkhərkətverici belədir. -  253
3.  M ahiyyətlər  yaxud  substansiyalar  özlüyündə  dərk  edilir, 
a trib u tla r  isə  -  m ahiyyətlər  vasitəsilə  dərk  edilir,  beləliklə də  onlar 
v a rlıq d a   da,  idrakda  da  a trib u tlard a n   «birincidirlər».  M ahiyyətlər 
a ra sın d a   isə birincidirlər.  -  253
4.  İbn-R üşdə  görə 
b u   fərqləndirm ədə  fasiləsiz  haqqında 
m əlu m at  verən  təkiin  a k tu a l,  çoxun  isə  potensial  olduğu,  sadə 
olan ın   isə  nə  potensial  o lara q ,  nə  də  ak tu al  o la ra q  
bölünməz 
o ld uğ u 
qeyd 
o lu n u r 
(halbuki, 
«tək» 
və 
«sadə» 
sözləri 
sinonim dirlər). -  253
5.  «Evdem ax  etikası»  əsərində  A ristotel  yaxşı  (birinci) 
h a q q ın d a   m üxtəlif k ateq o riy alarla əlaqəli halda  danışır:  m ahiyyət 
k ateqo riyasın da  b u  ilkhərəkətverici  anlam ında  ağıldır  yəni  özü- 
özünə  (özlüyündə)  xeyirdir;  keyfıyyət  k a teq o riy asm d a  bu  birinci 
(yaxşı)  -   ədalətdir;  kəm iyyət  kateqoriyasında  isə  bu-lazım i  ölçüsü 
olandır;  «nə  zam an»  k ateqoriyasında  isə  birinci  o lan   -  əlverişli 
zam an d ır. -2 5 3
6.  H ərəkətsiz u ld u zla r sferasının hərəkəti. -  254
7.  O n d a  zəkanın  potensial  halı  aktual  halla  əvəz  olunur;  ilahi 
zəka  isə y aranm ır və dəyişilm ir -  o həmişə fəaldır.  -  254
8.  Yəni insan gələcək  insanın  toxum undan  «birincidir». -2 5 4
9.  Bax:  «Fizika»,  III k -b ,  5-ci f. -2 5 5
10.Bax:  «Fizika», V III  k-b,  7-ci  f. -2 5 5
Səkkizinci fəsil
1. 
Birinci  onluğa  bütün  başqa  varlıqların  səbəbləri  olan  əsas 
ədədlər daxil o lu nduğuna görə. -  255
343

2.  Bax:  «Fizika», VIII k -b ,  8-9-cu f.;  «Göy haqqm da».  I k-b, 2- 
ci f. -  256
3.  A şağıda  K nidoslu  E v d o k s  tərəfındən  yaradılmış  və  onun 
şagirdi  K allips  tərəfindən  edilən  dəyişikliklə verilən  «homosentrik» 
sferalar nəzəriyyəsi şərh edilir.  -  256
4.  B u   sfera  haqqında  G ünəş,  Ay  və  beş  planet  üçün  xüsusi 
danışxhr  və  hər  dəfə  o  sfera  hərəkətsiz  ulduzlar  sferasından  fərqli, 
ancaq  o  sferaların hərəkəti k im i  hərəkət edən  sfera kimi  düşünülür 
-2 5 6
5.  İlk   iki  sfera  da  G ünəşin  və  Ayın  birinci  sferası  kimidir; 
o n la rd a n   biri  digər  sferaları  öz  arxasınca  ap aran   hərəkətsiz 
u ld u zlar sferasına uyğun gəlir.  -  257
6.  Y ə n i e k v a to ra .-257
7.  V enerada və M erkuridə.  -257
8.  O n d a n   sonra  gələn  sözlər:  «Bu  -  [onların]  aralarındakı 
m əsafə nizam ı d e m ə k d ir- 257
9.  Y u p iter və Saturn üçün.--257
10.  «Tərsinə çevrilənlərlə»yanaşı.  257
11.  Y upiterdə və S a tu r n d a ,- 257
12.  M arsda, Venerada,  M erk u ridə, G ünəşdə və A yda.-257
13.  G erçəkdən  onlar  q ırx   doqquz  olmalı  idi.  Tekstdə  isə 
nədənsə  sferaların sayı  qırx yeddi göstərilir,- 257
Doqquzuncu fəsil
1.  Y əni  ağılla  dərk  edilən  predm etdən.  Bu  halda  ağlın 
fəaliyyəti 
predm etdən  asılı  olaıd ı  və  onun  mahiyyəti  aktual 
təfəkkür yox, potensial  təfəkkürdən ibarət  olardı. -  259
2.  M əsələn,  poeziyada.  B aşqa  biliklər  sırasında  «yaradıcılıq 
bacarığı»  h a q q ın d a ,- 259
3.  T əfəkkürün obyekti  tərk ib li ola bilər (bax:  «R uh haqqında» 
III  k -b , 
6-cı  f.),  ancaq 
m ateriyası  olm ayan  obyekt  kimi 
bölünm əzdiıv  259
Onuncu fəsil
1.G örünür  b urada  zəru rətə  uyğun  baş  verən  proseslər  sərbəst 
həy ata  keçir  (məsələn, 
göy  sferalarının  hərəkəti),  kölələr  isə  -  
təsadüfi hadisələıdir. -  260
2. 
Hamısı  yalandır ona  görə ki, məsələn,  əbədi substansiya heç 
bir  v a x t  yaranm am ışdır;  əksliklərdən  yaranm ışdır  demək  isə,  ona
344
görə  doğru  deyil  ki,  yaranış  üçün  bir  iiçüncü  yəni  substratda  tələb 
o lu n u r.- 260
3.  Yəni p la to n ç u la r.- 260
4. Ə ksliklər ü çün substrat o ld u q d a .-2 6 0
5.  H ə r şeyinə əksliklərdən yaraııdığı  təsəvvür edildikdə.-260
6.  P lato n u n  baxışm a görə.  260
7.  Spevsipp və p ifa q o r ç u la r- 260
8. Xeyir  m əqsədli səbəb kimi,- 260
9.  Söhbət yaşlı P latonun təlimi h a q q m d a d ır.-2 6 0
10.  Sağlam lığın  hərəkətverici  başlanğıcı  kimi  çıxış  edən 
həkimlik  sənətində  gerçəkləşdirilməli  o la n   sağlamlıq  form ası 
vardır.-261
11.  Eleatlar.  .-2 6 1
12.  Bu  dəfə  üçüncü  çatışm ayan  b aşlan ğıc  adı  altında,  görünür 
m ateriya deyil,  hərəkətverici başlanğıc düşünülür;  bunu m ateriya və 
form anı  varlığın  prinsipləri  hesab  ed ənlər  göstərməlidirlər  (əgər 
onlardan  bu  iki  başlanğıc  arasında  v əh d ətin   yaranm asının  səbəbi 
so ru şu larsa)..- 261
13.  Y uxarıya bax..-2 6 1
14.  Bütün  ehtim alla  ilk  öncə  P la to n u   nəzərdə  tu tu r  (bax: 
Platon.  «D övlət»)..- 261
15. 
Ə dəd  hərəkətverici  kimi  fasiləsiz  olanı  yarada  bilm əz, 
çünki on un  h ərək ətin  səbəbi olm aq eh tim alı olduqca azdır.  -2 6 2
16.  P otensial  h a lın  aktual haldan öncə olm ası, əbədi səbəblərin 
olmadığı  və  əksliklərin  hərəkətverici  başlanğıc  kimi  çıxış  etm əsi 
m üddəaları nəzərdə t u t u l u r -  262
17.  Y uxarıya b a x .-2 6 2
18.  Yəni  poten sial  haldan  ak tu al  h a la   keçidi  təmin  edən 
hərəkətverici b a ş la n ğ ıc ,-262
19.  S p e v s ip p .-262
20.  A ristotel 
bir-biri  ilə  təbii  və 
zəruri  əlaqəsi  o lm ad an  
rəvayətlərin  nağıl  edilmosinı  «episc>dik»  ad lan d ırır  (bax:  «Poeziya 
haqqında»). - 262
21.  «İliada»  II  k -b .-2 6 2
O N   Ü Ç Ü N C Ü   K İTA B (M )
Birinci fəsil
1.  «Fizika»,  I k -b ,  5-ci f.,  II k-b,  I-ci f.  -2 6 3
345

2.  Platon  ideyaları  və  riyazi  ədədləri  «iki  cins»  adlandırır; 
K se n o k rat isə o n lan n   təbiətini  tək kimi qəbul e d ir,- 263
3.  S p e v s ip p -263
4.  «Eksoterifo>  əsərlər  peripatetika  m əktəbindən  kənara  çıxan 
geniş oxucu  kütlələri üçün nəzərdə  tutulurdu, - 263
5.  Riyazi  obyektlərin  hisslər  qavranılan  predm etlərdə  olduğu 
b arəd ə  rəyi  p ifaqorçulara  aid  etm ək  olardı,  ancaq  onlar  deyirdilər 
k ı,  hisslə  qavranılan  predm etlərin 
özləri 
ədəddirlər; 
riyazi 
obyektlərin  hissi  predraetlərdən 
ayrılıqda  m övcud  olduğunu 
P la to n , Spevsipp, K se n o k rat c[əbul e tm işlə r,-263
İkinci fəsil
1.Yuxarıya bax. - 2 6 4
2. 
Bununla  belə,  b u   təlimə  görə  ideyalar  hissi  predm etlərdən 
ayrılıqda mövcuddur. -  264
3.  Yəni  cisim,  m üstəvi,  xətt  və  nöqtə  ideyaları  (bunlar  riyazi 
obyektlərlə yanaşı m övcııddur \ rə onlardan əvvəldir).  -2 6 4
4. Yəni cisim, müstəvi, xətt və nöqtə fiziki mövcudluqlardır. -  265
5.  Cisim,  m üstəvi,  xətt  və  nöqtə  o n lara  uyğun  olanlardan 
so n ra   mövcudur,  id ey alar öııcodir,  am m a ideyaların  kəmiyyəti  və 
m əkanı yoxdur; deməli,  onların  haqqında elm də ola bilm əz.-265
6.  «Hüdudsuz»,  h e sab a   alına  bilməyən  şeylər  özləri  haqqında 
elm in  olmasını m üm ükaünsüz edir -  265
7. Y uxanya b a x ,- 265
8.  Aralıq 
o byek tlər  (öz-özünə-ədədlər,  öz-özünə-cisim,  öz- 
özünə-müstəvi və i.a.) nəzərdə tu tu lu r,- 265
9.  Çünki  insan  b;ıdəni 
vəhdətinin  prinsipi 
sayılmayan 
ru h u n u n  düşünən  «hissə:?i» istisna edilir,- 266
10. Yəni riyazi.-266
11. Yəni  cisimlər o n lard a n  yarana bilərdi.— 266
12. 
«Cisim» 
definisiyası 
«müstəvi», 
«xətt», 
«nöqtə» 
anlayışlarını  istisna  edir,  ancaq  onlar  «cisim»  deyinisiyasını  istisna 
e tm ir -  266
Üçüncü fəsil
1.Yuxarıya bax. - 2 6 7
2. 
Yəni  bu  və  ya  başqa.  elmlərin 
öyrənə  biləcəyi  predmet 
o lm aq  qabiliyyətinə m alik  xassələr olduğuna görə. -2 6 8
346
3.  M ə k an d a   həıəkət  (bu  hərəkətin  ən  sadə  növü  isə  dairəvi 
h ərə k ə td ir).- 268
4.  G örm ə və eşitmə xassəsi.  268
5.  Y əni  əgər  insan  substansial  cəhətdən bölünən  olsaydı,  onda 
o  insan  və  b ir  olmazdı,  həndəsənin  öyrəndiyi  predm et  kim i  bədən 
atributlarım   isə  saxlayardı -  268
6.  G özəllik  və  xeyir  h aq q m d a  (burada  onlar  sinonim   kimi  gö- 
türülür).  R iyaziyyatın gözəllik və xeyir haqqında heç nə dem ədiyini 
təsdiq edənlər arasm da xüsusilə Ar ıstipin adı çəkilir -  269
7.  R iyaziyyat  haqqında  D iogenin  və  Hesixin 
xatırlatdığı 
kitab. -  269
Dördüncü  fəsil
1.  S o n ra  I k-b, 9-cu fəsli o ld u ğ u  kimi təkrarlanır. -  270
2.  «B öyük» və «kiçik» (ikini  təşkil  edirlər) və b aşlanğıclar kimi 
d üşünülür.- 270
3.  İdeal,  öz-özünə-iki  h a q q ın d a   deyil,  riyazi  iki  h aqqında 
d an ışılır.-2 7 0
4.  K a llin in  ağacdan yönulm uş  heykəli. -271
Beşinci fəsil
1.Y uxarıya bax. -2 7 2
2. 
Bax:  P laton.  «Fedon» dialo q u .  -272
Altıncı fəsil
1.  H ərfi m ənada «uzlaşmır». -  273
2.  P la to n d a   «aralıq»  ədədlər  və  birlər,  Spevsippdə-riyazi 
ədədlər,  pifaqorçularda-ədədlər  və  birlər  hissi  qavram lan  dünyanı 
təşkil e d i r -  273
3. Platonun  və pifaqorçulann ba>;ışları verilən hissəyə b ax .- 273
4.  Y əni  m addi  başlanğıcdan  (bu-pifaqorçularda  «hüdudsuz» 
olan,  p lato n ç u la rd a   «böyük»  və  «kiçik»  yaxud  «qeyri-bərabər»  və 
ya  «qeyri-müəyyən»  iki,  Spevsippdə isə «çoxluqduı*»).- 273
5.  P la to n . -2 7 4
6.  Spevsipp. - 274
7.H ansısa az tanınan p laton çu   ya da  p ifaqorçu,- 274
8. 
K se n o k ra t.-2 7 4
9.  Y əni  öz-özünə-xətt,  öz-özünə-müstəvi  və  s.  P lo a to n   ideyanı 
ədədlə  eyniləşdirərək ideyaları əvvəlki ıdeal xəttdən,  ıdeal  nöqtədən
347

və  s.  fərqləndirm əyə  məcbıtr  olmuş,  ideal  və  riyazi  kəmiyyətlərin 
fərqli olduğunu təsdiq etmişdir.  274
10.  S p e v sip p ,-274
11.  K se n o k ra t.- 274
12.  Y uxarıya bax .-2 7 4
Yeddinci fəsil
1.  Riyazi  ədədlərdən  birinci  olan  özlüyündə  (öz-özünə-)  -iki 
kimi. -2 7 5
2.  O   zam an  ya  ideya  ədəd  deyil,  ya  da  insan  ideyası  ədədlər 
kimi  hüdudsuz çoxluqdur,- 275
3.  Qeyri-müəyyən iki-«böyük və kiçiyin»  sinonimi kim i.-275
4.  Riyazi ədədlər kim i.- 275
5.  P lato n a  görə  iki  iki  «c]eyri-bərabər»  («böyük  və  kiçik») 
tənlikdən yaranm ışdır və özlüyündə o na dixl olan birlərin müqayisə 
olunan  olm asını nəzərdə tutur. -  275
6.  Söhbət  birinin  digəriıtıdən  yarandığı  fərz  edilən  birlərin 
ardıcıllığından gedir.-275
7.  S o n r a k m a - 275
8.  ƏvvəIkinə.-275
9. 
Bekker  m ətnində  olduğu  kim i  (yəni 
göstərilmək 
m ənasında).-275
10.  Özlüyündə və ya ideal.-276
1 1 .2 x 2 .- 2 7 6
12.  «Xəyal» haqqında aşağııya bax. -2 7 6
13.  Onluq  ideyası  -  öz-özünə-mövcud  olan  bənzərsiz müəyyənlik; 
ona daxil olan nə beşliklər.  nə d;ı birlər təsadüf ola bilməzlər. -  277
14.  Ədəd və onu təşkil edən  birlər arasında. -2 7 7
15.  P lato n  yalnız  bir  ikini  və  ya  özlüyündə  (öz-özünə)-ikini 
qəbul  edir.  A ncaq  onuıı  yanaşm a  tərzində  ədədlərin  yaranması 
üsulu  bir-birindən  əvvəl  və  eyni  zam anda  da  ideya  olan  çoxlu 
ikilərin m övcudluğunu tələb edir. -2 7 7
16.  Yəni  m üxtəlif  ədədlərə  daxil  olan  birlər  müqayisə 
olunm adıqda. -  278
17. H ər b ir ədəd  bənzərsiz  olduqda. -  278
18.  Y uxarıya bax. -2 7 8
Səkkizinci fəsil
1.  S pev sip p.-2 7 9
348
2.  K senokratın  baxışı.  -  280
3.  Y uxarı  b ax .- 280
4.  Bax:  «Yaram ş  vəm əhv  olma  n aq qınd a»   I  k-b,  2  f.; 
«Bölünməz xətlər h a q q ın d a » .- 280
5.  X III k-b, 6-cı fəslində.- 280
6.  Sual  yaranır:  özlüyündə-üçüıı  tək  ədədləri  olan  birlər 
«böyükdən»  və  ya  «kiçikdənmi»  yaıanm ışlar?  Bu  sual  da 
çətinliklər yaradan başqa su allar d o ğ u ru r,- 281
7.  «Böyüyün və kiçiyin»..- 281
8.  Çünki  bir  də  iki  kim i  iki  hissədən  ib a rə t  olacaq,  eyni 
zam anda da həm «böyük»,  həm  «kiçik» təbiətli o la c a q ..-  281
9.  Birlərin ikiyə,  onun d a  ikiyə və s.,  və i.a.  v u rulm ası ilə..- 281
10.  Platonçulann  bıxışına  görr  hüdudsuzluq  «böyük  və  kiçiyə» 
yəni m addi başlanğıca xasdır, halbuki, ideya hüdudun prinsipidir. -  281
11.  H ərəkəti  və  şəri  p lato n ç u la r iki  səviyyəsinə  qaldııılm ışlar, 
sükunəti və xeyiri isə tək səviyyəsinə endirmişlər.  -  282
12.  İdeyalar-ədədlər q ru p la rı onluqla m əh d u d la şır,- 282
13.  Çünki  iti  bucaq  düz  bucaq  vasitəsilə  izah   olunur  və 
müəyyənləşdirilir,  an caq əksinə mümükün deyil.  282
14.  Ü m u m i- 282
15.  Hissə yaxud e le m en t,- 282
16.  A tom istlər.- 282
Doqquzuncu fəsil
1.Hərfən «dərindən və kiçikdən». -  284
2. 
O n lar üçün bir üm um i kim i.-  284
3.  Yəni öz varlığında başqasından asılı o la n .- 284
4.  Spevsipp.- 284
5.  P lato n  və K sen okrat. -  285
6.  Spevsipp üçün bu  -  üm umiyyətlə ç o x lu q d u r,- 285
7.  Y uxarıya b a x .- 285
8.  Çünki təklə yanaşı o lan  başqa element çoxluq yox, çoxluğun 
bölünm əyən  hissəsi  yəni  bir (vahid) o la c a q -  285
9.  Ə dədin  m əhdudluğu yaxud  hüdudsuzluğu  h a q q ın d a  məsələ 
ideyaları  və  ədədləri  eyniləşdirən  baxışı  araşd ırark ən   aydınlaşdırıl- 
m ışdır.  İndi  isə  tək  və  çox  ədədlərini  başlanğıclar  kim i  qəbul  edən 
baxış aydınlaşdırılır.- 285
10.  Sonradan d a h a  bölünm əz olan -  285
11  .Birinci-cins kim i, ikinci isə -  növ k im i,- 285
349

12.  B ir m əkan kəmivyət k im i,- 285
13.  Spevsipp və d a v a m ç ıla rı.- 285
14.  Y u x a n  bax.  -  286
15.  Spevsipp və d a v a m ç ıla rı,- 286
16.  K s e n o k ra t,- 286
17.  P la to n  -  286
18.  IV  k-b, 5-ci f.,  11-ci qeydə bax -  286
19.  Bax:  «Fizika» I k-b, 4-6-cı f.f,- 286
20.  Spevsipp və p ifa q o rç u la r,- 286
21.  Y uxarıya bax -  286
22.  Y uxarıya b a x .- 287
Onuncu fəsil
1.  Y u x a rı bax. - 2 8 7
2.  P lato nçular. -  287
O N  DÖRDÜNCÜ KİTAB (N)
Birinci fəsil
1. 
Söhbət 
əbədi 
vəhərəkətsiz 
m ahiyyətlərdən 
(Platon 
ideyalarından) və ya  onların başlanğıcı haqqındadır. -  289
2.  S u b s tra t,- 289
3.  Ə kslikləri başlanğıc say an   filosoflar.- 289
4.  P lato n çu lar -  289
5.  S pevsipp,- 289
6.  P la to n  -  289
7.  Ə g ə r əksliklərin m addi  başlanğıca uyğun  gələn  tərəfinin  özü 
iki nöm rələnm iş  fərqə m alik o la n   əks başlanğıclardan  ibarət olarsa, 
onda ilkin  əksliklərin olması  m üddəasının əsası y o x d u r,- 289
8 .G örünür P latonun şagirdlərindən bəziləri.  289
9. 
Y ə n i  təsdiq  edirlər  ki,  ucaldan  və  ucalan  başlanğıclardır  və 
eyni  z a m a n d a   da  ədədlərin  elem entlərdən  ikidən  öncə  yaranmalı 
old d u ğ u n u  qəbul etm əkdən  im tin a  edirlər.  -  290
10.  H ərfən.  «və ölçülərin çox lu ğu » ,- 290
11.  Y əni  eyni  bir  p red m etin   predikatları  rəngarəng  olduqda, 
o n lan   saym aqla  ədədlərini  a lm a q   olar;  bu  məqsədlə  onlar  üçün 
üm um i göstəricini tap a raq  h am ısı üçün  ölçü seçmək lazımdır -  290
12.  «Böyük  və  kiçik»  və  i.a.  aid  olan  m ateriya  yəni  kəmiyyət 
üçün  cins  ola  bilməz,  çünki  oııların  özünü  kəmiyyət  ehtiva  edir;
350
kəmiyyətə (yaxud keyfiyyətə)  m ünasibətdə isə «böyük və kiçik» öz- 
özünə mövcud olan başlanğıc ola bilınəz. -  291
13. Yəni substratı materiya olan predm etin gerçək olması.-291
14. Predmetin  təşkil olunduğu şey onurı predikatı ola bilməz -  291
15. «Bir» haq qın da az kimi danışmajjın m üm kn olmaması -  291
16.  P ifaq o rçu ların  baxışına görə.  291
17.  A leksandr  A frodisiy  yazır:  «Ar:istotel  deyir  ki,  əgər  b ir 
kəmiyyət  yəni  sözsüz  a z   kimi  qəbul  etdikləri  iki  ədədi  varsa,  o n d a  
danışıqsız çox da  o lm alıd ır və bunıı onluqj  adlandıracağıq,  m ini və 
h ər hansı başqa əd ədi o n d an  aşağıda yerləşdirəcəyik -  291
İkinci fəsil
1.Əbədi 
o lan  
haqqında, 
əlbəttə, 
deyilməli  idi 
ki, 
o 
elem entlərdən ib a rə td ir,  anaq elem entlərdən  yaranm am ışdır. -  292
2. 
Yəni əgər belə şeylər mövcud olm aya bilərsə -  292
3.  Bax y u x a rıy a .- 292
4.  Söhbət  P la to n u n   «qeyri-müəyyən  ikisinə»  bənzər  m ad d i 
başlanğıcın m övcud  o lduğunun  sübııtundan g e d ir,- 292
5. Yəni q ey ıi-v arlıq . -  293
6.  P lato n   (so n ra   söhbət  onun  «Sofis1;»  dialoqunda  şərh  etdiyi 
qeyri-varlıq h a q q ın d a   konsepsiyasından g e d ir).- 293
7.  Bir  x ətt  ü z ə rin d ə   təsvir  edilmiş  şəırti  qəbul  edilən  uzunluq 
ümumi  m üqəddim əyə əsaslanan həndəsi s ü b u ta  daxil deyildir.- 293
8.  Yəni keyfiyyət  kateqoriyası daxilitıdə b u  və ya başqa cinsə tabe 
olan çoxlu təkcə şeylərin və növlərin mövcudluğunun səbəbi -  293
9. Q eyri-varlığa  (yalana) m üraciət.- 293
10.  P la to n .- 294
11.  P laton ideyası  nəzərdə tutulur. -  294
12.  İdeya-ədəd.  A ristotel  görüniir  bir  m ahiyyətin-ilkhərəkətve- 
ricinin olduğunu n əzərd ə tutur. -  295
13.  Tək  (bir)  ölçü  kimi  hər bir  k a teq o riy ad a  ola  bilərdi,  a n c aq  
b u   filosoflar  ona  y a ln ız   element  yaxud  ədədin  başlanğıcı  kim i 
b a x ırlar,- 295
14.  A leksandr  A frodisiy  iki  bu  cür ziddiyyət  göstərir:  1)  şeyin 
öz  aksidensiyası  o lu r;  2)  şeyin  varlığı  s u b s tra t  olur,  kəmiyyət  isə 
su b stratd a olur.  295
15.  Spevsippi nəzərdə tutur.-29:5
351

Üçüncü fəsil
1.  Spevsippə görə. -  296
2.  Səslərin  h arm oniyası,  göyün  quruluşu  kimi  şeylər,-  2963. 
P la to n ,  Spevsipp, K s e n o k ra t.- 296
4.  Ədədləri  hissi  q a v ran ılan   şeylərlə  eyniləşdirən  pifaqorçular 
tə lim i.- 296
5.  Spevsippə və d av am çılarm a -  296
6.  Hansısa p ifa q o rçu la r yaxud platonçular -  296
7.  M ahiyyətlərin  yiiksələn  sırası  haqqında  təlimi  irəli  sürən 
Spevsipp barəsində d a n ışılır. -  296
8. Ksenokratm qəbul etdiyi ideal ədədlər haqqında söz gedir. -  297
9.  İki  ideyasından  və  onu n   m addi 
başlanğıcdan  -   «qeyri- 
m üəyyən ikidən».- 297
10. K senokrat yalm z b ir ideal kvadratın  və bir ideal 4 ədədinin 
m övcudluğunu  qəbul  etm işdir,  ona  göıə  də  çoxsaylı  kvadratlarla 
əm əliyyat aparm aq  m üm künsüz olm uşdur.- 297
11.  Yəni  o  artıq   «aralıq»,  riyazi  obyekt  olm ayacaq,  çünki 
P la to n d a   bir  «böyük  və  kiçikdən»  yalnız  ideal  ədədlər  alınır, 
başq asın d an  isə yalnız m əkan i  kəmiyyət alınır -  297
12.  Platon -  297
13.  Platona  görə  isə  yalruz  bir  m addi  başlanğıc  -   «qeyri- 
m üəyyən iki» və ya «böyiik və kiçik» v ard ır,- 297
14.  İdeal  və  riyazi  ədədlərin  başlanğıcları  olan  o  iki  başlanğıc 
üçün üm um i olan bir üçüncti başlanğıc,- 297
15.  Hansısa bir üçüncünün  qəbul edilməsi  təkin  qəbul edilməsi 
ü çün əlaıə çətinliklər y a ra d ır,-  297
16.  Keoslu şair Sim onidin gətirdiyi şeir nümunəsi:  orada deyilir 
ki,  təqsirləndirilən  kölələr  öz  ağalarına  «dişlərini  qıcıtmağa»  can 
a td ıla r ,-  297
17.  V III k-b,  8-ci f., 9-cu qeydinə b a x ,- 297
18.  Ədədlər sah əsin d ə,- 297
D ördüncü fəsil
l.Spevsipp. -  298
2.  O rfik  m ahm ların müəəlifləri, Hesiod,  H om er.  -  298
3.  Siros  adasm dan  olan  Ferekid  (m.ö.VI  ə.)  -   Y unanıstam n 
əski  nasirlərindən  biri,  «Pentem ix»  yaxud  «Heptam ix»  əsərlərinin 
müəllifi;  b u  əsərlərdə  H e sio d u n   «Tanrıların  mənşəi»  əsəri  ruhunda 
dü nyan ın   yarandığını mədh. edir. -  299
352
4.  M aq lar-yaxşı  astroloqlar  və  şərhçilər  kimi 
tan ın m ış  və 
gəloəcəkdən  xəb ər  vermək  və  digər sirli  biliklərə  m alik o lduq larım  
təsdiq ed ən  m idiyalıların kahinlər k astasın ın  üzvləri,- 299
5.  P la to n u n  baxışı.- 299
6.  X eyir  ideal  ədədlərin  elem enti  sayılqıda  y aranan  ilk  çətin- 
lik .- 299
7.  Y əni  h ə m  substansiyalar üçün,  həm  keyfıyyətlər üçün.  Bura- 
dan  da  ikinci  çətinlik  yaranır:  əgər  b u   ideya-xeyir  keyfiyyətdirsə, 
onda  id ey alar  substansiya  deyillər;  əgər  bu  ideya  substansiyadırsa, 
onda ideyaların  iştirakçısı olan  bütün predm etlər xey ird ir,- 299
8.  İndicə şə rh  olunmuş üçüncü çətinlikdən qaçm aq  üçün  xeyiri 
təkə aid  e tm ə k d ən  çəkinən S p e v sip p .- 299
9.  P la to n  və K senokrat -  299
1 0 .P la to n a   görə «böyük və kiçik»-əsas şərtdir və şərin  iştirakçı- 
sı  o lan   əd əd lər,  m əkani  kəm iyyətlərin  iştirakçısı  olduğu  ş ə rd ə n   da- 
ha tə m iz d ir.- 299
11. 
«B öyük  və  kiçik»  təki  qəb u l  edərək  sanki  o n u n   m əkanı, 
sığınacağı  o l u r ,-  299