Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Q  E  Y  D  L  Ə  R
BİRİNCİ KİTAB
Birinci fəsil
1.  A qraqanth P o l-so fist (Qorqinin şagird i). -  36
Platon  bu  fıkirləri  onun  dili  ilə  deyir.  B ax.P latonun  Q o rq iy  
dialoqu -
2.  Söhbət  xəstə  insandan  gedir,  a n c a q   insan  yalnız  təsa d ü f 
üzündən xəstələnir. -  36
3.  İncəsənət elmıdən onunla fərqlənir ki,  o  varlığın öyrənilm əsi- 
nə  deyil,  mənəvi  m əd ə n i  dəyərlərin,  incəsənət  əsərlərinin  y aradıl- 
m asm a  yönəlir.  İncs'sənət  əsərləri  oxşar  p red m etlərə  eyni  bir  şey 
haqqm da tez-tez  tə k ra rla n a n   xatirələrdən  y a ra n a n   vərdişlərin  və 
ya təcrübənin  əldə olu nm asın a im kan verən  b ir çox em pirik  təsəv- 
vürləri  özündə birləşdirən  vahid ümumi baxış  form alaşdıqda  y a ra - 
nır;  bir  halda  ki,  bu   tək rarlanan   xatirələrin  m əzm unu  təkcə  p red - 
metlərin  q av ray ışın d an   ibarətdir,  deməli,  təcrübənin  özü  də  yaln ız 
təkcələrlə  bağlıdır.  A m m a,  nəzərə  alm aq 
lazm dır  ki,  A ristotel 
«elm»  «incəsənət»  arasın d ak ı  fərqləndirm ədə  həmişə 
ardıcıllıq 
göstərmir. -  36
4.  Bucaqlı  m ötərizədə  daha  erkən  əlyazm alarında  olm ay an 
sözlər  yerləşir.  K v a d r a ta   oxşar  mötərizədə  y u n a n   m ətnində  o lm a- 
yan,  ancaq  m ənanın  düzgün  çatdırılması  ü çün  zəruri  olan  sözlər 
yerləşdirilmişdir.  Y a r ım   dairəvi  m ötərizələrdə  isə  yunan  m ətnində 
olan və aydm laşdırıcı sözlər və ifadələr verilm işdir. -  37
5.  Həmin  cinsə  aid  olanlann  hamısı  ifadəsi  altında  A ristotel 
mühakiməliliyi,  m üdrik liy i və ağlı nəzərdə tu tu r. -  37
İkinci fəsil
1.  Potensial  yəni  im kanda  olan  («İkinci  analitika»  əsərində  d ə  
işlədilir). -  38
2.  H esabın  başlanğıcları -  birlər,  həndəsənin  başlanğıcları  isə  - 
nöqtələrdir;  birlər  və  nöqtələr  bölünm əzdirlər,  ancaq  birdən  fərqli 
olaraq  nöqtə  təkcə  bölünm əzliyi  ilə yox,  h əm   də m əkanı  olduğu  ilə 
xarakterizə olunur (b a x :  «İkinci analitika»  I,  27,  87). -  38
3.  Başqa sözlə mıəqsəd.  -  39
305

4.  Yaradıcılıq  qabiliyyəti  yaxud  bacanğı  adı  altında  nəzəri 
elm lərdon  götürülmüş  biliklərdən  istifadə  edilməsilə  ümumiyyətlə 
y a ra tm a q  bacarığı nəzərdə tu tu lu r. -  39
5.Keos adasmdan olan Simonid (557-467,m.ö.)  yunan  şairi. -  39
Üçüncü fəsil
1.  Y əni yaxm səbəb.  -  40
2.  Predm etin  fərqində  verilən  müəyyənlik  yaxud  m ateriyasın- 
d a n   sə rf -  nəzər edilm əklə götürülən pıedm et.  ■- 40
3.  H ypokeim enon  -   hərfi  anlam ında  «əsasmda  duran». 
M ə n tiq d ə  -  subyekt. -  40
4.  Bax:  «Fızika»  II 3.  -  40
5.  B urada təbii elem ent,  stixiya anlam m da  işlədilib.  -  41
6.  «M usik»  hərfi  a n la m d a.  M ənasm a  görə  «savadlı»  term ininə 
yax ın   o la n   bu  term ini,  A ristotel  keyfıyyət  kateqoriyasını  göstər- 
m ək   üçün  işlədir;  b u ra d a   o  Sokratın  ümumiyyətlə  yaranm adığını 
yox,  başqası  olduğunu,  keyfıyyət  dəyişkənliyinə  m əruz  qaldığını 
dem ək   istəyir. -  41
7.  O kean  və Tefiya -  dəniz  tanrılarının  ata və anası.  - 4 1
8.  Perikl  zam an ında  yaşam ış  H ippon  haqqında  A leksandr 
A fro d iy sk iy   yazır  ki,  o  hissləıiə  qavranılan  şeyləıiə  yanaşı  heç  bir 
şeyin  m övcud  olm adığım   sübut  etdiyi  üçün  «tanrısız»  adlandırıl- 
m ışdır.  H ippona  görə  d ü n y a   suyun  ondan  yaranm ış  odla  aradan 
q alıd ırm ası nəticəsində yaranm ışdır. -  41
9.  D iogen  m.ö.  430-cu  ildə  Anaksim enin  təlimini  müdafiə 
edərək  fiziki və psixi  olayları  yaradılm ayan  və hüdudsuz başlanğıc 
kim i  havan ın   seyrəkləşdirilm əsi  (qızdırılması)  və  sıxlaşdırılması 
(soyudulm ası) ilə izah etm əyə can atmışdır;  hcsab etm işdir ki,  hava 
bir-b irin i  əvəz  edən  so nsuz  dünyaları  yaradır  və  onlara  nizam- 
q a y d a  verir. -  41
10. 
Yəni  hava 
su d an  
yox, 
havanın 
soyudulm ası 
və 
qatılaşdırılm ası sayəsində su yaranır. 
41
11.  Bəsit cisimlər -  d ö rd  element,:  torpaq,  su,  hava və od. -4 1
12.  Metapontalı  H ippas  (m.ö.  V  əsr)  pifaqorçuların  mərkəzi  od 
təsəw ürünü Heraklitin  ilk m addə təsəwürü ilə eyniləşdirirdi.  - 41
13.  O da,  havaya və suya.  - 4 1
14.  Em pedoklun 
təlim inə  görə  elementlər  bir-birinə  çevrilə 
y a x u d   birləşərək  yeni  elem ent  əmələ  gətirə  bi lməzlər;  onlar yalnız
306
bu  və  ya  b a ş q a   nisbətdə  qarışa  və  «dostluq»  və  «düşm ənçilik» 
güclərinin təsiri  altm da dağıla bilərlər.  -41
15.  H om eom erilər  (bircinsli  hissəciklər)  term inini  A ristotel 
A n ak saq o ru n   şeylərin  toxum aları  adlandırdığını  göstərm ək  üçün 
işlətmişdir.  Bu  term in  altında  A n a k s a q o r  hər şeyin  əsasında  duran 
müəyyən  keyfiyyətə  uyğun  bircinsli  və  sonsuz  yaranm ayaıı,  keçici 
olm ayan və  dəyişilnıəz  cisimcikləri nəzərdə tutm uşdur. -  41
16.  H ərək ətin  səbəbi. -  42
17.  «lsti» və «soyuq». -  42
18.  K lazo m en li  Herm otim   ru h u   öz  bədənini uzun  m ü d d ət  tərk 
edib sonra yenə o ra   qayıdan ecazkar a d a m  kimi  tan ın m m ş. -  43
Dördüncü fəsil
1.  H esio d .  T anrıların  və m ənşəyi şeri.  -  43
2.  Bax:  «Fizika».  II  3. - 4 3
Beşinci fəsil
1.  P ifa q o rç u la rın   təlimində  -   y e r  və  mərkəzi  k o sm ik   od 
arasm da yerləşən göy cismi.  -  45
2.  Bax:  « S əm a haqqında».  II  13. -  45
3.  S o n u n c u   h ald a kvadrat  və m ü xtəlif tərəfli  düz  b u c a q   qarşı- 
qarşıya q o y u lu r. -  45
4 .K ro to n lu   A lkm eon  (m.ö.  V  ə.b aşl.)  -   özünün  a n ato m iy ay a 
dair  tə d q iq a tla rı,  hiss üzvlərini öyrənm əklə beyni şüurlu  fəaliyyətin 
mərkəzi o rq a n ı kim i kəşf etm əklə şö h rət qazanm ış həkim.  A lkm eon 
xüsusilə,  g ö stərm işd ir ki,  insan  orq an izm in ə əks güclər təsir ed ir və 
həkimin  vəzifəsi  bədənin əzalarının  tarazlığını saxlam aqdan  ibarət- 
dir. -  46
5. 
Pyhysioloqoi -  «fısioloqlar», təbiəti öyrənən mütəfəkkirlər. -  46
6. «Fikir və varlıq eynidir» (Parmenid.  Təbiət haqqmda, V   1). -  46
7.  S am o slu  Meliis (m.ö.  V  əsr).  -  eleatlar  m əktəbinin  sonuncu 
nüm ayəndəsi.  -  46
8.  K se n o fa n   K olofonlu  (m.ö.  V I  əsrin  2-ci  yarısı)  -   eleatlar 
m əktəbinin  banisi. -  46
9.  Bax:  «F izika» 1 2. -  47
10.  Y əni  pifaqorçular  (P ifa q o ru n   əsasını  qoyduğu  m əktəb 
İtaliyanın  c ə n u b u n d a  K roton şəhərində yerləşmişdir).  -  47
11.  G ö rü n ü r söz  biı-birinə əks o la n  iki  başlanğıcdan  («hüdud» 
və  «hüdudsuzluq»)  yaxud  bir  tərəfd ən   m övcudluq  üçün  m ateriya
307

qism ində,  digər  tərəfdən  isə  o n u n   halını  və  xassələrini  ifadə  edən 
qism ində ədəd  barəsində gedir. -  47
12.  Yəni hüdudsuz və tək kimi  müəyyənləşdiıilən. -  47
13.  To ti einai.  H ərfı m-da:  «[bu şey] nədir». -  47
14.  Çox  vaxt  pifaqorçulaprla  eyni  bir  predm et  bir  neçə  ədədlə 
və  əksinə,  eyni  bir  ədəd  bir  neçə  predm eti  göstəriıdi  (məsələn  4 
ədədi dostluğu,  ədaləti,  cisimləri göstərirdi).  -  47
15.  P latonaqədərki zam anda. -  47
Altıııcı  fəsil
1.  K ratil  (m.ö.  V ə.  sonu) -  Heraklitin  şagirdi,Platonun müəlümi. 
Platonun  dialoqlarmdan biri onun adı ilə adlandırılmıdır. -  48
2.  P la to n  eydosları (yaxud  «ideyalan»)  şeylərin  (onların cinslə- 
rinin və  növlərinin) onlardan kənard a  yerləşən  əbədi  və  dəyişilməz 
nüm unələri  adlandırm ışdır.  Bu  nəşrdə  P lato n un  ideyalaııfndan  söz 
getdikdə  eidos  «eydos»  kimi,  m ateriya  və  form a  haqqında  danışı- 
lan  yerdə  «form a»  kimi,  eidos  cins və fərdlə  yanaşı  gözdən  keçiril- 
dikdə isə «növ» kimi tərcümə edilir. -  48
3.  Eydoslarla  eyniadlı  şeylər  -   hisslərlə  qavvramlan  şeylərdir  və 
onlann  varlığım, cins və növlərini əhatə edən  adlara malikdirlər. -  48
4.  P lato n u n   təlim ində böyük  və  kiçik -  m addi dünyanm   möv- 
cudluğunun m addi «oı taq səbəbi» qismində çıxış edən form alaşma- 
mış m əkandır. -  48
5.  P laton a  görə  dialektika  -  mövcudluq  haqqında  ali  elmdir, 
şeylər  haq q ında  adi  rəylərdəki  ziddiyyətləri  göstərmək  vasitəsilə 
təd qiq ata  sövq  etm ək  bacarığı  və  eyni  zam anda  həqiqəti  dərk 
etm ək  m etodudur.  Bu  metod,  bir  tərəfdən,  müxtəliflikdə  ümumini 
və  təkcəni  aşk ar  etməyi,  ilkin  m üddəalardan  onların  ən  ali  xeyirə 
qədər ağılla  dərk edilən  əsaslarına  yüksəlməyi,  digər  tərəfdən isə -  
cinslərin  «bölünməzə»  qədər  növlərə  bölgüsü  yolu  ilə  yenidən  ilkin 
m üddəalara  enilməsini nəzərdə tutur.  -  49
6.  G öm nür,  b u rad a  söz hasil edilməz riyazi ədəddən gedir. -  49
7.  P lato n u n   və  A ristotelin 
təsəvvürüncə  kişi 
başlanğıc  - 
form ayaradıcı  prinsip,  qadın  isə  -   m addi  başlanğıcdır,  yaxud  on- 
ların m ünasibəti forrna və  m ateriyanın m ünasibəti kimidir. -  49
Yeddinci fəsil
1.  Bax:  «Fizika»  II  3. -  49
2.  O la  bilər ki,  söz A n aksim andnn  «apeyı on»u  (qeyrimüəyyən
308
bir  şey)  h aq q m d a   gedir.  O  apeyro n un  m övcudluq  üçün  ilk  əsas 
kimi tə sd iq  etm əmişdir. -  50
3.  M a d d i səbəblrər. -  50
4.  Y ə n i P laton və onun m əktəbi. -  50
5.  K o n y u k tu ra. -  50
Səkkizinci fəsil
1.  A esiyam n  yazdığına  g örə  K senofan  hesab  etm işd ir  ki,  «hər 
şey to rp a q d a n  yaranm ış so n da yenə də  torpağa dönəcək». -  51
2.  Bax:  «Səma h aqqm da»,  I II   7. -  52
3.  M üəyyən  bir  şey  y a x u d   nəsə  dedikdə,  A risto tel  konkret, 
barm aq la göstərilə bilən bir şeyi nəzərdə tutur. -  52
4.  A risto tel  b u rad a   və  b ir  sıra   başqa  hallarda  P la to n   məktəbi- 
nin a d ın d a n  danışaraq özünü  o  m əktəbin banisinin şag ird i kimi  ora 
daxil ed ir.  -  53
5.  Y a ra n a n ,  m əhv  olan  və  hərəkət  edən  mahiyyətə  münasibət- 
də. -  53
Doqquzuncu fəsil
1.  A şağ ıd a  deyilir  ki,  p la to n ç u la n n   eydosları  tə k c ə   şeylərdən 
çoxdur. -  54
2.  4-cü k-bın  8-ci f-nə bax.  -  54
3.  Silloqizm dən  alınm ayan  arqum entləri  (dəlilləri)  A leksandr 
A frodisiy  aşağıdakı  m isalla  nüm ayiş  etdirir:  əgər  h a n sısa   bir  həqi- 
qət v a rsa   o n d a  hesaib etm ək o la r ki, ideyalar m ö vcuddur,  çünki  bi- 
zi  ə h a tə   edən  şeylər  arasında  heç  nə  həqiqət  deyildir;  am m a  əgər 
yaddaş  v arsa,  onda ideyalar vard ır,  çünki yaddaşın predm eti  yadda 
qalan dır. -  54
4.  P lato n çu ların   «m əktəbli»  ləhcəsində  bilikdən  əldə  edilən 
sü bu tlara davam lı və üm umi obyektlər bilik obyekti olm alıdır müd- 
dəasın dan   çıxış edilərək gətirilən  sübutlar aid  olm alıdır,  çünki  hissi 
pred m etlər  davam sız  və  keçicidir.  H albuki,  A ristotelin  göstərdiyi 
kimi  « y arad ıcı  bacarıqla»  y arad ılan   predm etlər  ü çün  eydoslarm  
olm adığını  P lato n un  özü  təsd iq   edir.  Eydoslar  yalnız  təbiətdən 
y aran an  şeylər üçündür. -  55
5.  M əsələn,  bu  halda  «qeyri-insanın  da»  vahid  eydosu  olmalı 
idi. -  55
309

6.  Bu  m üddəa  bütünlüklə  məhv  olan,  ancaq  ümumi  halda 
insan  fikrin də  saxlanan 
bir  sıra  predm etlər  üçün  eydosların 
m övcudluğunun  zəruriliyinin qəbul edilməsinə  əsaslanır. -55
7.  B u ra d a  A ristotel P la to n u n  etiraf etdiyi  çətinlikləri  şərh edir. 
Platon  ideyalar  haqqında  təlim in  tənqidini  ö/ünün  «Parmenid», 
«Filed» və «Sofist» dialoqlarında verir. -  55
8.  Bu m ühakim ə «M etafizika»nın X III  k-bının 4-cü  f-də tək rar 
edilir.  -  55
9.  B u  m üddəa  hissi  qavranılan  və  özü-özünə-insan  (insan 
ideyası) a ra sın d a  müqayisəyə əsaslanır.  - 5 5
10.  Söz başlanğıc haqqında, xüsusilə nıadcli başlanğıc -  «böyük 
və kiçikdən» ibarət olan iki  haqqındadır.  -  55
11.  Y əni m ahiyyətdir (substansiyadır).  -  55
12.  B aşq a nə isənin xassəsi  kimi yox əbədi müstəqil mövcud iki 
qatlı eydos.  -  55
13.  A ristotelin  eydoslar  və  predm etlər  arasında  m ünasibətin 
P laton təsəvvürünün tənqidini veıərək qeyd  edır ki,  əgər predm etlər 
eydoslarm   iştirakçısıdırsa,  o n d a   eydoslar m ahiyyətlər (substansiya- 
lar) olm alıdır. -  55
14.  R iyazi ikinin təbiəti  belədir. 
55
15.  G ö y  cisimləri üçün.  -  56
16.  Id ey alar  və  hissi  predm etlər arasındakı  ınünasibəti  xarak- 
terizə etm ə k   üçün  «nədənsə  ib arət  olmaq»  dey minin  V  k-bın  24-cii 
fəslində verilən  anlam larınm  heç biıi uyğun deyil.  -  56
17.  Bax:  Platon  «Fedon».  -  56
18.  O n la r  təbiətən  ınövcud  olm aqdan  çox  süni  yolla  yaradıl- 
mışdır. -  57
19.  Y əni süni yolla yaradılm ışlar. 
57
20.  Ə g ər  hissi  qavran ılan   predm etlər  eydosların  iştirakçısı, 
eydoslar isə  ədədlərdirsə,  on d a  bu  predm etlər ədədlər olmalıdır,  bu 
isə  m ənasızlıqdır. - 5 7
21.  G ö rün ür  ədəd  haq q ınd a  bu  substratlar  arasındakı  münasi- 
bətin ifadəsi kirni söz gedir.  -  57
22.  H e sa b d a  bir aktual ədəd  başqasının hissəsi ola bilər. -  57
23.  A lek san dr Afrodisiyə görə  bu  m ənasızlıqdardan başlıcaları 
budur  ki,  özü-özünə-ədəd  (ideal  ədəd)lər  ayrı-ayn  birlərin  toplamı 
olmalıdır  və  deməli,  predmetlərin  keyfiyyət  fərqbri  bir-birindən  yalnız 
kəmiyyətcə fərqlənən başlanğıclarla müəyyən oluna bilər. -  57
310
24.  P laton  iki b aşlanğıc irəli  sürür:  fo rm a  kim i tək və m ateriya 
kim i  iki.  Platon  b u n la rd a n   öz-özünə-ədədləri  hasil  edir.  L akin 
P la to n d a  
riyazi  ədədlərin  və  başqa  «aralıq»  obyektlərin  hansı 
başlanğıclardan y arandığı  aydın olmur. -  57
25.  Belə  ki,  hər  vahid   başqasından  fərqlənəcək  və  təkdən  və 
ikidən yaranacaq. -  57
26.  Bu m üm kün deyil, çünki vahidlər müxtəlifcinslidirlər. -  57
27.  Əgər  birlər  və  ədədlər  keyfiyyətcə  m üxtəlif  sayılırlarsa, 
o n d a   dünyanın  izah  o lu n m asın d a  E m pedokl  d ö rd   elementdən çıxış 
etdiyi kimi b urada d a   birlərdən və ədədlərdən çıxış  etmək lazımdır. 
H alb uki,  p lato nçu lar  tək ə  birlərin  törəndiyi  bircinsli  bir  şey  kim i 
baxırlar,  çünki  birlərdən  h ər biri  təkin təbiətini təşkil edir.  O d ur ki, 
təkin yaratdığı birlər m üstəqil m ahiyyətlər ola bilməzlər. -  58
28.  Bir  halda  tək  yalnız  keyfıyyətcə  m üxtəlif  olan  birlərin 
üm um i  cinsidir,  b u   h a ld a   birlər  şeylərin  səbəbləri  olacaq;  digər 
h a ld a   isə  tək  özü-özünə  m övcud  olan  b ir  şeydir,  bu  h alda  o 
başlanğıc olacaq,  bij-lər isə m ahiyyətlər o lm ayacaq.  -  58
29.  X əttin,  m üstəvinin  və  cismin  əsasında  xüsusi  başlanğıclar 
durarsa. -  58
30.  X ətdə,  m üstəvidə və cisimdə. -  58
31.  Y əni u zu n d an  və qısadan. -  58
32.  P lato n çu lar  riyazi  obyektlərdə  yaxud  hisslərlə  qavranılan 
predm etlərdə  nöqtələr  üçün  hansısa  m addi  başlanğıclardan  dam ş- 
m ırlar. -  58
33.  Çünki xəttim h ü d u d u  hər zam an nöqtədir.  -  58
34. Yəni dialektika nam inə (bax: Platon. Dövlət. Bakı,  1999). -  58
35.  «Böyük və kiçiyin» xarakteristikası  kim i. -  58
36.  Bax:  Platon.,  «Tim ey» dialoqu. -  58
37.  Çünki fizika  hərəkətverici anlayışsız düşünülə bilməz. - 5 9
38.  Yəni  əgər  hər  cinsə  eydos  uyğun  gələrsə.  Çünki  ali  cinsə 
yüksələrək  biz ən ürnum i cinsə - m övcudluğa  yüksəlmiş oluı uq,  an- 
caq  bu  sonuncu  da  yenə  platonçular üçün  tək  univeısal  başlanğıc 
yox, m üstəqil eydosdan  ibarət olacaq. -  59
39.  Cins  hər  z a m a n   bir  üm umidir,  a m m a   ümumi  hər  zam an 
cins deyil,  A ristotel iiçün varlıq və tək cins yox üm um idir. -  59
40.  Varlığın  və  təkin  cins  ola  bilm ədiyinin  sübutu  üçün 
arqum entasiya  aşağ ıd a verilmişdir.  -  59
311

41.  P laton  üçün  belə  elm   dialektikadır  (bax:  «Dövlət»,  s.239- 
242). -  59
42.  Yəni induksiya vasitəsilə.  -  59
43.  Platonun  y ad daş  təlim i  nəzərdə  tu tu lu r  (bax:  Platon. 
M e n o n ;  Fedon dialoqları). — 60
4 4.  Yəni «m üqəddim ələri»  bilməklə.  -  60
45.  məsələn,  bu  elem entləri  bilməklə,  hətta  anadangəlm ə  kor 
a d a m  darən g i bilər.  -  60
Onuncu fəsil
1.  Bax:  «Fizika» II  3. -  60
2.  Səbəblər düzgün göstərilmiş, ancaq yanlış şərh edilmişdir. -  60
3.  O nu n tərkibinə daxil o lan  elementlərin  nisbəti vasitəsilə. -  60
4.  Em pedokl  dörd  elem entə  (torpaq,  su,  ıav a   və  od)  şeylərin 
u b stan siy ası kimi  baxm ışdır.  -  60
5.  İlk   başlanğıclara  aid   məsələlər  «Fizika»da  araşdırılm ışdır 
(II k -b ,  3  və 7-ci fəsillər). -  60
İK tN C İ KİTAB
Birinci fəsil
1.  Bax:  «İkinci an alitik a»   I 2;  «Fizika» I  1 .-6 1
2.  Timofey (m.ö.  IV  ə.  başlanğıcı) M iletli  musiqiçi, difırambla- 
rın ilk  yaradıcılarından biri.  -  61
3.  Frinid -  Peleponnes savaşı dövrünün Afina şairi. -6 1
İkinci fəsil
1.  E m pedokla görə.  -  62
2.  İlk materiya -  63
3.  İlk  m ateriyaya  m ünasibətdə  birinin  digərindən  yarandığı 
b a ıə d ə   danışm aq olmaz. 
63
4.  Birinin başqasına  so n su z k e ç id i.. -  63
5.  Q ısaca və dürüst  ifadəsində yaxın növün adı yerinə bu növün 
m üəyyənliyini  verən  tərif,  b u   tərif eynilə  bir  qayda  ilə  genişləndirə 
bilər.  . -  63
6.  5-ci  qeyddə  göstərilən  üsulla  hər  bir  tərifin  sonsuz 
genişləndirilm əsi anlam ında. 
63
312
7. 
H üdudsuz,  məsələn hüdudsuj: h ə rə k ə t term inlərin sonun cusu 
ilə müəyyən edilə bilər. -  64
ÜÇÜN CÜ K İT A B
Birinci fəsil
1.  E htim allı və qəbul olunmuş  m üqəddim ədən hasil etmə.  -  66
2.  P redm etin   tərifinə  girməyərı  ayrılm az  xassələrinə  nisbətən 
(məsələn  üçbu cağ m   bucaqlarının  cəm inin  iki  düzbucağa  b ə ra b ə r 
olması). -  66
3. Ali cinslər.  -  66
4.  B aşqa  sözlə,  həm  müəyyənliyin  hissələri,  həm   m addi  ele- 
mentlər. -  66
5.  E m p e d o k ld a  dostluq  həqiqi  rn ən a d a  substrat olm ayıb,  baş- 
lanğıc,  birləşdirici elementdir. -  66
6.  H ip p as və H eraklit. -  66
7.  Fales.  -  66
8.  A p o llo n d a n  çıxmış Anaksimeıı və Diogen. -  66
İkinci fəsil
1. P red m etd ə  o la n  xassələrə göıə. -  68
2.  Sadə  tə rif  vermə  yolu  ilə  deyil,  sillogizmlərin  köm əyi  ilə 
aşkar  etm ək yolu  ilə. -  68
3.  Sahəsi  b u   düzbucaqlınm   sahəsinə  bərabər  olan  k v adratııı 
qurulm ası  üçün  b u   üçbucaqlının  tərəlləri  arasında orta  m ütənasib- 
liyi tap m aq  z ə ru rid ir. -  68
4.  Yəni  sü b u tu n   başlanğıclarını  öyrənm ək  üçün  səbəblərlə  və 
m ahiyyətlərin başlınğıcları ilə məşğııl o la n  elmdən savayı  başq a elm 
tələb  olunurm u?  -  68
5.  G u y a   b ü tü n   elmlər  eyni  dərəcədə  sübutun  başlanğıcları  ilə 
məşğul olm ah d ır,  b u   halda bütün  elm lərin  predm eti  eyni  olard ı,  bu 
isə m ənasızdır. -  68
6.  S üb ut elmi  çıxış m üddəalara  (m əsələn, ziddiyyət  q a n u n u n a ) 
qarşı qoyulur, çü n k i  onlar sübutsuz dərk   olunur. -  68
7.  Cinsə  a id   aksiom lardan  cinsin  xasəələrini  əsaslandırm aq 
üçün  çıxış edilm əsi.  -  69
8.  Y əni  əgər  hətta  yalnız  sü b u tu n   başlanğıcları  bir  elm in 
predmeti  olsaydı,  o n d a   bu  halda  d a  b ü tü n   sübut  o lu n an lar  bir 
ümumi cins y a ra tm ış  olardılar ki,  bıı d a m ənasızdır. -  69
313

9. 
Bütün  m ahiyyətlərin  xassələrinin  öyrənilməsi  bir  elmin 
predm eti olardı,  bu cəfəniyyatdır. -  69
1 0 .1 k-bn 8-ci f-nin  4-cü qeydinə bax. -  70
1 1 .1 k-bn 6-cı f-nə bax. -  70
12.  Hərfı  an lam d a  «Səmada».  «Səma  adı  altında  çox  vaxt 
A ristotel K ainatı düşüniir» (bax:  «Səma haqqında»  I 9.). -  70
13.  Riyaziyyat  elmlərinds'n  biri  kimi 
astronom iya  nəzərdə 
tutulur. -  70
14.  O ptikanm   predm etlsri  və harm oniya  nəzəriyyəsi hissi  qav- 
rayışla  bağlıdır və Aristotelin  göstərdiyi  kimi,  onların  «aralıq»  sahəyə, 
riyazi predmetlər sahəsinə daxil  edilməsi -  oraya qavrayan, qəbul edən 
varlığın da  yerləşdirilməsi. deməkdir -  bu boş sözdür. -  70
15.  Aristotel  həndəsəni  nəzəri  elmi  kimi  tətbiqi  elmə,  ölçmə 
sənətinə qarşı qoyur, ancaq  qeyd edir ki, ölçmə  sənətinin predm eti 
təkcə hisslərlə qavranılan kəmiyyətlər deyildir. -  71
16.  Yəni  həndəsəçiııin  müşhakiməsindəki kimi. -  71
17.  Göürünr ki,  düz xəttin hansısa kəsiyini nəzərdə tutur. -  71
18.  Səma  cisimlərinin  o n lara  uyğun  olan  ulduzlaıia  birlikdə 
hərəkəti. -  71
19.  Əgər  «aralıq»  obyektlər  hisslərlə  qavranılan  predmetlərdə 
onların  m ahiyyətləri  və  səbəbləri  kimi  olsaydı,  onda  onlarda 
eydoslar d a ola bilərdi. -  71
Üçüncü fəsil
1.  Yəni hava və torpaq. -   72
2.  Çünki  birinci  halda  cins  və  növ  fərqləri,  ikinci  halda  isə  -  
m ateriya və form a göstəırilir. -  72
3.  H ər bir aralıq cins.  -  73
4. Söz fərdlərə yaxın olan «s«5nuncu» növlər haqqında gedir. -  73
5.  Ə gər form a  m ateriyadan  daha  artıq   başlanğıcdırsa,  onda 
form a  m ateriyaya  aid  olduğu  kimi  növ  fəıqi  də  cinsə  aid 
olduğundan o cinsdən daha çox başlanğıcdır. -  73
6.  Növcə  bölünməz  olan  varlıqda  kəmiyyətcə  bölünməz 
olan dan  birincidir o n a   gorə ki, kəmiyyətcə  bölünməz eyni zam anda 
növcə  də  bölünməzdir,  ancaq  növcə  bölünməz  olan  kəmiyyətcə 
bölünəndir. -  73
7.  «Sonuncu» növ kim i,- 73
8.  Ayn-ayrı insanlar üçüm də cins -  «canlı varlıqdır». -  73
314
9.  Söhbət ədədlər və həndəsi  fiqu rlard an  gedir. -  73
10. P laton çu ların   baxışına görə.  -  73
Dördüncü fəsil
1.  8 -1 1-ci aporilərin şərhi -  74
2.  İlk m ateriya səciyyələndirilir. -  74
3.  M ahiyyət  növə  görə  tə k d ir  və  mahiyyəti  o lduğu  predm etdə 
mövcud  o ld u ğ un dan  ayrı  cür  m övcud  ola  bilməz;  m ahiyyətcə  tək 
olan predm etlər  m ateriyalarm dak ı fərqlə müəyyən o lu n u r. -  75
4.  B ütün  insanların m ah iy y əti  olan  öz-özünə-insanı  ədədcə  tək 
sayan p lato n ç u la rm  m övqeyindən  sual qoyulur. -  75
5.  Y əni  əgər  başlanğıclar  ədədcə  tək  olsaydı  o n ların   məcmusu 
varlığı ə h a tə  etm iş olardı. -  75
6.  D ö rd  elementdən.  -  75
7.  Empedokl. Təbiət h a q q ın d a , fr.21. -  76
8.  Empedokl. Təbiət h a q q ın d a ,  fr.36. -  76
9.  Empedokl.  Təbiət h a q q m d a ,  fr. 109  -  76
10.  Empedokl. Təbiət h a q q ın d a , fr .30  -  77
11.  Y ux arıy a bax. - 7 7
12.  Başqa  nə  isə  -   hansısa  b aşq a  mahiyyətin  a trib u tu   və  ya 
predikatı. -  77
13.  Başqa  tək  -  ədədin  m ah iy y ət  kimi  alınması  üçün  öz-özünə- 
tək ilə y a n a şı m övcud olm ah o lan .  -   78
14. Deməli, ədəd mahiyyət kim i üınumiyyətlə alına bilməz. -  78
15.  A x iom a -   burada  aydm   m ü ddəa  mənasırida  yox,  postulat 
anlam ındı  işlənmişdir. 
78
16.  Z en o n u n   varlığın  ço x lu ğ u n a  qarşı  yönələn  dəlillərindən 
biri nəzərdə  tu tulu r. -   78
17.  Ə g ər  «üstəgəlmə»  b ir  xəttiin  yaxud  müstəvinin  başqasının 
üstünə q o y m aq la həyata keçirilərsə böyümə alınmaz.  -  79