Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008
Yüklə 179,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Altıncı fəsil M üəyyənliyin (tərifin) vəhdətinin səbəbi müəyyənliyin özündə d eyil, tərif verilən predmetin vəhdətindədir. Predmetin vəhdoinin sobəblərinin aydınlaş- dırılması.............................................................................................................................184 D O Q Q U Z U N C U KİTAB (I) Birinci fəsil Varlığın yeni əsas anlamına - im kanda olan və gerçəkbşən varlıq anla- mına baxış. O nun ilk formulası - fəaliyyət qabiliyyəti. Birinci qabiliyyətə aid olan m üxtəlif qabiliyyətbr. Fəal vo passiv qabiliyyotlərin eyni bir predmetdo olm ası.................................................................................................................................187 İkinci fəsil M üxtəlif «ağıllı>> vo «ağıla söykonməyon» qabiliyyotlor. «A ğıllı» qabiliyyətbrin noticələrinin öncədən qərarlaşdırılması, «ağıla söykənm ə- yən»lərin əks nəticələr verməsi im kanı....................................................................188 Üçüncü fəsil Meqarların özlüyündo, gerçəklikdən ayrılıqda imkanın olm am ası haq- qında tezisinin tən q id i Bu tezisdən iroli gələn mənasız nəticələr. Q abiliyyəti (imkanı), gerçəkliyi v ə qabiliyyətin tərifini (müəyyənliyini) fərqbndirm əyin zəruri olm ası. G erçəkliyin ilkin anlamı...................................................................189 Dördüncü fosil Qabiliyyəti q əb u l etməkdən çəkinməyə canatım (cəhd), amma bu qəbul edildikdə onun reallaşrnasının zəruri olduğunun rədd edilməsi. Bir şeyin var- 375 lığının başqasmm varlığı ila zaruri bağlantısı (olaqəsi), onlardan birinin qabi- liyyətinin o birinin qabiliyyəti ilə bağlılığmı nəzərdo tutur.............................191 Beşinci fəsil Qabiliyyətlərin üç qrupunun onların törəndıyı qaynaqdan asılı olaraq fərqləndirilməsi və xarakterizə edilm əsi................................................................ 192 Altıncı fəsil İmkanda olan varlığm gerçəklikdə olan varlığa qarşı qoyıılması. Hüdudsuza, boş və m ənasıza və i.a. aid edilən imkan və gerçəklik. Bitməmiş fəaliyyətin (hərəkətin) və bitmiş hərəkətin, birincini - xarici, ikincini - daxili m əqsədlə bağlamaqla fərqləndirilməsi................................................................. 193 Yeddinci fəsil Başqa bir şeyin imkanı olan bir şey birincinin materiyasıdır və o bu materiyanm adı ilə adlandırılır. Buna oxşar olaraq şey ona məxsus olan bu və ya başqa keyfiyyətlərə verilmiş adlarla göstərilir............................................... 194 Səkkizinci fəsil Qabiliyyətin daha ümumi anlayışı: bu anlayışa öz horəkətinin qaynağı özündə olan təbiət də daxildir. Real gerçəkliyin imkandan məntiqi formullaşdırılması, m ahiyyət (ontoloji) və bəlli anlarnda zaman baxımmdan üstün («birinci») olm asının sübutu......................................................................... 196 Doqqazuncu fəsil Xeyirin və şərin rellaşdırılması və onlara qabil olmaq baxımından bir- birinə əks olan dəyərlondirmələri (xeyiri gerçəkləşdirmək yalm z ona aid yaxşı qabiliyyətdir; şərin gerçəkləşdirilməsi yalnı/, şərə rneyilli pis qabiliyyətdir). Həndəsi fiqurların xassələrinin fəaliyyət vasitəsilo dork edilm osi.................. 200 Onuncu fəsil Həqiqət anlammda varlıq və yalan anlammda qeyri-varlıq. Mürəkkəb şeylərə (predikatın subyektlə birləşməsinə) münasıbotdo həqiqət - bu bağlan- tının (əlaqənin) təsdiqi (yaxud inkarı) və onun gerçoklikdə olması (yaxud olm am ası) arasında uyğunluqda, yalan - bıı uybunluğun olmamasındadır. Bu halda varlıq subyekt vo predikat arasmda bağlanUnm faktiki olması, qeyri-varlıq isə belo bağlantının olmaması vo ya mümkünsüzlüyüdür. Subyekt və predikat arasında yalnız mümkün (qeyri-sabit) bağlantı olduqda eyni bir ifadə bu şey haqqında həqiqi vo yalan ola bilər; bağlantı daimi vo doyişmoz olduqda ifado, deyim hor zaman ya doğru, ya yalan olur. Torkibsiz şeyləro münasibətdə bilik şeyin varhğının və müoyyon tobiotinin qeydıyyatından ibarət olur. Hərəkətsiz (heç olmasa tərkibə malik) şeylor üçün ifadə bir vaxt həqiqi, başqa bir vaxt yalan ohnur (o yalnız bir növün müxtəlif şeylərinə münasibətdə həm doğru, hom yalan ola bilor).................................................. 201 O N U N C U KİTAB Birinci fəsil Təkin dörd əsas anlamı: aramsızlıq (fasiləsizlik), bütövlük, öz forması ilə bağlılıq, təkcə şey vo ümumi. Ölçü - tokin daha doqiq ifadəsidir. Ölçü ölçülənlə (ədəd - istisna olm aqla) qohumdur. Bilik vo hissi qavrayış ölçü kimi. Protaqorun insan - hor şeyin ölçüsüdür tezisinin qiyrnoüondirilməsi. Tokin - 376 ölçü olm asım n əsas anlamı; bunun üçün tok və ya kəmiyyətcə, ya keyfıyyotco bölünməz o lm a lıd ır .....................................................................................................203 İkinci fosil Özlüyündə təkin ayrıca mövcud mahiyyot olmadığmın sübutu. Təkin vo varlığın (var olanın) təxmini eniyyəti; orılar xüsusi olaıaq heç bir kateqoriya- ya daxil olm urlar, ancaq bütün kateqorivalarla eyni dərəcədə bağlıdırlar...206 Üçüncü fəsil Təkin (bölünm əz və ayrılma/, olan ın ) çoxa (bölünənə və ayrılana) qarşı qoyulması. H issi qavıayış sayəsində bölünən (çox) tərifinə anlayışına görə bölünməzdən «birincidir». Tokin, cyni, oxşar və bərabər olanla, çoxun müxtə- lifliklə, oxşar olm ayanla və bərabər olm ayanla bağhhğı. Eyniyyətin, oxşarlı- ğm, m üxtəlifliyin əsas anlamları. Ə kslik ■- müxtəlifliyin bir növüdür............ 208 Dördüncü fəsil Ə kslik - cins hüdudunda daha böyük, bitmiş (tam) fərqlilikdir. Əksliyin xarakterizəsi. Ə sas əkslik - bu və ya başqa xassənin olması və ya olmaması- dır. Zəiddiyyət vo əkslik arasında, zidivyət və nəyinsə olm am ası arasmdakı münasibət. Ik i əks xassədon biri hər zarnan müsbət xassənin olmamasıdır, ancaq hər cür yoxluq əkslik yaratmır (çünki yoxluq, olmamaq tam vo qismən olur)................................................................................................................................. 210 Bcşinci fəsil Bir tərəfdən bərabər, o biri torəfdən böyük və kiçik arasındakı münasi- bət əslən - bir qarşıqoymadır. İnkar kim i bəıabərlik ona qarşı qoyulan böyük və kiçikliyin eyni zamanda vo birlikdo olmamasıdır. Boraborliyin (adı olma- yan) an aloq u komiyyətdan fərqli sahələrdo - cins hüdudunda iki kənar üzv aralığında ola n və onlara qarşı q oyulandır.......................................................... 212 Altıncı fəsil Tək və çox. Çox (böyük) kimi, ölçülən kəmiyyət (yəni ədəd) kimi aza (kiçiyo) - ölçü kimi toko qarşı qoyulur. İki çox kimi (ikinci h alda) və az kimi (birinci h alda). Ölçü və ölçülən qism indo tok və çox özünmoxsus əlaqədə olanlar k im i bir-birinə qarşı q o y u lu r.....................................................................214 Yeddinci fəsil Aralıq mərhələ. Onun bir-birino əks olan hüdudlar arasında olması. Hər bir aralıq morhələ, həlqo onun sonuncu, artıq bir ümumi cinslə ohato olunma- dığı əksliklərdən yaranır; bu oksliklər foıqlənn əsas növüdür. Cinslo birləşmək vasitosilə bu osas oksliklordən oks növ olamotləri, əsas əksliklərin bir-biri ilo birloşməsindən iso - aralıq holqonin növ fsrq!ori yaranır.................................. 215 S ək k i/in c i fəsil N övo göro forqlor iki ayrı-ayrı növdə nıüxlolif olan cyni bir cinsdo olur. Növə göro forq okslikdir; burada daha bölünmoyən axırıncı növlor bir-birino əks olurlar. Növlərin növə göro forqinin öz cinsndən vo başqa cinsin növlorindən iroli gəldiyini demok o lm a z................................................................217 Doqquzuncu fəsil Erkok v ə dişi cinslərinin no üçün növ fərqləri olmadığı izah edilir (bu cinsbr növdon fərqli olaraq şeyin m əntiqi mahiyyəti ilo deyil, on u n materiyası ilə bağlıdır).................................................................................................................... 218 377 Onuncu fəsil Keçici (müvəqqəti) və daimi bir-birindən cinsə göın fərqlonirlər (məhv olmağa və davamlı olmağa qabillik onların özlərinə aid olan xüsusiyyətidir). Odur ki, ideyanı və fərdi şeyi evni bir növə aid edon fılosoflar yanılırlar; belə ki, ideyalar daimi, fərdi şeylər isə keçicidirlər...................................................... 219 O N BİRİN C İ KİTAB (K) Birinci fəsii III kitabm 2-ci və 3-cü fəsillərində şərh olıınan Aporilərin birinci yeddisinin araşdırılması..............................................................................................221 İkinci fəsil III kitabın 4-6-cı fəsillarirıdə şərh edilən başqa aporilərin araş- dırılması.......................................................................................................................... 223 Üçüncü fəsil Fəlsəfənin predmeti - özlüyüııdə varlıq. Müxtəlif varlıqların bir əsas varlıq (yaxud tək) səviyyəsinə çatdırılması. Ayrı-ayrı oksliklərin əsas əkslik səviyyəsinə ucaldılması. N ə üçün əksliklərin bir elmin predmetini təşkil etmə- sinin izahı. Əksliklər arasındakı aralıq həlqə əsas müsbət əlamətin inkarıdır (olmamasıdır); yalnız ona görə ki, bu müsbət əlamət özünün məntiqi tamam- lanma hüdudunda (sonuncu növ 'kimi) götürülür. Riyaziyyat abstraktlaş- dırma (mücərrədləşdirmə) yolu ilə ahnan müxtəlif xassələri araşdırdığı kimi, fəlsəfədə varlığm təbiətindən irəli gələn xassələri araşdırır.............................. 225 Dördüncü fəsil Sübutun əsas başlanğıclarını bırinci fəlsəfə gözdən keçirir. Riyaziyyat və təbiət haqqında təlim «müdmklüyün» yalnız hissəsidir.....................................227 Beşinci fəsil Ziddiyyət başlanğıcı (qanunu) - varlıq sahəsində ən həqiqisidir. Onu daha həqiqi başlanğıcdan çıxış etməklə sübut etmək olmaz, amma onun zəruriliyini göstərmək olar, belə k;ı, rəqib tərəflər onu öncədən müəyyən edən ilkin şərti qəbul edəcəklər. Ziddiyyot qanununun üç üsulla inkar edilməsinin mənasızlığının göstərilməsi. Heraklitin tczisində (düzgün qəbul edilərsə) özünün inkarı vardır. Əgər hər şey yalandırsa, onda onun haqqında fıkir də yalandır..........................................................................................................................227 Altıncı fəsil Ziddiyyət qanununun inkar edilmosinin Protaqorun insan - bütün şeylərin ölçüsüdür tezisinə yaxınlığı Burada yaranan çətinliyin onu yaradan əsasın analizi iləaradan qaldırılması. Heraklitiıı və Anaksaqorun baxışlarının daxilən ziddiyyətli o lm a sı........................................................................................ 229 Yeddinci fəsil VI kitabın 1-ci fəslinin məzmununun şərh i...............................................232 Səkkizinci fəsil Təsadüfi varlıq. O heç bir elmin predmeti deyil və yalnız sofıstika üçün maraq doğurur (bununla bağlı olaraq Platon demişdir ki, sofıstikanın predmeti - qeyri-varlıqdır). Təsadün olanın səbəbbri nizamdan və müəyyən- 378 likdən məhrumdur. Şərait. Əsl səbəblər təsadüfi səbəblərdən «birincidir (odur ki, ağıl və təbiət şəıaitdən və özbaşınalıqdan birıncidir)»................................ 234 Doqquzuncu fəsil Hərəkət - özlüyündə mümkün olamn gerçəkləşməsidir. O aktuallaşma prosesi davam etdikcə qalır. Hərəkətə başqası, bərabərlik və qeyri-varlıq kimi baxılmasma qarşı etiraz. Hərəkətin qeyıi-müəyyənliyi özlüyündə mümkün olan obyektin tamam lanmamasımn naticəsidir. Hərəkət - hərəkət edən predmetin hərəkətetdirici predmetin təsiri altında alman xassəsidir: onların hər ikisində real gerçəkbşm ə prosesi eyrıi, varlıqları isə müxtəlifdir............. 236 Onuncu fəsil Hüdudsuzun m üxtəlif anlamları. Təbiətcə hüdudsuzluğa malik olan hüdudsuzun olmadığının sübutunun xeyrinə olan dəlillər və hiss ib qavranı- lan hüdudsuz cismin mövcud olm asınm ınlimkünsüzlüyü. Kəmiyyətdə, hərə- kətdə və zamanda olan hüdudsuzluqlar arasmdakı fərq və ə la q ə ................238 On birinci fəsil Təsadüfı varlığın və öz təbiətində gözdən keçirilən varlığın dəyişilməsi. Hər bir hərəkətin osas momentləri. Aralarında hərəkətin baş verdiyi hüdudlu formaların hərəkətsizliyi. Öz özüno dəvişibn varlıqda dəyişilmə ya müsbət, bir-birinə əks olan xassələr arasında ya da bir-birinə zidd olan hallar, durumlar arasında baş verir. İkisi - yaranrrıa və məhv olm a - qeyri-varlığa aid olan və bununla da qeyri-təsadüfi varlıq sfcrasındakı hərəkətdən fərqlənən dəyişkənliklorin üç q ism i........................................................................ 240 On ikinci fəsil Hərəkətin yalnı/, kəmiyyətə, keyfij'yətə və yerə münasibətdə qəbul olun- ması. Hərəkətə nə özlüyündə mahiyyət kimi hcç nəyin, heç bir münasibətin (münasibət iki əlaqələnmişdən yalnız biıi dəyişildikdə də dəyişilir), nə fəal tə- sir yaxud passiv dəyişkənliyin (horəkətiıı hərəkəti mümkün deyil) əks olmadı- ğım n sübutu. Kəmiyyətcə dəyişilmə kərniyyətin mahiyyətinin deyil, yalnız onun halının dəyişilməsidir. Hərəkətsizin, yanaşı və aramsız olanın tərifi.,,242 O N İKİNCİ KİTAB (A) Birinci fəsil M ahiyyotdə tərkib elementlərinin vo hərəkətverici səbəblərin tapılmAsı- nın önomli olması. Mahiyyətin üç qismi: ıkisi - hisslərlə qavranılan (keçici və daim i), üçüncüsü iso - horəkətsiz. Hisslorlə qavranılan mahiyyətbrin məruz qaldığı dəyişkənlikbr substartın olmasını toləb cdir...........................................245 İkinci fəsil Dəyişkonliyin dörd qismi (keyfiyycto, kəmiyyətə, yerə və mahiyyətə mü- nasibətdə - yaranma vo məhv olma); bıı dəyişkənliklərin hər birində substra- tın əks hala keçmosi qabiliyyətinə malik olma.‘;ı. İmkanda mövcud olandan yaranma və Anaksaqorun (tək haqqında), Empedokl və Anaksimandrın (qa- rışıq haqqında) və Heraklitin (materiya haqqında) təlimləri........................... 246 379 Üçüncü fəsil Bir yaranma çərçivəsirıdə elementlərin davamlı xarakteri. Yaranışın dörd tipi (onlardan ikisi - əsasdır: süni yola (sənətlə) və təbiətin təsirı ilə) və onların səbəbləri...........................................................................................................247 Dördüncü fəsil M ü xtəlif varlıqlar üçür səbəblər və başlanğıclar müxtəlifdir (varlığın müxtəlif cinslərinin bir-birinə nıüncər edilməsinin miimkiin olmaması). Bu başlanğıcların eyniyyətindən yaln ız :;ərti danışmaq olar: onlar analogiya üzrə bir neçə (üç) qrupa bölünə bilər (elem entlər kimi forma, formanın olmaması və m ateriya fərqləndirilir)......................................................................................... 248 Beşinci fəsil Başlanğıcların eyniyyəti və y a müxtəlifliyi haqqında məsələnin araşdırıl- masının davamı. Mahiyyətlərin başlanğıcları ümumi başlanğıclar kimi. Ana- Iogiya üzrə başlanğıclarm eyniyyəti., onlardan bəziləri gerçəklikdə varlıqla, bəziləri im kanda olan varlıqla bağlıdırlar. Fərdi şeylərdə başlanğıcların təkcə m üxtəlif cinslər üçün yox, həm d ə eyni bir növ daxilində müxtəlif olmasımn səbəbinin izahı................................................................................................. 249 Altm cı fəsil Ə bədi hərəkətsiz mahiyyət. Həqiqiliyi fəaliyyətində və materiyadan məhrum olan mahiyyətin mövcud olm asınm sübutu. Əvvəiki fılosfların əbədi fəl başlanğıca can atmasmın nəticələri. Kainatda əsas daimi hərəkətin: biri- daimiliyin qaynağı kimi, biri-hər cür dəyişkənliyin mənbəyi kimi qəbul olanm asınm zəruriliyi........................... ..................................................................... 251 Yeddinci fəsil Ə sas aktual hərəkətin səbəbi — varlığı ali dəyər olan, hərəkətsiz və heç nəyə m əruz qalmayan əbədi başlanğıc: xalis tofəkküıün fəaliyyəti; burada əbədi zəka özü özünü düşünür. Ali xcyir başqa ilkin başlanğıcların (pifaqorçu- ların və Sp>evsippin hesab etdikləri kim i) deyil, özünün ali mükəmməlliyində hiss ilə qavranılan şeylərdən ayrılm ış, heç bir məkan kəmiyyəti olmayan və heç nəyə məruz qalmayan başlanğıcxiır................................................................ 253 Səkkizinci fəsil Ə bədi hərəkətsiz mahiyyətlər planetlərin daimi və aramsız hərəkətlərin- də olduğu qədərdir. Evdoksun və Kallipin ulduzların hərəkətini müəyyən edən sferaların vəziyyəti haqc(inda nəzəriyyələrinin şərhi. Aristotelin bu nəzə- riyyələrə əlavəsi. Kainatı və ilk hərokətvericini ehtiva cdən göyün vəhdəti. Əski insanların ulduzlar - tannlar Kainatın əbədi başlanğıclardan asılı ol- duğu inancm ı obrazlarda gizlədirlər lıaqqmda rəvayətləri............................. 255 Doqquzuncu fəsii A li zəka, onun təbiəti........................................................................................258 Onuncu fəsil X eyrin dünyada hökmranlığmın xarakteri (Kainatın müxtəlif şeylərində onun gerçəkləşməsinin bir araya sığmaması və qeyri-bərabərliyi). Kainat üçün başqa başlanğıcların göstərilm əsinə canatımla bağlı yaranan çətinliklər. Xeyir haqqında hərəkətverici səbəb' kimi Empedoklun və Anaksaqorun tə-li- mindən irəli gələn çətinliklər. Birinci hərəkətvcrici yerinə dünyanın dağınıq 380 başlanğıclar qrupunun qəbul edilməsi dünyadüzəninin qaneedici mənzərəsini vermir.............................................................................................................................. 260 O N ÜÇÜNCÜ K İT A B (M) Birinci fəsil Hərəkətsiz və əb ədi mahiyyətin mövcudluğu haqqmda məsələnin müza- kirəsi ilo balı bəzi problemlərin təsviri: b eb mahiyyətlər kimi riyazi predmet- lər və ideyalar irəli sürülür ki, onlara baxmaq və eİəcə də ədədlərdə və ideya- larda şeylərin başlanğıclarını görmək olar ya olm az məsəlsinı araşdırmağm zəruriliyi............................................................................................................................263 İkinci fəsil Riyazi predmetlərin xüsusi predmetlər kim i hiss ilə qavranılan şeylərdə ola bilmədiyinin yaxu d onlarm bu şeylərdən kənarda ayrıca predmetlər olmadığının sübutu........................................................................................................264 Üçüncü fəsil Riyazi elmlərin predmeti hiss ilə qavraııılan şeylərdə zəruri momentləri riyaziyyatla da öyrənilən hansısa bir tərəfinin ayrılmasına uyğun dərəcədə müəyyən edilir. G özdən keçirilən xassə nə qə bir o qədər dəqiq olar, o n a göıə də hesabııı və həndəsənin metodu - daha mü- kəmməldir. Riyaziyyatm matcrialının ahəngli olm ası və müəyyənliyi onun şeylərdə təzahür edən səb əb kimi gözəlliyi nəzərə aldığını təsdiq edir.......... 267 Dördüncü fəsil İdeyalar nəzəriyyəsinin müəlliflərinin oııa vcrdiyi ilk formulasında oldu- ğu halında analizi. O n u n yaranmasına təsir edən fəlsəfi təlimlərin - Herakli- tin şeylərin əbədi axm ası haqqında təlimin, Sokratın ümumi müəyyənliklər axtarmasının göstəıilm əsi. İdcyalar nəzəriyvəsinin müalliflərinin Sokratdan əsas fərqi. Onların təlimlərinin əlchinə dalillərin genişlənm əsi.........................269 Beşinci fəsil İdeyalar nəzəriyyəsinə qarşı olan dəlillərin şərhinin sonu...................... 271 Altıncı fəsil Müstəqil m ahiyyətlər və şeylərin ilk başlanğıcları kimi ədədlər nozəriy- yəsinin ilkin araşdırılması. Müəyyənləşdirilir ki, bu başlanğıclar ya ədədlər ola, və ya müxtəlif b iıb r d ə n yaxud cyni birlərdən yarana bilər, ya da birləri yalnız hər bir ayııca əd əd daxilində eyni, müxtəlil' ədədlərdə isə müxtəlif ola bilər. Bəzi filosoflar bu ədədləri hiss ilə qavranılan şcylərdən ayırır, bəzilori isə onlara yerləşdirir.................................................................................................... 273 Yüklə 179,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|