Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008
predmetlər və b u predmetlərin hissəlori; 2) şeyin varhğının daxili səbəbi; 3)
Yüklə 179,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
predmetlər və b u predmetlərin hissəlori; 2) şeyin varhğının daxili səbəbi; 3) şeylərin onlara əsa s müəyyənlik verən və onların mövcudluğu üçün zəruri olan hissələri və tərəfbri; 4) şeyin varlığının mahiyyəti, yəni - onun forması. Mahiyyətin iki əsas anlamı: artıq başqası haqqında məlumat verməyən axırıncı substrat v ə şcyin fəaliyyətini müəyyən edən anlamları....................... 116 Doqquzuncu fəsil Eyniyyət anlayışının tətbiqi: 1) təsadüfi əlaqəyə; 2) əslən cyniyyətdə olana: a) əgər m a teıiy a (növcə və ədədcə) birdirso; b) əgər m ahiyyət birdirsə. Forması və m ateriyası bir olmayan başqa şeylər. Növcə, cinsə yaxud analo- giyaya görə eyni, bir-birinə münasibətlərinə görə başqa olan şeylər müxtəlif- dir. Eyni əlam ətləri fərqli əlamətlərdən üstün olan şeylər oxşardırlar........... 117 Onuncu fəsil Əkslik (əks o la n ı) və onun dörd növü: ziddiyyət, qarşı olm a, münasibət və malik olm a yaxu d məhrum olma. Eyniyyət, başqası və əkslik anlayışları- nın monalarının təkin və mahiyyətin m üxtəlif anlamlanndan asılı olması. Növcə fərqlənən şeylər və növcə eyni olan şeylər................................................ 118 On birinci fəsil Əvvol (öncə və ya «birinci» olm uş) və sonra olmuşun dörd anlamı: 1) bəzi tobi vo ya şərti qəbul olunan başlanğıcdan birinin «öncə», o birinin «sonra» gəlməsi; 2 ) idı ak baxımmdan birinin «öncə», birinin «sonra» olması; 3) predmetlərin xassolərinə münasibətdə «öncə» və «sonra» olan; 4) öz təbiətinə və mahiyyətir.o münasibətdə «öncə» və «sonra» olan ........................119 On ikinci fosil D ynam is-in «qabiliyyət» kimi və «im kan» kimi iki anlamt. Q abiliyyət və qabiliyyətli və on lara oks olan qabiliyyətsizlik və qabiliyyətsiz. İm kansızlıq və im kan.................................................................................................................................121 On üçüncü fosıl Kəmiyyotin ümumi tərifi. Kəmiyyət çoxluq və böyükliik, m iqdar kimi. Ədəd və cəm iyyətin fərqli növləri. K əm iyyət özlüyündə. Kəm iyyət təsadüf kimi (məsələn, hərəkət vo zaman).............................................................................123 369 On dördiincü fəsil Keyfıyyətin dörd anlamı: I) mahiyyatdəki növ fərqi; 2) riyazi pred m etlər keyfıyyət tərəfləri ilə (məsələn, ayrı-ayrı ədədlər özünəmoxsusluqları ilə); 3 ) mahiyyətin hərəkəti və fəaliyyəti iiə bağlı olan xassol;?ri; 4) şeylərin m üəyyən dəyərləri ilə bağlı olan xassələri. Keyfıyyətin dörd anlamının iki ə s a s anlamma müncər ed ilm əsi.........................................................................................124 On beşinci fəsil Əlaqəlilik m ünasibətin üç qismini biidirir: 1) torəflorin qeyri-m üəyyən yaxud kəmiyyətcə-müəyyən bərabərsizliyini ifadə edən əlaqə (buraya bərabərsizliyin, oxşaı lığın və eyniyyətin ədədi münasibəti də aiddir); 2) təsir edənin vo məruz qalam n bir-birinə münasibəti; 3) dərk olunan və dərk edən arasmdakı münasibət. Öz-özünə əlaqəli olan və təsadüfi əlaqolənən............. 125 On altıncı fəsil Bitmiş, tamamlanmış: 1) (kəmiyyətcə) odur ki, ona aid olan bütün hissələr onda vardır; 2) (keyfiiyyətcə) odur ki, məxsus olduğu cinsin müsbət xassələri onda yüksək səviyyədədir (məcazi anlamda isə, mənfı xüsıısiyyətləri öz ifadəsini m aksim al dərəcədə tapandır); 3) yaxşı sonluqla tamamlanandır. Öz-özünə tamalanan və tamamlanmış şeyə bu və ya digər münasibət vasitəsilə tamamlanma.................................................................................................................126 On yeddinci fəsil Hüdudun dörd anlamı: 1) şeyin hüdudu (bundan kənarda ona aid olan daha heç nə yoxdur; 2) bu hüdudu, kəmiyyəti mohdudlaşdıran forma; 3) bu və ya başqa hərəkətin yaxud fəaliyyətin yönəldiyi məqsəd; 4) şeyin mahiyyəti. Hüdud və başlanğıc arasındakı münasibət...........................................................127 On səkkizinci fəsil «Niyə»: 1) şeyin formasını və mahiyyətini; 2) bıı və ya başqa xassələrin daşıyıcısım; 3) hərəkətin qaynağını; 4) hərəkətin məqsədini; 5) düzgün yaxud yalan əqlinəticələrdə miiqəddiməbrin əlaqəsini nəzərdə tutur. «Öz özünə» şe- yin mahiyyətini və bu mahiyyotin tərkib hissələrini, şeyin ayrılmaz xassələri- ni, şeyin kənar səbəblərdən asılı olmadığını və şcyin fərdi özünəməxsusluğuna xas olan xassələri bildirir...........................................................................................127 On doqquzuncu fəsil Y erləşm əm əkanda xassələri olan şcyin nizamıdıi', qaydasıdır............. 128 İyirıninci fəsil Hexis-in iki əsas anlamı: 1) malik olma, istifadə olunma; 2) davamlı hal yaxud xassə anlam ları................................................................................................128 İyirmi birinci fəsil Pahos-un dörd anlamı: 1) dəyişilən keyfiyyot; 2) bu dəyişkonlikbrin özləri; 3) zərərli, xüsusilə iztirabla bağlı doyişikliklər; 4) böyük bədbəxtlik və üzüntü anlamları..........................................................................................................129 İyirmi ikinci fəsil Məhrumluğun dörd anlamı: 1) şeydə onun təbiəti üçiin zəruri olmayan xassələrin olmaması; 2) nəyinso zorakılıqla alınması; 3) mənfi hissocikbrlə ifadə olunan xassəbrin olmaması (mosələn, ayaqsızlığın olmaması); 4) 370 hansısa xasson in tam yoxluğu (bu xassənin olması və olm am ası arasında aralıq hal ü çü n yer qalır)........................................................................................... 129 İyirmi üçüncü fəsi! « M a lik olmaq»: 1) prcdmetlə bağlı istədiyin kimi sərəncam verməyi; 2) ona bu və ya digər forma vermək səlahiyyoini; 3) bu vəya başqa məzmunu əhatə ctm əyi; 4) noyosə necə goldi hərəkət yaxud tosir etm əyə yol verməməyi - bildirir..............................................................................................................................130 İyirm i dördüncü fəsil « N əd o n sə ibarot o)maq»: 1) cins yaxud növ kimi materiyadan ibarət ol- mağı; 2) horəkət edən səbəbdon ibarət olmağı; 3) materiya və form adan ibarət olana m əxsusluğu; 4) forma kimi hissələrdən təşkil olunmağı; 5) başqasının bəzi h issəsind ən törənməyi; 6) zam anca nədənsə sonra gəlməyi göstərir....l30 İyirmi beşinci fəsil H issə: 1) kəmiyyot sahəsində: a) hər hansı kəmiyyətin tərkibinə daxil olan hər bir həcm i, miqdarı; b) dəyişkənlik vahidi kimi qəbul olunan kəmiy- yəti; 2) növü n əyə bölmok olarsa onu; 3) bütövü təşkil edəni (form a və materi- yanı); 4 ) şeyin tərifınə görə olanı (cins və növ əlamətlərini) - g ö s tə r ir ........ 131 İyirm i altıncı fəsil B ü tövün (tam ın)üç anlamı: 1) təbiətən hissəbri olan şey; 2) bir çoxluğun vəhdət h a lın d a birləşdiyi varlıq; 3) başlanğıcı, orta mərhələsi və sonu olan (bu şeyin xarak teri onun hissələrinin halından asıh olduqda onda bu mərhələlər olur; tam hissələrin məcmusundan ibarət olduqda hissəbrin halının dəyişil- m əsinin ö n əm i yoxdur). «hər şeyin» «hər şeydən» fərqlondiyi anlam ları....l31 İyirm i ycddinci fəsil G östərilir ki, harısı bütöv bütöv olmaya, onu itiro bilər: ) hissəbrə bölünən; 2 ) ö z hissəbrindən hansı birini itirdikdə öz m ahiyyətini itirmayan; 3) xarakteri hissəbrinin halından asılı olan; 4) müxtəlif tərkib hissolərini bir- birinə b ağlayan aramsız (fasibsiz). İtirilməsi ilo şcyin bütövlüyünü pozan hissəbr ya on u n mahiyyətinə m əxsus deyil, ya onun periferiyasında olur, ya da tam itirild ik d ə təbii yolla bərpa olunm urlar................................................... 132 İyirm i səkkizinci fəsil C in sin dörd anlarn: 1) forması eyni olan və ardıcıl olaraq bir biıindən yaranan varlıqlar (mövcudluqlar) qrupu; 2) eyni kökdən olanvarlıqlar sırası; 3) növ fərqlərinin ümıımi əsası; 4) şcyin varlığının m ahiyyətini göstərən tərifin birinci tərkib hissosi. Bü dörd anlamm üçüno müncər cdilə bilməsi. Substratları nə bir-birirıə, no də cyni bir ümumi əsasa ayrıla bilm əyən şeylərin cinsləri fərq lid ir............................................................................................................. 133 İyirm i doqqu/.uncu fəsil Y a la n m anlamları: 1) şeylərə tətbiq edildikdə: a) xassəbri bir-birinə uyğun gəlm əyən şeybr; b) özü kimi olmayan yaxıd olm ayan şey; 2) istifadəbrə tətbiq edildikdə: haqqında sözü gedən predmetə aid olm aylan ifadə yalan d ır (hor bir predmet haqqm da yalnız bir ifadə o la bilər deyən Antisfenin tənqidi); 3} insana aid edildikdə: yalançı o şəxsdir ki, yalan ifdabrə üstünlük verir vo başqalarında ona inam aşılayır. Platonun «Kiçik Hippiy» d ialoq u n d a yalançı və doğrucu adamın eyni olm ası haqqm da fıkrin 371 aldadıcı olduğu aşkar edilir: o fikirdə aldatmaq fcacarığı aldatmaq istnyi qarışdırılır...................................................................................................................... 134 Otuzııncu fəsii Təsadüfə xas oian ıki anlam: I) şeydə zorurət ü/'ündən və əksər hallarda olmayan və səbəbi təsadüi olan; 2) şeyin mahiyyəlino moxsus olmasa da, onun əsas təbiətinin zəruri nəticəsi olan - anlamlar.......................................... 136 A LTINCI KİTAB (E) Birinci fəsil Birinci fəlsəfənin predmeti - özlüyündə varlığın başlanğıcları və səbəbləri. Onun təbiət haqqında təlimdon vo riyaziyyatdan fərqi. Üçüncü nəzəri elm -ilahiyyat.....................................................................................................137 İkinci fəsil Təsadüfi varlıq, onun xarakteristikası: onda hər hansı bir sabitlik, davamlıhq yoxdur; onun səbəbi tosadüfdür (materiyadır); elmi araşdırma predmet ola bilməz; qeyri-varlığa yaxındır; ona yaranma vo məhv olma tətbiq edilə biim əz....................................................................................................................139 Üçüncü fəsil Təsadüfi şeylərin və olayların (hadisolərin) səbəblərinin və başlanğıcları- nın təsadüfi xarakteri. Zəruri olanın gerçəkloşmosi şoraiti təsadüfi təbiətli- dir.................................................................................................................................... 141 Dördiincü fəsil Həqiqət anlamında varlıq: fikirdə təsdiqləri art.sındakı olaqəlor və ger- çəklikdə əlaqələr arasında, fikirdə bölgü (inkar) və gcrçəklikdə bölünmə ara- sıııda, uyğunluq. Yalan anlammda qeyri-varlıq: onların hər ikisinin arasında uyğunsuzluq. Həqiqət anlamında varlığın katcqoriya arın göstordiyi əsas var- lıqdan fərqi................................................................................................................... 142 YED D İN C İ KİTAB (Z) Birinci fəsil V aıiıq kimi m ahiyyət zamanca, tərifə və idraka görə birincidir. Özlüyün- də mahiyyəti dərk etmək istəyənlər üçün onun təbiətinin aydmlaşdırılması zərurəti........................................................................................................................... 144 İkinci fəsil F ilo so f - «filosofiarın» həmçinin pifaqorçuların, Platonun, Spevsippin və Ksenokratm mahiyyətə baxışlarının qısa şorhi..............................................145 Üçüncü fəsil Mahiyyətin dörd anlamının adi forqləndirilməsi. Birinci substrat. Ma- hiyyətin substrata (əgər substrat deyorkən materiya başa düşülürsə) müncər edilməsindən çəkinilməsi. İlk sırada hissolorlə qavranıian mahiyyətlərin göz- dən keçirilməsinin məqsədəuyğunluğu: ümumi metodoloji qayda bizo daha çox bəlli olandan idrak üçün daha çox əlçatana doğru gedilməsini tələb edir................................................................................................................................... 146 372 Dördüncü fəsil Şeyin varlığının m ahiyyəti, onun tərifi. M ahiyyətin və başqa m övcudluqlarm əsil varlığı.........................................................................................148 Beşinci fəsil Tərifin gözdən keçirilməsi. Materiya ilə qırılmaz bağlı olan xassələrə tərif verilməsinin mümkün olm am ası. Tərifin yaİnız m ahiyyət üçün mümkün old uğu nu n , varlığın başqa qisim ləri üçün isə yalnız başqa anlamda - xarici substratla bağlanması yolu ilə mümkün olduğunun sü bu tu ............................150 Altıncı fəsil Ayrıca şeyin malıiyyətinin varlığı və bu şeyin özü arasında əlaqə. Onların eyni olmadğına dair dəlillər: əgər şey hansısa təsadüfi xassələrilə bağlı h alda verilərsə və əgər şey haqqında özü-özündə necə varsa söz gedirsə onda özü ilə eynidir................................................................................................................. 151 Yeddinci fəsil Yaranışın üç tipi. Piziki proseslərdə materiya və formanın ümumi xarakteri. İnsan işləri sahəsində formanın xarakteri və rolu. Yaranan şeyin yaranm a prosesində dəyişilən materiyanın adı ilə adlandırılması..................154 Səkkizinci fəsil Form anm (materiya kim i) yaranmadığınm yalnız verilmiş substartda reallaşmasımn və yalnız m ateriya vo formadan ibarət fərdi şeyin yaranması- nın sübutu. Bu açıdan Platonun ideyalar haqqında təliminin tənqidi (əgər Platonun ideyalan mövcud olsayd ı, fərdi şeylərin yaranmasına yer qalmazdı). D oğu lan ın doğana eyniyyəti y o x oxşarhğı, onların eyni cinsə mənsub olma- s ı......................................................................................................................................... 156 Doqquzuncu fəsil Bəzi şeylərin nə ücün sənət vasitəsilə və öz-özünə («avtomatik») yaran- m asının, bəzi şeylərin isə bü cür yaranmadığının səbəbinin izahı (materiyada öz-özünə hərəkət etmok qabiliyyətinin olması yaxud olmaması). Mahiyyətin yaranm asının fərqləndirici xüsusiyyəti...................................................................158 Onuncu fəsil M ahiyyətin tərifınə onun tərkib hissələrinin göstərilməsinin daxil oldu- ğu v ə daxil olmadığı hallar: m ahiyyəti forma kimi göstəıdikdə yalnız forma- nm hissələri göstərilməlidir; əgər mahiyyət tərkib hissələri olan bütöv anla- m ında götürülürsə, onda m addi hissələri də göstərilməlidir (amma hər vaxl yox). Materiyanm iki cinsinin - hissi qavranılan və ağılla dərk olunan - fərq- londirilm osi..................................................................................................................... 159 O n birinci fəsil T'orif verən üçün şeyin hansı hissələrinin formaya vo hansılarımn tama m əxsus olduğunun aydınlaşdırılması. Pifaqorçuldarın va bəzi platonçularm bu m əsələni anlamamalırandan irəli gələn paradoksal nəticələr. Canlı varlıqların və həndəsi fiqurların müəyyənlikləıində fərqlər. Bu kitabın 4-6-cı, 10-cu və 11-ci fəsillərində baxılan problemlərin qısa yek u nu ..........................163 O n ikinci fəsil Mahiyyətin torifinin hissolərinin nə üçün bır təki yaratdığı məsələsinin todqiqi. Torifin məntiqi bölgü yolu ilə alınan tərkib hissələri - cins və növ 373 fərqləri (h eç olmasa bir fərqi). N ö v forqbrinin (torifdo) holledici önomi (oho- m iyyəti). Tərifdə şeyin forması v ə mahiyyotini toşkil cdocok axırıncı forqo ça- tılm asının zəruriliyi. Tərifdə aralıq n öv forqloı i - lazırnsız təkrarlanmalar.. 166 O n üçttncü fəsil Ü m um iyə mahiyyət kimi baxılm asınm düzgün olub-olmaması məsəlosi- nin gözdən keçirilməsi. bü mosələyə mənfi cavab verilməsinin xeyrinə olan do- lillər.....................................................................................................................................168 O n dördüııcü fəsil N övü n cinslərdən və növ fərqlərindən toşkil olunduğunu qobul edərkən ideyalar haqqında təlimin tərəfdarları üçün aradanqaldırıhnaz çotinliklər.. 170 O n beşinci fəsil N ə hissi qavranılan fərdi şeylər üçün (onlar materiyaya malik olduqla- rından v ə dəyişkən olduqlarından), nə ideyalar üçün (ideyaların tərəfdarları onların fərdi və müstəqil m övcud olduqlarını qobul ctdikbrindən) tərif verə bilm əm əsinin sübutu...................................................................................................... 171 O n altıncı fəsil H a n sı şeylərin mahiyyətlər sayıla bilməməsi mosoləsinə qayıdış. Cisim- lərin hissələri - yalnız imkan h alın da mahiyyətlordir. Ö/.lüyündo təkin vo var- lığın üm um i xarakterə malik olm aları üzündon şeylərin mahiyyoti ola bilmə- mələrinin sübutu. İdeyaların tərəfdarlannın çoxda tokin (ümuminin) müstəqil mövcud ideyalar olduğunu qəbul etm əsinin tonqidi............................................ 173 O n yeddinci fəsil M ahiyyət şeyin səbəbi kimi. Şeydə olamotlərin birbşməsinin motivi kimi səbəbiyyət baxımından izahı. Şeyin forması bu cür izahda - şeyin hərəkətinin qaynağı və onun qarşısında duran moqsrddir. Mürəkkob şeylərin forması şeyin başqa elementləri ilə bir sırada duran element olmayıb, xüsusi başlanğıc, müəyyən predmetlə varltğm qaynağıdır.............................................. 174 SƏK K İZİNCİ KİTAB (H ) Birinci fəsil V II kitabda müzakirə cd ib n (onun 7-9-cu vo 17-ci fosillorində gözdon keçirilənlərdən başqa) əsas məsələlərin yoxlanılması. VII kitabm 3-cü fəslində deyilmiş hisslərlə qavranılan şeylərin mahiyyoti - üç n ü xtolif anlamda onların substratıdır (yəni şeylərin bütün xassobrinin daşıyıcısıdır və bu mahiyyət bütün dəyişikliklərin əsası kimi materiyadır fıkrinin tokrarı........................... 177 İkinci fəsil H iss ilə qaranılan şeyloriıı form al mahiyyəti - Dcmokritin royinin oksinə olaraq şeyin çoxsaylı növ fərqbridir və bu fərqlorin xarakteri ilə şeyin varlığı- nm anlam ı müəyyənləşdirilir və b eləlik b bu forqbr şeyin varlığının səbəbbri olur. B elə növ fərqbrindən heç biri həqiqi anlamda mahiyyət deyildir, ancaq onlarla d a məsələ m ahiyyətb o ld u ğ u kimidir. Hiss ib qavranılan şeylor üçün üç cür müəyyənlik: şeyin m ateriyasına aid olan (imkanda varlıq olması), onun forması (gerçək varlıq olm ası) və şcyin torkibo malik tam olması. Pifaqorçu Arxitdə üçüncü tərif (m üəyyənlik)...........................................................................178 374 Üçüncü fəsil H iss ilə qavram lan mahiyyotbrin tədqiqi üçün forqin olm aması şeyin adının onun form ası olduğu yoxsa materiya və formadan ibarət olan şey deməkdirmi. Bu form a maddi elementə müncər edilə bilməz. Belə m ahiyyətin ayrı-ayrı şeylərdon asılı olmadan mövcud olduğunu qəbul etmək yalnız ona görə mümkündür ki, sö z tobii şeybrin tok hoqiqi mahiyyətini təşkil edon təbiət haqqında gedir. O d ur k.i, Antisfenin şeyin m ahiyyətini müəyyən etmək olm az, onun yalnız keyfıyyətcə özünəmxsusluğunu (başqaları ilə müqayisə etm əklə) qeyd etmək olar, çünki tərif şeydo m ateriya və formanı fərqləndirməyə məcbur edir tezisinin bir osası var. Əgər m ahiyyət ədədlə müqayisə edilərsə formanı xüsusi prin sip (şeyin vəhdəti prinsipi) kimi düşünmək zəru iiliyi... 180 Dördüncü fosil Bütün şeylər üçün ümumi olan birinci materiya. Eyni bir şeydə bir neçə materiyanın olm ası imkanı və bir m ateriyadan müxtəlif şeybrin alınması imkanı. M üxtəlif materiyalardan alınan eyni şeylərin hərəkətverici səbəbi eynidir. Şeyin ən yaxıtı səbəbi. Əbədi şeylərin materiyası ya yoxdur, ya da ancaq mokanca hərəkətə malikdirbr. M ahiyyət - özlüyündə m ahiyyot olmayan fıziki proseslərin əsasıdır.............................. ...........................................182 Beşinci fəsil Bir şeyin o n a ək s olan şeydən yaranm ası bir iimumi substratda əks formaların doyişilm əsidir. Materiyanın bu iki bir-birinə əks olan form alara m ünasibəti....................................................................................................................... 183 Yüklə 179,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|