Çukurova üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İKTİsat anabiLİm dali

MID   
:Uluslar arası Yönetim Geliştirme Merkezi 
NAFTA 
: Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması 
NICB   
: Milli Sanayi Konferansı Kurulu 
OECD  
: Ekonomik İşbirliği Ve Kalkınma Örgütü 
TFV   
: Toplam Faktör Verimliliği 
TRIMS 
: Ticaretle Bağlantılı Yatırım Tedbirleri 
TRIPS 
: Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları 
TÜSİAD 
: Türkiye Sanayici Ve İş Adamları Derneği 
UN 
 
: Birleşmiş Milletler 
UNCTAD 
: Birleşmiş Milletler Ticaret Ve Yatırım Konferansı 
YASED 
: Yabancı Sermaye Derneği 
WB 
 
: Dünya Bankası 
WTO   
: Dünya Ticaret Örgütü 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

x 
 
TABLOLAR LİSTESİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       Sayfa No 
Tablo 1.1. DYY’lerin Belirleyici Unsurları……………………….…………..………..23 
Tablo 1.2. DYY’lerin Belirleyici Unsurlarına Yönelik Yapılmış Uygulama       
                 Örnekleri………………………………………………………..…………..37 
Tablo 1.3. DYY ve Uluslararası Üretime İlişkin Bazı Göstergeler………………..…..39 
Tablo 1.4. Dünya Genelinde 2001-2002 Döneminde Bölgelere ve Bazı Ülkelere Göre   
                 DYY Girişi………………………………………………………...……......43 
Tablo 1.5. Dünya Genelinde DYY Çıkışlarının Bölgesel Dağılımı…………..…...…..44 
Tablo 1.6. Çokuluslu İşletmelerin Faaliyette Bulundukları Sektörlere Göre Tarihi   
                 Gelişimleri………………………………..…………….………….……….45 
Tablo 1.7. Dünya Genelinde 1988 Ve 1997 Yıllarında Sektörlere Yönelik DYY   
                 Girişleri………………………………………………………..……...….....48 
Tablo 1.8. Dünya Genelinde 1999-2000  Ve 2001 Yılları Arasında Sektörlere Yönelik   
                  DYY Girişleri………………………………………………………………49 
Tablo 2.1. 1975, 1985, 1990 Ve 1992 Yıllarında Dünyada ki DYY stoğu Ve Çokuluslu   
                 Şirketlerdeki Tahmini İstihdam…………………………………...………...87 
Tablo 2.2. Gelişmekte Olan Ülkelerin Toplam İstihdamının Yüzdesi Olarak Yabancı   
                  Firmalardaki İstihdam Oranı……………………….…….…...……….…...87 
Tablo 2.3. 1998 Yılı İtibariyle Yabancı Aktifleri Bakımından Dünyanın En Büyük 30        
                 Çokuluslu Şirketinin Yarattığı İstihdam……………………..……….…......88 
Tablo 3.1. Türkiye’de 2002 Yılı İtibariyle Faaliyette Bulunan Yabancı 
                 Sermayeli Kuruluşların Sektörel Dağılımı (Milyon TL)…………………..156 
Tablo 3.2. 1995-2004 Döneminde Türkiye’deki Fiili Yabancı Sermayenin Sektörel      
                  Dağılımı……………………………………………………………....…...156 
Tablo 3.3. Türkiye’de 2002 Yılı İtibariyle Faaliyette Bulunmasına İzin Verilen Yabancı   
                  Sermayenin Ülkelere Göre Dağılımı………………………….………......157 
Tablo 3.4. Türkiye’deki Çokuluslu Şirketlerin Ve Türkiye’nin İthalat ve İhracatı…...159 
Tablo 3.5.Türkiye’deki DYY’lerin Geliş biçimine Göre Firma Sayıları……………..160 
Tablo 3.6. Uygulamada Kullanılan Değişkenler İle Hata Terimi Arasında İçsellik   
                 (Endogeneity) Probleminin Var Olup Olmadığına Yönelik Araç   
                  Değişkenler Yöntemi Yardımıyla Gerçekleştirilen Hausman Sınaması   

---

xi 
 
                  Sonuçları …………………………………………..……….….…….……162 
Tablo 3.6.1. Hausman Sınaması 1 ……………………………………..…………..…162 
Tablo 3.6.2. Hausman Sınaması 1 …………………….……………………..……….163 
Tablo 3.7. Uygulamada Kullanılan Değişkenlere Ait Serilerin Çoğaltılmış Dickey Fuller   
                 (ADF) Yöntemiyle Elde Edilen Birim Kök Test Sonuçları …..…………..168 
Tablo 3.8. Uygulamada Kullanılan Değişkenler Arasındaki Granger Nedensellik   
                  Sınaması Sonuçları …………………………………..……………...……170 
Tablo 3.9. İki Aşamalı EKK Regresyon Sonuçları …………………………………..173 
Tablo 3.9.1 Model I’in İki Aşamalı EKK Regresyon sonuçları ….…………......……173 
Tablo 3.9.2 Model II’nin İki Aşamalı EKK Regresyon Sonuçları ..…………….……173 
Tablo 3.9.3 Model III’ün İki Aşamalı EKK Regresyon Sonuçları ..……………….....174 
Tablo 3.10 Sıradan EKK Regresyon Sonuçları……………...…………….………….175 
Tablo 3.10.1 Model I’in Sıradan EKK Regresyon Sonuçları …..………………....….175 
Tablo 3.10.2 Model II’ün Sıradan EKK Regresyon Sonuçları ...…………...………...175 
Tablo 3.10.3 Model III’ün Sıradan EKK regresyon Sonuçları ..………………..….…176 
 

---

GİRİŞ 
Son  dönemde  Dünya  ekonomilerinde,  uluslararası  sınırların  ortadan  kalktığı 
yoğun  bir  küreselleşme  olgusu  hakim  olmaktadır.    Küreselleşmede,  ülkeler  arasında 
ticaret,  yatırım  ve  sermaye  akımı  yoluyla  karşılıklı  etkileşim  ve  birleşme  süreci 
yaratılmaya çalışılmaktadır.   
 
Ülkelerin gerek ekonomik, gerekse de siyasi arenada güç elde  edebilmeleri  için 
küresel dünyada  var olmaları zorunlu bir hâl almıştır. İster gelişmiş, isterse de gelişme 
yolunda olan ülkeler olsun, hepsinin üzerinde hemfikir olduğu konu küreselleşen dünya 
içinde  varolmanın  yolunun  gereken  niteliklerde  ve  yeterli  miktarda  yabancı  sermayeye 
sahip  olmakatan  geçtiği  düşünülmektedir.  Fiziksel  sermaye  kalkınmada  ,  yeni  iş 
olanakları  yaratmada  yaşamsal  bir  öneme  sahip  olmakla  birlikte,  daha  da  önemlisi 
fiziksel ve beşeri sermayenin iç içe işleyişi kalkınma ve büyümenin temel girdisi olarak 
kabul edilmektedir. 
 
Ülkelerin  sermaye  yetersizliği  hibe  ve  dış  borçlar  yoluyla  giderilebileceği 
düşünülebilir.  Ancak  ülke  bakımından  hibenin,  politik;  dış  borçların  ise,  ekonomik 
sonuçları  bu  tür  sermayeye  olan  ilgiyi  azaltmıştır.  Diğer  taraftan  bu  türdeki  kaynaklar 
siyasi  iktidarlar tarafından daha çok politik  sebeplerle  verimli olmayan işlere  diğer bir 
ifadeyle  otonom  yatırımlardan  ziyade  lüks  ihtiyaçlar  ve  cari  masraflar  için 
kullanılmaktadır. Bu  nedenle küreselleşme olgusu  içerisinde en önemli  yere  sahip olan 
yabancı  sermaye  türü,  doğrudan  yabancı  sermaye  yatırımları  (DYY)’dır.  Çünkü  diğer 
yabancı  sermaye türleri ülkeye  çok kolay ve kısa sürede giriş  yapabildiği gibi çok kısa 
sürede  çıkış  ta  yapabilmektedir.  Ufak  bir  kriz  ortamında  portföy  şeklindeki  yabancı 
yatırımların kısa sürede  ülkeyi terk etmesi halinde ülkedeki kriz ortamı büyüyecektir   
 
DYY’lerin  önemi,  ev  sahibi ülkeler  için  sadece  bir  açık giderme  kaynağı değil, 
aynı zamanda teknolojik gelişme kaynağı olmasından  ileri gelmektedir. Çünkü  yapıları 
gereği  çokuluslu  şirketler  (ÇUŞ)  teknoloji  lideri  kuruluşlardır.  Gelişmiş  ülkelerin 
sahipliğindeki  ÇUŞ’lar  bütçelerinin  önemli  bir  kısmını  ar-ge  harcamalarına 
ayırabilmektedir.  Dolayısıyla  ÇUŞ’lar  yoluyla,  ev  sahibi  ülkelerde  uygun  koşulların 
sağlanması  halinde  bu  teknolojik  yeniliklere  herhangibir  bedel  ödenmeden  sahip 
olunabilmektedir.  Diğer  taraftan,  DYY’ler  yatırımda  bulundukları  ülkelerin  üretim 
kapasitesine  katkıda  bulunmaları,  işletmecilik  bilgisi  (know-how)  getirmesi,  rekabet 
ortamı  yaratarak  ekonomiye hareketlilik kazandırması,  istihdam üzerinde etkili olması, 

---

2 
 
hazine  için  vergi  geliri  sağlamaları  ve  ülkenin  ticari  ilişkilerinde  gelişme  yaratarak 
döviz girişi sağlamaları bakımından büyük önem arz etmektedir. 
 
DYY’lerin  bahsedilen  etkileri,  ev  sahibi  ülkelerin  yatırımları,  dış  ticareti  ve 
beşeri sermayesi üzerinde kendini göstermektedir. 
 
Öncelikle  DYY’lerin  yurtiçi  yatırımları  uyararak  ekonomide  verimlilik  artışı 
yaratabilmesi    yurtiçi  yatırımların  DYY’ler  karşısındaki  rekabet  gücüne  bağlıdır.  Eğer 
yurtiçi firmaların yabancı firmalar karşısında rekabet gücü varsa, yerli ve yabancı firmalar 
arasındaki  ileriye ve geriye dönük bağlantılar  yoluyla,  ÇUŞ’ların  sahip olduğu teknolojik 
bilgileri  ele  geçirerek  kendileri  geliştirecektir.  Bu  etki  DYY’lerin  yurtiçi  yatırımlar 
üzerindeki  olumlu  etkisi,  tamamlayıcılık,  diğer  bir  ifadeyle  pozitif  dışsallık    olarak 
nitelendirilebilecektir.  Oysa  yurtiçi  yatırımların  ÇUŞ’lar  karşısında  herhangibir  rekabet 
gücü  yok  ise,    bu  durumda  ÇUŞ’lar  yurtiçi  yatırımların  piyasa  paylarını  ele  geçirerek 
yurtiçi  yatırımları  dışlayacaktır.  Bu  etki  ise,  ikame  etkisi,  negatif  dışsallık  olarak 
değerlendirilecektir. 
DYY’lerin dış ticaret üzerindeki etkisine baktığımızda, ÇUŞ’ların özellikleri gereği 
teknoloji  lideri  olmalarından  dolayı,  pazar  payları  büyük  olabilmektedir.  Eğer  DYY’ler 
yurtiçi  yatırımlar  ile  tamamlayıcılık  içerisinde  olarak,  yurtdışında  kendi  kurdukları 
pazarlara satış yaparlar ise, ev sahibi ülkeye döviz girişi sağlayarak olumlu etki yaratabilir, 
ancak  üretim  sırasında  kullandıkları  ara  malları  yurtdışından  ithal  ederek  yurtiçi  üretimi 
azaltmaları, ayrıca yurtiçi firmaların ihracat yaptıkları dış piyasaları ele geçirmeleri halinde 
ülkeden döviz çıkışına neden olarak neğatif etki yaratacaktır. 
 
DYY’lerin ev sahibi ülke ekonomileri üzerinde olumlu etkileri yaratmaları hiçbir 
zaman  garantili  değildir.  Öncelikle  ev  sahibi  ülkelerin  de  DYY’lerin  getirdiği    bu 
imkânlardan  faydalanmasını  sağlayacak  gelişmiş  bir  beşeri  sermaye  stoğuna  sahip 
olması  gerekmektedir.  Çünkü  DYY’ler  yoluyla  gelen  teknolojilerin  yurtiçi  firmalara 
aktarılabilmesinde  kilit  faktör  beşeri  sermayedir.  DYY’ler  yoluyla  gelen  teknolojiler 
yurtiçi  firmalara  aktarılamaz  ise,  yurt  içi  firmaların  rekabet  gücü  zamanla  azalacaktır. 
Dolayısıyla  yabancı  firmalar  ile  yurtiçi  firmalar  arasındaki  teknoloji  boşluğunun,  ev 
sahibi  ülkenin  beşeri  sermaye  stoğunun  masetme  kapasitesi  ile  uyumlu  olması 
gerekmektedir.  Kısaca  ev  sahibi  ülkelerin  DYY’ler  yoluyla  ekonomik  gelişme 
sağlamalarında  sadece  DYY’lerin  miktarı  değil,  aynı  zamanda  ev  sahibi  ülkelerin 
nitelikleriyle  DYY’lerin  niteliklerinde  de  bir  uyum  olması  söz  konusudur.  Bu  sebeple 
ev  sahibi  ülkelerin  uygulayacakları  politikalarla  (  teşvikler,  tarife  yapıları…vb.)  hangi 

---

3 
 
sektöre  ve  hangi  bölgeye  yönelik  olarak  ne  kadar  ve  ne  türde  DYY’nin  kabul 
edileceğinin belirlenmesi gerekmektedir.      
Ülkeye  gerekli  nitelikte  DYY  girişi  sağlayabilmek  için  öncelikle  yabancı 
yatırımlar  devlet  politikası  olarak  benimsenmeli,  siyasi  iradede  kararlılık  ve  tutarlılık 
sağlanmalı,  hukuksal  altyapı  iyileştirilmeli,  enflasyonla  mücadele  kesintisiz 
sürdürülmeli,  ancak  birkaç  yıldan  önce  sonuçlanmayacak  bu  süreçte  enflasyon 
nedeniyle  oluşan  kayıpları  bir  ölçüde  bertaraf  etmek  için  enflasyon  muhasebesi 
uygulanmalı, AB’ye adaylık sürecinde gerekli uyum çalışmaları en kısa zamanda yerine 
getirilmeli,  yatırım  ortamının  tanıtımını  üstlenecek  bir  yatırım  promosyon  ajansı 
kurulmalı,  yabancılar  aleyhine  oluşacak  ayrımcılık  önlenmeli,  vergi  yükü  azaltılarak 
finans  sektörüne  yönelik  reformlar tamamlanmalı ve  yatırım  teşvikleri  ülkenin  ihtiyacı 
olan  teknolojik  alanlarda  sağlanmalı,  çevre  ülkelerle  ticari  ve  ekonomik  ilişkiler 
güçlendirilmeli,  özelleştirmeye  kararlılık  ile  devam  edilmeli,  en  önemlisi  de  eğitim 
yatırımlarının  GSYİH’den  aldığı  pay  arttırılarak  eğitim  kurumlarının  kapasitesi, 
çağdaşlığı ve kalitesi arttırılmalı, yolsuzluklarla mücadele edilmeli, DYY’lerin özellikle 
ihracat  ve  tedarik  üssü  etkilerinden  faydalanabilmek  için  altyapı  ve  lojistik  kapasite 
arttırılmalıdır.  Kısacası,  ancak ülke şartları ile uyumlu  yabancı sermaye politikalarının 
yürürlüğe  girmesi  ile  DYY’lerden  beklenen  fayada  sağlanabilecektir.  Aksi  takdirde  ne 
istenilen  düzeyde  DYY  ülkeye  getirilebilir,  ne  de  DYY’lerden  beklenen  fayda 
ekonomide gözlenebilir.   

---

 
 
4