CyrToLat&LatToCyr 2002

 
1.5. Kompyuter tizimida ma‟lumotlarni saqlash 
usullari 
 
Axborotni turli xil axborot tashuvchi (magnit, CD va DVD 
disklar, va h.k.) larda yig‗ish, kommunikatsiya tarmoqlari orqali 
axborotni dunyoning istalgan nuqtasiga yetkazish, kompyuter-
larni qo‗llagan holda axborotga ishlov berishni avtomatlashtirish 
kabi texnik yuksalish zamonaviy axborot texnologiyasining 
asosini tashkil etadi. 
Kompyuterdagi har qanday axborot ikkilik sanoq tizimidagi 
sonlar (ikkilik kodlari) ko‗rinishida tasvirlanadi (saqlanadi). 
Kompyuterga axborot maxsus apparat qurilmalari va dasturiy 
vositalar yordamida kiritilib, har bir belgi (raqam, harf, tinish
belgi, matematik amallar va h.k.) o‗ziga mos ikkilik kodlariga 
almashtirilgan holda xotiraga yoziladi (saqlanadi). Kompyuterda 
axborotlarga ishlov ularning ana shu ko‗rinishida, ya‘ni ikkilik 
kodlari ustida amalga oshiriladi. Axborotni chiqarishda (natija, 
oraliq natija) teskari amal, ya‘ni ikkilik kodi o‗ziga mos keluvchi
belgi (raqam, harf, tinish belgi, matematik amallar va h.k.)ga 
almashtiriladi. Belgilarni kompyuterda kodlashtirishga asos qilib 
axborot almashinishining Amerika standart kodi ASCII olingan.
Kompyuter xotiralarida ma‘lumotlarni saqlashdagi asosiy 
elementlarni ko‗rib chiqadigan bo‗lsak, axborot hajmining
minimal birligi sifatida 
bit
 
tushunchasi kiritilgan bo‗lib, u 
axborotni tasvirlashda nol (―0‖) yoki bir (―1‖) qiymatni 
aniqlaydi.
Sakkizta bitdan iborot axborot uzunligi bir 
bayt
ni tashkil 
etadi. Shuningdek, axborot hajmi katta bo‗lganda quyidagi 
o‗lchov birliklarini ham kiritish mumkin: 

---

32 
1 kilobayt = 1024 bayt; 
1 megabayt = 1024 kilobayt; 
1 gigabayt (GB) = 1024 megabayt va h.k. 
Kompyuterning tashqi axborot tashuvchilari (vinchester, 
disketa, CD, DVD) da ixtiyoriy uzunlikdagi baytlardan iborat 
bo‗lgan va nomlangan axborot yozuvi 
fayl
deb yuritiladi.
Qisqa qilib aytganda, kompyuterning tashqi xotirasidagi 
barcha axborotlar: hujjatlarning matnlari, rasmlar (grafik 
axborot), tovushli axborot, dastur kodlari va h.k. fayl ko‗rini-
shida saqlanadi. Har bir fayl o‗zining nomiga ega bo‗lib, u ikki 
qismdan iborat bo‗ladi: asosiy qism va kengaytma. Asosiy 
qismini yozishda 256 tagacha belgidan foydalanish mumkin 
bo‗lib, kengaytmasi asosiy qismdan nuqta yordamida ajratiladi 
hamda faylning tipini yoki u yaratilgan muhitni (ilovani) aniqlab 
beradi va ko‗pi bilan uchtagacha belgi yordamida yoziladi. 
Masalan, HAT23.txt va alfa54.doc fayllari matn ko‗rinishidagi 
fayllar bo‗lsa LOLA.JPG fayli rasmli (grafik) faylni bildiradi, 
OVOZ.AVI nom bilan tovushli axborot faylini nomlash 
mumkin. Word matn muharririning fayllari .DOC, Excel 
elektron jadvalida yaratilgan fayllar .XLS, Paint grafik dasturi-
ning fayllari .BMP, Power Point prezentatsiya dasturida yaratil-
gan fayllar .PPT, kompyuter ishini boshqaruvchi tizimli fayllar 
.COM, .EXE, .BAT, .SYS kengaytmaga ega bo‗ladi va h.k. 
Faylning nomining asosiy qismi va kengaytmasini yozishda lotin 
va kirill alifbosining katta va kichik harflari, raqamlar hamda 
quyidagi maxsus belgilardan foydalanish mumkin: _ $ # @ ! ( ) 
{ } & % ^. Masalan, Misol(12).xls, Balans4.doc, rasm5.bmp, 
slaid.PPT, sommand.com, avto.exe va h.k.
O‗zining vazifasi, ishlatilishi, vaqti, turi va boshqa belgilari 
bo‗yicha bir nechta fayllar bitta jild (papka)ga birlashtirilishi 
mumkin. O‗z navbatida fayllar saqlanadigan jildlar ham nomlab 
qo‗yiladi. Bitta jildda bir nechta turli tipdagi fayllar bo‗lishi 
mumkinligi uchun fayllardan farqli o‗laroq ularning nomida 
kengaytma bo‗lmaydi. Yuqorida aytilganidek, fayl va jildlar 
disklarda saqlanadi. Har bir jild o‗z navbatida fayllar bilan birga 

---

33 
o‗z ichida boshqa jildlarni ham saqlashi mumkin. Bunday 
tuzilma qisqa qilib aytganda,