D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Loyqa hosil bo’lishi. 
Dunyo okeani va dengizlarning abiotik omillari ichida 
suv tagi loyqasining mohiyati katta ahamiyatga egadir. Okean va dengizlarning 
tagi notekis, turli baland va pastliklardan iborat. Suv tagidagi loyqa qoldiqlari turli 
qalinlikda bo‘ladi. Masalan, O‘rta dengizdagi loyqaning qalinligi 3000 metr, Tinch 
okeani tagidagi loyqaning qalinligi 8000 metrga to‘g‘ri keladi.
Okean tagidagi loyqalar terragen loyqa okean ostining ¼ yuzasini yoki 90 
mln km
3
maydonni tashkil qiladi. Okean va dengiz tagidagi loyqa turli 
organizmlarning qoldiqlari tanalari suyaklaridan iboratdir. Dengizning 5 ming metr 
chuqurligigacha bo‘lgan loyqalar 130 mln km
2
maydonni, undan katta chuqurlikni 
qizil loylar (102 mln km
2
) ishg‘ol qiladi. Okean loyqa va loylarning hosil 
bo‘lishida diatom suvo‘tlar va radiolyariyalarning cho‘kma qoldiqlari katta 
ahamiyatga egadir. Diatom suvo‘tlari loyqalarining maydoni 26,5 mln km
2
ni 
radiolayariya qoldiqli loyqalar 10,4 mln km
2
ni egallaydilar. Atlantika okeani 
tagida pterpodli loyqalar 1,3 mln km
2
ga to‘g‘ri keladi. Loyqalarda kalsiy, 
kremniy va organik birikmalar ko‘pdir.
Oqova suvlarning suv havzalariga tushishi ularning kimyoviy, fizikaviy, 
bakteriologik tarkibini o‘zgartirib yuboradi. Natijada suvda yashovchi jonivorlar 
qirilib, suvdagi modda almashinuvi jarayoni izdan chiqadi. Keyingi vaqtlarda suv 
hayvonlarining bu omillarga sezgirligi ancha yuqori bo‘lib qoldi. Masalan, 1litr 

---

73 
suvdagi 0,25-2,5 mg margimush planktonlarni, mayda suv hayvonlarini o‘ldiradi, 
10-20 mg margimush esa katta baliqlarni nobud qiladi. Xo‘jalik suvlarini suv 
havzalariga oqizish oqibatida suv o‘simliklari o‘lib, suv yuzini qoplaydi. Natijada 
suvning mazasi, hidi va boshqa xususiyatlari o‘zgarib, suv sasiy boshlaydi. Suv 
o‘simliklarining o‘lishi natijasida zaharli gazlar ajralib chiqadi. Issiqlik energiyasi 
ishlab chiqaruvchi korxonalarning chiqindi suvlari suv havzasidagi suv haroratini 
8-10
o
S ga ko‘tarib, mikroorganizmlarning o‘sishiga imkon yaratadi. Radioaktiv 
moddalar saqlaydigan chiqindi suvlar eng xavfli suvlardir. Bunday suvlar 
termoyadro qurolini suv ostida tekshirilganda, uran olinganda hosil bo‘ladi. 
Suv havzalarini ifloslantiruvchi eng kuchli manbalardan biri hozirgi zamon 
qishloq xo‘jaligi ob‘yektlaridir. Endigi muammo ifloslangan suvni tozalash. Suv 
havzalari o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, unda vaqti-vaqti bilan o‘z-o‘zini 
tozalash jarayoni sodir bo‘lib turadi.Bunda quyosh nuri ta‘sirida organik moddalar 
parchalanib, mikroblar qirilib turadi. O‘z-o‘zini tozalash jarayonida bakteriyalar, 
bir hujayrali hayvonlar, mog‘orlar, suv o‘simliklari faol ishtirok etadi. Bu 
jarayonda ayniqsa, chiqindi suvlarning suyultirilishi katta ahamiyatga ega. Suv 
ma‘lum masofada o‘z-o‘zini tozalash imkoniga ega bo‘lib, agar oqova suv miqdori 
ko‘p bo‘lsa suv o‘z-o‘zini tozalay olmaydi. Suv havzalaridagi suvga qo‘shimcha 
ifloslik tushmasa 24 to‘rt soat ichida 50% atrofidagi bakteriyalardan o‘zini 
tozalashi mumkin.48 soat ichida faqat 0,5% mikrob qoladi.Qish kunlarida bu 
jarayon ko‘proq davom etadi, shu sababli chiqindi suvlar avval tozalash 
inshootlaridan o‘tkazilib, so‘ngra suv havzalariga oqiziladi. 
 
Inson organizmi uni o‘rab turgan tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq. 
Demak, tashqi muhitning ifloslanishi kishi organizmiga salbiy ta‘sir etar ekan. 
Shuning uchun ham tashqi muhitni asrash – inson sog‘lig‘ini saqlash demakdir. 
Tashqi muhit omillaridan biri ifloslangan suvdir. U organizmga ta‘sir qilish va 
kasallik keltirib chiqarish jihatidan katta ahamiyatga ega. Ayniqsa u meda-ichak, 
gepatit va boshqa turli yuqumli kasalliklar tarqatishda muhim rol o‘ynaydi. Shuning 
uchun ham chiqindilar tashlanadigan suv tez-tez bakteriologik jihatdan tekshirib 

---

74 
turilishi kerak. Bu bir tomondan ochiq suv havzalarini ifloslanishdan asrasa, 
ikkinchi tomondan shu bilan bog‘liq ko‘pgina kasalliklarning oldini oladi. 
Xo‘jalik chiqindi suvlari aholining kundalik hayoti davomida hosil 
bo‘ladigan va turli moslamalar yordamida kanalizatsiya tarmoqlariga tushadigan 
chiqindi suvlardir. Bu suvlar tozalash inshootlariga oqib boradi. Chiqindi suvning 
umumiy miqdorini bilish uchun har bir kishiga sarflanadigan suv miqdori hisoblab 
chiqiladi. Sanoat korxonalarida esa har bir ishlab chiqilgan mahsulotning bir qismi 
uchun sarflanadigan suv miqdori yig‘indisi hisoblab chiqiladi. Suv sarfi o‘sha joy 
aholisining madaniyati, taraqqiyot darajasiga bog‘liq. Chiqindi suvlar ichki 
kanalizatsiya tarmoqlari orqali tashqi kanalizatsiya tarmoqlariga tushadi. So‘ngra 
chiqindi suvlar trubalar orqali kanalizatsiya sistemasiga va tozalsh sistemasiga va 
tozalash inshootlariga oqib boradi. Uy-joylar territoriyasida joylashgan 
kanalizatsiya tarmoqlari kvartal ichi kanalizatsiya bilan birlashadi va kollektorlar 
yordamida tozalash inshootiga boradi. Agar sanoat korxonalari o‘sha turar joy 
territoriyasida joylashgan bo‘lsa va suvning tarkibiy qismi chiqindi suv tarkibiga 
o‘xshasa, kollektorlardagi chiqindi suvlarga sanoat chiqindi suvlari qo‘shiladi. 
Odatda, kanalizatsiya suvlari tozalash inshootlariga o‘z oqimi bilan boradi. 
Mabodo baland-past joylar suv oqimiga to‘sqinlik qilsa, u holda suvni haydab 
beruvchi nasos stansiyalari quriladi. Nasos stansiyalari suvni bosim bilan 
kollektorlarga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri tozalash inshootlariga oqizib beradi. 
Bulardan tashqari, yomg‘ir, qor va yo‘llarda xalqob bo‘lib qolgan suvlar uchun 
ham truboprovodlar quriladi. Kanalizatsiyalar tuzilishiga qarab alohida, yarim 
alohida va umumiy kanalizatsiyalarga bo‘linadi. Chiqindi suvlar o‘zi bilan birga 
erigan osilma moddalarni, loylarni, qumlarni, ulardan tashqari, suvga tashlangan 
po‘choq, qog‘ozlarni tozalash inshootlariga oqizib keladi. Bulardan tashqari, 
umumiy va uy-joylardan chiqadigan yuvindi va hojatxona suvlari ham 
kanalizatsiya suviga qo‘shiladi va tozalash inshootlariga oqib boradi. Bunday 
chiqindi suvlar turli fizik, kimyoviy va bakteriologik xususiyatlarga ega bo‘ladi. 
Kanalizatsiya suvlarining tarkibi bir xilda bo‘lmaydi. Aksincha, ularning 
konsentratsiyasi, miqdori ba‘zi bir ingrediyentlar nisbati bir-biridan doimo farq 

---

75 
qiladi. Xo‘jalik chiqindi suvlar tarkibiga, ularning xossalariga o‘rtacha baho berish 
uchun sistemali ravishda suvdan namunalar olib tekshirib turish kerak. Shundagina 
chiqindi suvlarning tarkibiga, miqdoriga va boshqa xususisyatlariga o‘rtacha baho 
berish mumkin bo‘ladi.
Xo‘jalik chiqindi suvlarining rangi xira, o‘ziga xos yoqimsiz hidli bo‘ladi. 
Suvning kimyoviy tarkibi noorganik moddalarga birmuncha boy, ba‘zi moddalar 
esa erigan holatda bo‘ladi. Umuman olganda, chiqindi suvlarning 60% i organik 
moddalarga to‘g‘ri keladi. Ular ikki ko‘rsatkichi bilan, ya‘ni suvning oksigenga 
bo‘lgan biokimyoviy talabi va oksidlanishi bilan baholanadi. Chiqindi suv 
tarkibidagi organik moddalar kimyoviy yo‘l bilan oksidlanish uchun sarflangan 
oksigen miqdori bilan aniqlanadi. Suvning oksigenga bo‘lgan biokimyoviy 
ehtiyojini 5-20 kun ichida aniqlash mumkin.