Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya isə əldə etdiyi bir sıra tarixi sənədlərə əsaslanaraq belə bir
nəticəyə gəlmişdir ki, Göytürk əlifbası eramızdan əvvəl birinci
minillikdən gec yaranmamışdır. O, öz fikrini sübut etmək üçün
Göytürk yazılı işarələrini yunan əlifbasının ilk variantı, finikiya
və arami əlifbaları ilə müqayisə etmiş və bir sıra oxşarlıqlar üzə
çıxarmışdır.
Orxon-Yenisey yazılı abidələrinin yazıya alınmasında bö-
yük xidmətləri olan S.Q.Klyaştornı göytürk əlifbası ilə yazılmış
abidələri tapıldığı əraziyə görə yeddi qrupa ayırmışdır. Son za-
manlar bu siyahıya Qafqaz ərazisində tapılmış Göytürk abidələri
də daxil edilərək qrupların sayı səkkizə çatmışdır. Həmin siyahı
aşağıdakılardan ibarətdir:
I. Şimal-Qərb və Cənubi Monqolustanda tapılmış yazılı
abidələr – bu abidələr «Orxon abidələri» adı altında öyrənilir və
sayı 33-dür, daha çox diqqətəlayiq mətnə malik olanları 14-dür.
Əsas etibarilə qəbirüstü daşlardır. Onlar sırasında Ongin abidəsi
(İltəris kağan və onun xatunu İlbilgə xatunun şərəfinə yazılıb),
Tonyukukun şərəfinə yazılmış abidə, Kül-tiginin şərəfinə yazıl-
mış abidə, Mogilyan kağanın (Bilgə kağan) şərəfinə yazılmış
abidə, Küli-Çorun şərəfinə yazılmış abidə, Moyun-Çorun şərəfinə
yazılmış abidə daha məzmunlu olaraq zəngin tarixi məlumat
təqdim edirlər.
II. Yenisey yazılı abidələri – D.D.Vasilyevin müəyyən etdiyi
siyahıya əsasən sayı 140-dır. Onların qədimi V-VI əsrə, yeniləri
XI əsrə aid edilir. Bu abidələr «Talas abidələri» adı altında tanın-
mışdır.
III. Lena-Baykal yazılı abidələri – onlar, əsasən, qayalar,
məişət əşyaları üzərində yazılmış abidələrdir, sayı 40-dır. Hesab
edilir ki, eramızın VII-VIII əsrlərində yaradılmışdır.
IV. Altay yazılı abidələri – onlar arxeoloji qazıntılar zamanı
altı gümüş qab və əsasən silahların üzərində aşkar edilmişdir, ən
