D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Tədqiqat  işinin  ikinci  istiqaməti  Orxon-Yenisey  yazılı 
abidələrində  ailədaxili  davranış  tərbiyəsi  məsələlərinin  araş-
dırılmasına  həsr  edilmişdir.  Yazılı  abidələrin  mətnində  ailə 
münasibətləri yüksək bağlılıq, sevgi, hörmət və ehtiram üzərində 
qurulması ilə diqqəti cəlb edir. Milli psixologiyanın inkişafı üçün 
bu  əlaqələrin  dəyəri  əvəzedilməz  olduğu  qədər  gələcək  nəslin 

---

253
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
əxlaq  tərbiyəsində  və  davranış  normalarının  formalaşmasın-
da ailənin mükəmməl mənəvi məzmunu, yüksək etik mahiyyəti 
mühüm  əhəmiyyət  daşıyır.  Qədim  yazılı  abidələr  türk  xalqları-
nın  məişətində  və  ictimai  həyatında  ailənin  xüsusi  mövqeyini 
üzə  çıxarır. Ailə  daxilində  ata,  ana,  qardaş,  əmi,  həyat  yoldaşı 
olan şəxslər hörmətlə dəyərləndirilir, mənəvi bağlılıq, qiymət və 
məhəbbət  ailə  üzvlərinin  dövlətin  əsas  sütunları  kimi  qabardıl-
ması diqqəti cəlb edir. Məsələn, «ulu atam-babam», «xan atam», 
«Humay  kimi  qadın  anam»,  «xan  əmim»,  «xatun  ana»  və  s. 
ifadələrə rast gəlinir. Hörmətlə anılan ailə üzvləri türklər arasın-
da Tanrı bəxşişi kimi qiymətə malik idi. Kül-Tiginin şərəfinə ya-
zılmış abidədə oxuyuruq: «Türk xalqının adı, şərəfi yox olmasın 
deyə tanrı xan atamı, xatun anamı ucaltdı. El bəxş edən tanrı türk 
xalqının adı, şərəfi yox (olmasın deyə həmin tanrı özümü) xan 
etdi» (1; 235), və yaxud, «Ata-babamıza məxsus olan vətənimiz 
sahibsiz  qalmasın  deyə  bir  az  xalqı  təşkil  edib,  qaydaya  salıb. 
Bars bəyə burada xan rütbəsini biz verdik, kiçik bacımızı ona xa-
nımlığa verdik». (1; 235)
Mənbələrdə ailədaxili hörmət siyasi məqsədlərdən də irəlidir. 
Burada  hakimiyyətə  birbaşa  varis  olanların  öz  böyüklərinə 
səmimiliklə etimadı və itaəti gözəl insani sifətlər kimi üzə çıxır. 
Məsələn,  Bilgə  xaqan  özü  hakimiyyətə  birbaşa  varis  olmasına 
baxmayaraq əvvəl əmisini taxta çıxarır və onun hakimiyyəti al-
tında canla-başla çalışır: «Əmim xan olduqda (mən) özüm tarduş 
xalqı  üzərində  şad  idim.  Xan  əmimlə  birlikdə  doğuda  (şərqdə) 
Yaşıl  çaya,  Şantun  çölünədək  qoşun  çəkdik,  batıda  (qərbdə) 
Dəmir Qapıyadək qoşun çəkdik, Kögmən yurdunu keçərək Qır-
ğız ölkəsinədək qoşun çəkdik.» (1; 235), və ya: «(Ey) müqəddəs 
Ötükən  meşəli  dağının  (camaatı),  gah  doğuya  (şərqə)  tərəf 
gedənlərdən oldun, gah batıya (qərbə) tərəf gedənlərdən oldun. 
Getdiyin yerlərdə (qazandığın) yaxşı (şey) bu oldu, qanın su kimi 
axdı,  sümüklərin  dağ  kimi  yığıldı,  əyilməz  kişiliyin,  nəslin  qul 

---

254