D Ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Üç - ilk say sistemini formalaşdırmaqla yanaşı təkcə mütləq bü-
tövlük (dünyanın maddi tərəfi üçlə hazır olur), üstünlük (Yaradıcı 
üçlüyü), ağıl-yetkinlik (insanda ağıl, güc və görünüş) deyildi, həm 
də mifopoetik strukturların ilkin tam variantının başa çatması (ha-
disə, epizod, fikir və ifadələrin üçlüyü) və sosial konstruksiya (haki-
miyyət üç qardaşdan birinə çatır) idi. Bu səbəbdən də «üç» folklor 
epik ənənəsində daha geniş yayılmışdır. Üçpilləlilik (üç qardaş, üç 

37
bacı, üç yol ayrıncı, üç şərt, üç hədiyyə, üç döyüş, üç meyvə, üç se-
hirli əşya, üç vasitə, üç əməl və s., eləcə də süjet elementlərinin üç 
dəfə təkrarı, üçbaşlı məxluqlar, üç tapşırıq, üç öhdəlik, üç səfər, üç 
kömək, zamanın üç anı və s.) – demək olar ki, bütün mifoloji struk-
turların əsasında durur.
Keçən  əsrin  əvvəllərində  folklorşünaslar  üç  rəqəminin  epik 
ənənəyə  güclü  təsirini  görmüş  və  səbəbini  aydınlaşdırmağa  səy 
göstərmişlər. V.V.İvanov və V.N.Toporovun fikrinə görə, «folklorda 
«üç» rəqəminə müraciət kainatın üç qatlı strukturu (şaquli istiqamət-
də üç yerə bölünməsi) ilə əlaqədardır» [31, 91]. Dünyanın yaranması 
haqqında mifik təsəvvürlərdə üçlüyün meydana gəlməsi irəliyə doğ-
ru atılan böyük addımlardan biri idi. 
Əcdadlarımızın rituallarında, adət və ənənələrində də üçlükdən 
geniş istifadə olunmuşdur. «Atalar üçdən deyib». Maraqlıdır ki, bu 
müdrik  kəlamda  qoyulduğu  kimi,  qoyunçuluqla  bağlı  ayinlərdə  3 
sayında tamamlanırdı. Çünki, mifik dünya modelinin ilk sadə struk-
turu da üç rəqəmində başa çatdırılırdı: üç dünya – yerüstü işıqlı göy, 
yerüzü ikili (işıqlı-qaranlıq) aləm və yeraltı qaranlıq aləm və  ikili 
tanrı üçlüyü - dirilib ölən torpaq, çıxıb batan günəş və əmələ gəlib 
quruyan su. Ulularımızın qədim məşğuliyyətinin sadalanan inanc-
lara  köklənməsi  göz  qabağındadır:  «Qoyunçuluğa  aid  mahnılar, 
əsasən qoyunları yoxlamaqdan başlayıb, sayaçı sözlərinə qədər gəlib 
çıxmışdır. Çoban birinci mahnı ilə qoyunları mühafizə edir, ikinci 
mahnı ilə qoyunları çütləyir, itib-itməməsini bilir. Üçüncü mahnı ilə 
qoyunları bir-bir cins və xasiyyəti üzrə sadalayır ki, bu da qırxıma, 
doğuma  aid  mərasim nəğmələridir» [3,  247].  Mal-qaranın yaşının 
müəyyənləşdirilməsi də bu qaydaya əsaslanırdı. Bir və iki yaş xü-
susi adla qeyd olunur, sonrakı yaş illərinin hamısı isə 3 rəqəmi ilə 
ümumiləşdirilirdi: inək bir yaşda buzov, qısır əmən, dana, iki yaşda 
erkəyi cöngə, kələ (burulmamış), dişisi düyə, üç yaşdan yuxarı isə 
erkəyi öküz (burulmuş); dişisi inək adlanırdı. Beləliklə, ilkin dövr-
lərdə kosmosun üçqatlı strukturuna, eləcə də üç aləmin mövcudlu-
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

38
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
ğuna əsaslanan müqəddəs «üç» rəqəmi zaman keçdikcə folklor epik 
ənənəsinin poetik strukturunda, xüsusilə süjetqurmanın formalaşma-
sında əsas vasitələrdən birinə çevrilmişdir.
Yazıçı-alim  Y.V.Çəmənzəminli  «Duvaqqapma»  adətindən  da-
nışanda  «üç»  rəqəminin Azərbaycan  türkləri  tərəfindən  mənimsə-
nilməsini əsaslandırır və yazır ki, «ərənlər üçü demiş» deyə xalqın 
ruhuna yerləşdirilmişdir» [4, 86]. Azərbaycanlılar gəlin köçürəndə 
gəlinin üzünə lampa, yaxud şam işığı, güzgü tutur, başına şirni, no-
ğul, pul səpirlər. Qədimlərdə lampa əvəzinə şam, şirni məcməyisi 
yerinə duvaq işlədirdilər. Bu adətədə üç amilin iştirak etdiyinə nəzər 
salan Y.V.Çəmənzəminli belə bir şərh verir ki, «Şam Zərdüştün nu-
runa, ocaq və bina salmağa işarədir. Xalılar və taxt gəlinin ev olub 
yaşamasının, şirni irəlidə dadlı və xoşbəxt vaxt keçirməsinin, duvaq 
bərəkətin rümuzu olmasının nişanıdır. Duvağın barlı ağaca atılması 
gəlinin övlad sahibi olması arzusunu ifadə edir». Deməli, el inancla-
rında qadının ər evində xoşbəxt olması üç əlamətlə şərtlənirdi. Azər-
baycanda ölüyə qüsl verilən yerdə də üç axşam şam yandırılırdı. O 
səbəbə ki, ölünün ruhu üç gün, üç gecə himayəsiz qalırdı. Dördüncü 
gün mehr (işıq pərisi) dağları işıqlandıranda ədalət məhkəməsi quru-
lur və ruhlar himayəyə alınırdı. Üç ilk gecə divlər çalışırdılar ki, ruh-
ları pis işlər görməyə sövq etsinlər. Divlər qaranlığın məxluqu olub, 
işıqdan qaçdıqları üçün, ölü sahibi ya meyitin yanında və yaxud qüsl 
verilən yerdə şam yandırır ki, ədalət məhkəməsinə qədər ruhu şər 
qüvvələrin təcavüzündən mühafizə eləsin.
«Çillə» ilə bağlı mərasimlərdə də üç rəqəmindən istifadə olunur: 
xalq arasında «çillə» ağırlıq mənasını verən söz kimi başa düşülür 
və üç hissəyə bölünür: qışın ilk hissəsinə «böyük çillə», sonra gələn 
iyirmi günə «kiçik çillə» deyirlər. «Ölü çillə» isə yazın girdiyi ərəfə-
dir. Y.V.Çəmənzəminli göstərirdi ki, «Çillə kəsmək ayinində, adətən, 
əl  və  ayağın  baş  barmaqlarını  ipliklə  üç  dəfə  bağlayırlar,  ucların-
dan su axıdırlar, sonra aşağıdakı sözləri deyirlər: «Həzrət Süleyman 
eşqinə, cin qızı Mərcan hökmünə, bəni-adəmdən, bəni-heyvandan, 

39
cindən, şeytandan, axar sudan, köklü ağacdan, dibli qayadan, yeddi 
yolun ayrıcından - hər kəsin çilləsinə düşmüşsənsə, çilləni kəsdim» 
[4, 87].
Əski mifoloji görüşlərlə bağlı «Məlikməmməd»də üç rəqəminin, 
demək olar ki, bütün funksiyalarından bacarıqla istifadə edilmişdir. 
Nağılın ekspozisiyasında iki detal müqəddəs üç rəqəmi ilə əlaqələn-
dirilir: almanın üç günə yetişməsi və padşahın üç oğlu. Maraqlıdır 
ki, süjetin sonrakı inkişafında əksər epizodlar üçpilləli şəkildə da-
vam edir, başqa sözlə cüzi dəyişikliklə üç dəfə təkrarlanır: birinci 
olaraq almanı qorumaq üçün böyük oğul ox-kamanını götürüb, dava 
libasını geyinib bağa gedir. Oğlan bir saat gözləyir, iki saat gözləyir, 
sübh, alma yetişən vaxt yuxu onu tutur. Bir zaman ayılıb görür ki, 
alma ağacda yoxdu, dərilibdi. İkinci, ortancıl oğlu yola düşür. Bu 
da bir saat gözləyir, iki saat gözləyir, alma yetişənə yaxın onu da 
yuxu  tutur.  Üçüncü  saatı  başa  çatdırmaması  uğursuzluğuna  səbəb 
olur. Ayılıb görür ki, alma dərilib. Maraqlıdır ki, hər iki qardaş iki 
saat gözləyir, üçüncüyə səbirləri çatmadığı üçün uğur qazana bilmir-
lər. Məlikməmmədin üçüncü dəfə yola düşməsi və barmağını kəsib 
yuxunu gözündən qovmaqla – üçüncü saatı başa vurması almanın 
qoruması ilə nəticələnir.
Dörd. Mifologiyada durğun bütövlüyü rəmzləşdirən üçdən fərq-
li olaraq dörd hərəkətli tamlığın obrazıdır. Doğrudur, belə bir nöq-
teyi-nəzər  də  mövcuddur  ki,  üçlük  hələ  bitkinləşməmiş,  natamam 
bütövlükdür və dördlə yekunlaşıb başa çatır. Bu, dünyanın yaran-
masında iştirak edən dörd ünsürlə əlaqədardır. Başlanğıcda gələn üç 
ünsürlə – su, od, torpaqla hər şey yaransa da, cansız, hərəkətsiz idi. 
Yalnız dördüncü ünsürün – havanın (ruhun) qatılması ilə dünyada 
həyatın  əsası  qoyulur,  canlılıq  yaranır,  zaman  irəli  gedir,  «fələyin 
çərxi» hərəkətə gəlir. Deməli, dörd kainatdakı bütün varlıqların, göy 
cisimlərinin çıxış nöqtələrini təşkil edir, planetlər, ulduzlar öz oxları 
ətrafında fırlanmağa başlayır. Günəş dünyanın bir tərəfindən çıxıb 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

40
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
o biri tərəfində batır. Dördlə fəaliyyətin istiqamətləri və zaman böl-
güləri (il dörd fəslə bölünür) və s. müəyyənləşir. Buna görə də mif 
sistemlərində dördün də işlək dairəsi çox genişdir: 
1. İşıqlı dünyanın dörd tərəfi – şimal, cənub, şərq, qərb. 
2. Dörd əsas istiqamət  – aşağı, yuxarı, sağ, sol. 
3. İlin dörd fəsli – yaz, yay, payız, qış. 
4. Əsrin dörd hissəyə – rüblərə bölünməsi. 
5. Kvadratın dörd bucağı və xaçın dörd ucu. Bütün bunlar məhz 
dünyanı yaradan dörd ünsürün mifopoetik məna çalarlarıdır.
Milli  folklorumuzun  epik  ənənəsində  ilk  olaraq  sakral  «dörd» 
rəqəmi ilə yer üzünün dörd  tərəfi, küll-ərzin ən uzaq nöqtələri və 
s. göstərilir. «Dörd yol ayrıncına rast gəldi», «dörd tərəfə üz tutdu» 
kimi ifadələrində olduğu kimi.
Beş.  Xalq  arasında  tez-tez  işlənən  «Beş  günlük  dünya»,  «Beş 
günlük ömür», «Beş illik dövran», «Acalından beş gün əvvəl dün-
yadan köçdü», «Heç beş gün ömrü qalmayıb» və s. cümlələrdə za-
manın, vaxtın qısalığına, azlığına işarə olunur. «Beş gün» deyəndə 
ulularımız daha çox ömrün azlığına, xoş günlərin ötəriliyinə təəssüf-
ləndiklərini bildirmişlər. 
Əsatiri-mifik anlamda «beş» var-dövlət, sərvət, bolluq mənasın-
da işlənir. Yəni dünyada artıq mövcud olanların üstünə (dörd ünsürlə 
yarananların) bir pay da artırılması kimi başa düşülür. Onun uğuru 
və ziyanı əlavənin hansı elementin üstünə düşməsi ilə əlaqələndiri-
lir. Suyun üzərinə gələndə balıqlar, torpağa qarışanda bitkilər əmələ 
gəlir, bolluq, bərəkət artır. Od və hava ilə bağlananda quraqlıq olur. 
Bu üzdən də qazancların ömrü çox qısalır. 
Tarixilik  baxımdan  «beş»  rəqəmi  barmaq  hesabının  ən  böyük 
rəqəmi kimi çoxluğu ifadə edirdi və mürəkkəb rəqəmlərin alınma-
sında əhəmiyyətli sayılırdı. Belə ki, bəzi yuvarlaq və mürəkkəb say-
lar beş rəqəmi ilə yaranırdı: iki beş deyəndə 10-u, üç beş 15-i. dörd 
beş 20-ni şərtləndirirdi. Zehni inkişafın sonrakı mərhələlərində beş 

41
rəqəminin say sistemində çox da böyük olmadığı dərk edilmiş, insan 
öz ömrünü bada verməmək üçün, mənalı həyat sürmək üçün «dün-
yanın beş günlük» olmasını xatırlamışdır. 
Altı - Oğuz türklərinin təsəvvüründə iki üçlüyün vəhdətini bil-
dirir. Birinci üçlüklə kosmos (Gün, Ay və Ulduz), ikinci üçlüklə isə 
Yer və onun orbiti (Dağ, Dəniz və Göy) yaranmışdır. Dünyanın yer-
də qalan elementləri altıdan törəmişdir. Atəşpərəstlərin mifoloji gö-
rüşlərinə əsasən Ahur-Məzdin altı şüası ilə dünyanın bütün varlıqları 
formalaşır, bəşər övladının ulu babası Kəymərd isə Xeyir tanrısının 
Ahur-Məzdin yaratdığı altıncı varlıqdır. Eləcə də təkallahlı dinlər-
dəki təsəvvürlərdə Allah fəaliyyətinin (yaradıcılığının) altıncı günü 
Adəmi meydana gətirir.
Yeddi. Maraqlıdır ki, iki əsas rəqəmin – üç və dördün toplan-
masından  yeddi  alınır  və  onunla  bütün  kainatın  yeddiqatlı  modeli 
qurulur: ona görə də mifoloji strukturlarda bu rəqəm səyyarələrin, 
planetlərin payına düşür. «Yeddi» rəqəminin sakrallaşmasına qədim 
türk-runik  abidələrində,  klassik  Azərbaycan  şairlərinin  yaradıcılı-
ğında, nağıl və eposlarda təsadüf edilir. Göy türk imperiyası dövrün-
də türklər arasında «yeddi» rəqəmi göylə yerin vəhdətini  bildirirdi. 
«Yeddi qardaş, bir bacı», «yeddi gün, yeddi gecə yol getdilər», «yed-
di dağ aşdılar», «yeddi çay keçdilər», «Koroğlunun yeddi min yeddi 
yüz yetmiş yeddi dəlisi vardı», «yeddi pəri», «yeddi otaqlı, yeddi 
gümbəzli saray tikdilər», «yeddi gün, yeddi gecə döyüş oldu» və s. 
mifoloji düşüncənin əsas atributları kimi xalqımızın şifahi və yazılı 
epik ənənəsinə daxil olmuşdur. 
Bu  rəqəmin  magik  xarakteri  barədə  daha  çox  fikir  mübadiləsi 
aparılmış və bir-birinin əksini təşkil edən müxtəlif qənaətlər mey-
dana  atılmışdır.  Bəziləri  «yeddi»də  göy  qurşağının  rənglərini,  bə-
ziləri – planetləri görmüş, bəziləri də başqa iki müqəddəs rəqəmin 
– «üç»lə (tam dünya ilə) «dörd»ün (əsas ünsürlərin: su, od, torpaq, 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

42
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
hava) cəmi kimi başa düşmüşlər. Eləcə də həftənin günlərini «yed-
di»nin mənşəyində duran vasitə sanmışlar. Belə bir izahat da irəli 
sürülmüşdür ki, «yeddi» - hüdud bildirən rəqəmdir, insanın çoxsaylı 
əşyaları, varlıqları eyni anda qavraması həddini andırır. «Yeddi»nin 
mənşəyi haqqındakı son qənaətlərdən biri də Nuhun tufanı barədəki 
məşhur mifdə, gəminin quruya çatmasından sonra bişirilən xörək-
lə  əlaqələndirilməsidir.  Nuh  dünyadakı  bütün  xeyirli  bitkilərdən 
istifadə edərək hazırladığı yeməyi «yeddiünsürlü» (yəni çoxünsür-
lü) adlandırmışdı. Bu baxışın izləri Azərbaycan xalqının məişət və 
inanclarında indiyədək qorunub saxlanmışdır: «yeddilöyün» xörək, 
yeddiqat tuman, yeddinövlü xonça, yeddirəngli günbəz, yeddi gözəl 
və s.
Sakral «Yeddi» rəqəminin sakrallaşması ulu əcdadlarımızın ilkin 
astral  anlayışlarından  irəli  gəlmişdir.  Qədim  türk  mifologiyasında 
əcdada - ataya kult kimi yanaşırdılar. Ola bilsin ki, onlar ulu baba-
larını göy cisimləri ilə əlaqələndirirdilər. Çünki, Böyük Ayı bürcü 
ilə bağlı yaranan əsatirlər əcdadlarımızın gündəlik həyatını, məişəti-
ni əks etdirirdi. Mahmud Kaşqarlının «Divani-lüğəti-türk» (XI əsr) 
əsərində «Yetaqan» (Böyük ayı bürcü») sözü «Göyün yeddinci qatı» 
demək idi. Sözün həmin mifik-astral obrazdan yarandığı göz qaba-
ğındadır. Azərbaycan folklorunda «yeddi» obrazların (yeddi qardaş, 
yeddi igid, yeddi köməkçi, yeddi quldur, yeddi pəri və s.), əşyala-
rın (yeddi hədiyyə, yeddi qoğal, yeddi qızılgül), eləcə də zamanın 
(yeddi gün, yeddi gecə, yeddi il), məkanın (yeddi iqlim padşahlığı), 
göy  cisimlərinin,  yeraltı  mağaraların  sayını  bildirir.  Epik  ənənədə 
üçdən sonra süjetqurmada mühüm mifopoetik obraz kimi çıxış edən 
ikinci  rəqəm  «yeddi»dir.  Mürəkkəb  strukturlu  əsərlər  düzüb-qo-
şarkən  xalq,  ilk  növbədə,  «yeddi»  rəqəminin  bədii  imkanlarından 
bəhrələnmişdir:  yeddi  elçi,  yeddi  cadugər,  yeddi  axmaq,  yeddiatlı 
araba, yeddibaşlı dev və s. obrazlar nağıl və epos süjetlərini daha 
da rövnəqləndirirdi. Nizami «Yeddi gözəl» əsərində süjet içərisin-
də yeddi müstəqil hekayət yerləşdirib hər birini bir rəng, bir planet, 

43
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
bir iqlim ölkəsi ilə əlaqələndirmişdir. B.A.Frolov yazırdı ki, «Sehirli 
yeddi» rəqəmi qədim insanın Ay təqviminə, yeddi iqlim ölkələrinə, 
ulduzlar sisteminə, böyük Ayı bürcünə mifik inamından yaranmışdır 
[30, 192]. Ay təqvimində həftənin günləri - «yeddi» rəqəminin mifo-
loji sistemlərdəki funksiyasına uyğunlaşdırılmışdır. Hələ eramızdan 
əvvəl Babilistanda yeddi künbəzin olması haqqındakı qeydlərə təsa-
düf olunur. Qədim və orta əsrlərdə (xüsusilə Nizami yaradıcılığında) 
yeddi iqlimin astronomik elmi təsviri verilir. Təsadüfi deyil ki, müa-
sir Azərbaycan türklərinin dilində geniş işlənən «Yüz ölç, bir biç» 
məsəli əski çağlarda «Yeddi dəfə ölç, bir dəfə biç» şəklində meydana 
gəlmişdir. Eləcə də ilin axır çərşənbəsində bişirilən xörəklər «yed-
diləvin» adlanırdı. Həmin gün üçün mütləq şəkildə yeddi növ yeyin-
ti məhsulları alınırdı, çərşənbə gününün axşamı ailənin qabağında 
yeddi şam yandırılırdı, yumurtalar yeddi rəngə boyanırdı.
Ümumiyyətlə, rənglər rəmzi mənalar daşıyarkən hansısa dünya-
baxışına, mifoloji təsəvvürlərə əsaslanır. Qamlara görə, səmanın göy 
rəngi ilə əlaqələnən varlıqları ona görə fetişləşdirilir ki, Göy Tanrı-
nın ən mühüm əlamətini özündə əks etdirir və bu səbəbdən də göy 
rəng bolluğun nişanı sayılır. Qanın  qırmızılığını görən ulu əcdad 
qırmızı rəngi  müharibənin əsas əlaməti kimi götürmüşdü. Sarı rəng 
quraqlıqla bağlanmış (hava isti, quraqlıq keçəndə yaşıl otlar quruyub 
saralır, torpaqdan seçilmir) və qəhətlik, aclıq kimi mənalandırılmış-
dı. Onlar sakrallaşdırdıqları göy qurşağının  yeddi rəngini üzə çıxar-
maqla – tanrının nişanələrini müəyyənləşdirdiklərini zənn etmişdilər.  
Çünki Göy qurşağı Göy Tanrının belinə dolanırdı. Bəzi tayfalar hətta 
ona ayrılıqda tanrı kimi stayiş edirdi. Təbiidir ki, bu inama əsasən, 
göy qurşağında iştirak edən rənglərin hamısı magik gücə malik he-
sab edilməli idi. T.Xalisbəyli Nizaminin astroloji strukturlu «Yeddi 
gözəl» əsərində özünə geniş yer alan yeddi rəngin düzümünün, ardı-
cıllığının qanunauyğunluğunu  müəyyənləşdirməyə təşəbbüs etmiş-
dir: qara, sarı, yaşıl, qırmızı, füruzə, səndəli və ağ. «Rənglərin sıra-
lanması qara rənglə başlayıb ağ rənglə tamamlanır» qənaətinə gələn 

44
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
alim həmin düzüm ardıcıllığının «Yeddiləvin» adlı milli xörəkdə də 
özünü göstərdiyini vurğulayır: «Qara rəngdə - xurma, innab, qoz, 
iydə, fındıq, tut qurusu; ağ rəngdə - şirni. İndi də yaşamaqda olan 
«Yeddiləvin»in sıralanması qara xurma ilə başlayıb ağ rəngli şirni 
ilə başa çatır» [9, 112]. Beləliklə, rənglərin də xalq arasında müxtəlif 
məqsədlərlə geniş işlənilməsinin kökü miflərə bağlanır və hər rəngin 
müxtəlif inanc sistemlərində öz yozumu mövcuddur. İslam təsəvvür-
lərinə görə, Allah əvvəl gecəni, dünyanın qara üzünü – cəhənnəmi 
yaratmışdır. Atəşpərəstlikdə isə başlanğıcda qaranlıq (Anqro-Man-
yu) dünyanın sahibkarı funksiyasında çıxış etmək istəmişdi. Hər iki 
din sisteminin görüşlərində qara şərlə əlaqələnir, ona görə də ölüm, 
fəlakət, gecənin soyuqluğu və bədbəxtliklər şəklində anlaşılır.
Doqquz. Əski inanclara görə, Gülüstani-İran bağına düşən mifik 
mədəni qəhrəman göydən enən gözəl pəri qıza rast gəlir. O, doqquz 
saç hörüyü ilə təsvir olunur və elə parlaq, cazibəli idi ki, üzü hörük-
lərin arxasından bərq vururdu. Mifoloji anlamda üzün çox hörüklə 
örtülməsi  Günəşin  gözqamaşdırıcı  şüalarına  işarədir,  günəş  qədər 
uzaqlığı, əlçatmazlığı bildirir. Bəs nə üçün hörüklərin sayı doqquz-
dur?  Çünki  Günəş  həmişə  doqquz  dağın  arxasından  çıxır,  doqquz 
göyün üstündə gəzirdi. Bəzi nağıllarda «doqquz dağ aşdı», «doqquz 
zirvəli dağa rast gəldi» ifadələri işlənir. Bu yüksəklik, uzaqlıq, əlçat-
mazlıq mənasını verir. Günəşə çatmaq mümkün olmadığı üçün bü-
tün əlçatmaz, ün yetməz məsafələri doqquzla (günəşin doqquz göy-
dən keçib yerə çatan şüaları ilə) ifadə edirdilər: «Doqquz günlük yol 
qət etdi», «Doqquzotaqlı, doqquzmərtəbəli evə rast gəldi», «Doqquz 
il keçdi»,  «Doqquz ölkə gəzdi» kimi cümlələr də günəş məsafəsi, 
çoxluğa işarədir.
Müqəddəs doqquz rəqəmi qədim türk tayfalarının poetik düşün-
cəsində mühüm amil kimi özünü göstərir. Toy mərasimləri çox hal-
larda doqquz gün, doqquz gecə davam edirdi. Ona görə ki, doqquz 
xoşbəxtlik, uğur, xeyirxahlıq rəmzi sayılırdı. Yalnız doqquzuncu gecə 

45
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Günəş öz nişanələrinin – oğlanlarla qızların ər-arvad kimi qovuşma-
sına, izdivacına icazə verirdi. Nişan və şənliklərində süfrə doqquz 
cür xörəklə bəzənirdi. Gəlin üçün göndərilən qızıl bəzəklər doqquz 
dəfə ipək örtüyə bükülürdü. Qayınanalar əyinlərinə doqquz qat tu-
man  geyinirdilər.  Meydanlarda  doqquz  çadır  qurulurdu,  həyət-ba-
cada doqquz tonqal qalanırdı və s. Ulu əcdad ana bətnində yetişən 
körpənin dünya işığına çıxma müddətini müəyyənləşdirərək deyirdi 
ki, «doqquz ay, doqquz həftə, doqquz saat, doqquz dəqiqə vaxt keç-
di». Bu əslində insanın ilahi məkanda – Göydə, Günəşin  nurunun 
gur yerində formalaşıb dünyaya gələnədək olan böyük dövrü nəzərə 
çatdırmaqdır. Doqquz dörd dəfə təkrarlanmaqla (9999) «Avesta»da-
kı mifopoetik formulu bizim günümüzədək yaşadır. Diqqət yetirin: 
gerçəklikdə uşağın ana bətnində yetişməsi vaxtı 9 aydır. Üstünə 9 
həftə, 9 gün, 9 saat gələndə bu, üç ay da körpəni ana bətnində lən-
gitmək deməkdir. Deməli, fikirdə məsələ rəqəmlərin həqiqi anlamı 
ilə deyil, «doqquz»ların təkrarı ilə şərtləşir. «Avesta»nın yəştlərində 
böyüklüyü, çoxluğu, uzaqlığı, sonsuz gücü göstərmək üçün bir neçə 
yerdə 9 dörd dəfə təkrarlanır. Və «Koroğlu» eposunda 7 və 8 rəqəm-
lərinin eyni qaydada təkrarlanması ilə dəlilərin sayı və Qıratın dəyəri 
müəyyənləşdirilir: 7777, 8888. Bu sıralanmada ən böyük rəqəm isə 
Günəşin şüaları – saç hörüyü ilə əlaqələndirilən 9999-dur. 
Sakral  doqquz  –  yeraltı,  yerüstü  və  göyüzü    dünya  üçlüyünün 
üç dəfə artırılması  kimi də mənalandırılır. Beləliklə, əvvəllər belə 
bir qənaət formalaşmışdı ki, misirlilərin dünya modeli 9 rəqəmi ilə 
bütövləşdiyi üçün onlara məxsusdur. Faktlar tamam başqa şey deyir. 
Ulu Türkün  doqquzoğuzlarla  bağlı  təsəvvürlərini  və  sadalananları 
nəzərə alsaq, bu rəqəmin soydaşlarımıza aidliyi daha inandırıcı gö-
rünər. Lakin arxetipik simvolları mütləq şəkildə hansısa etnosun adı-
na bağlamaq elmilikdən uzaqdır.
On iki – qədim inanclarda, xüsusilə türk təqvimində dünyanın 
il tamamında müxtəlif heyvanlar üstündə dəyişməsində iştirak edən 

46
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
sakral  varlıqların  (heyvanların)  birliyinin  işarəsidir.  Sonralar  Şərq 
xalqlarının əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilib özününküləşdirilmiş, 
çinlilər onun yeni sistemini yaratmış, xalqın davranışı, əxlaq norma-
ları ilə əlaqələndirmiş və hər heyvanla bağlı xüsusi rituallar forma-
laşdıraraq dövlət səviyyəsində geniş yayılmasına şərait yaratmışlar. 
Təsəvvürlərdə «on iki»nin sakrallaşması kosmosdakı bürclərlə bağ-
lanır.
Əcdadlarımızın  əqidəsində  on  iki  tamlaşmanı,  bütövləşməni 
bildirirdi. İnsan dünyaya gələndən sonra on iki ili başa vururdusa, 
yetkinləşdiyi zənn olunurdu. Yalnız on iki yaşın tamamında yeniyet-
mələr  müstəqil həyata vəsiqə alırdılar. Oğuz türklərinin adətincə, 
oğlanlar ömürlərinin ilk on iki ilini adlamaqla ova çıxmaq, yarışlarda 
iştirak etmək, evlənmək, dövlət işlərində iştirak etmək hüququ qaza-
nırdılar və bu həddi aşmamış onlara ad qoyulmurdu. «Kitabi-Dədə 
Qorqud» eposunda Dirsə xanın oğlu bığ yeri tərləməsinə baxmayaraq 
hələ atasının adı ilə çağrılırdı (ona «Dirsəxanoğlu» deyirdilər). Elə 
ki on iki yaşı başa vurub on üçə girir, cəsarətlə meydanda baxıcıların 
əlindən qurtulan vəhşi buğanın qabağına çıxır, döyüşüb onu öldü-
rür. Ətrafda oynayan uşaqları, tamaşaya duran qız-gəlini təhlükədən 
qurtardığına görə atası Dədə Qorqudu çağırıb oğluna ad qoymasını 
xahiş edir. Beləcə buğaya qalib gəlməsi oğuz igidinə Buğac (buğanı 
yenən) adını və bəylik qazandırır. Azərbaycan xalqı on iki rəqəminin 
magik gücünü həmişə xeyirliliyə (uğurlara qapı açır) yozmuşdur. 
Qırx. Çoxluq anlamındadır. «Qırx düyməli paltar», «qırx otaq», 
«qırx dəvəli yük» deyəndə ilk baxışda sakrallıq hiss olunmur. La-
kin düymələr açılıb axıra çatan kimi təzədən bağlananda bu rəqəmin 
arxasında  sirli  aləm  gizləndiyi  aşkarlanır.  Azərbaycan  türklərinin 
«Əsli  və  Kərəm»  eposunun  mifoloji  qaynaqlarında  qırx  düymə-
li xalat gerçək aləmin bitməsi – ömür yolunun bağlanması, o biri 
dünyanın qapısının isə açılması kimi mənalandırılır. Füzuli rayonu, 
Şükürbəyli kənd sakini Qurbanov Faiq Kamal oğlu danışırmış: «Toy 

47
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
gecəsi  Kərəmlə  Əsli  tək-tənha  qalıb  bir-birinə  sarmaşırlar.  Kərəm 
əl atır ki, xalatının düymələrini açsın. Düymələr Kərəmin əli dəyən 
kimi öz-özünə açılır, axırıncıya çatanda təzədən hamısı düymələnir. 
Kərəm işi başa düşür. Bilir ki, Qara keşiş nə isə onların başına bəd-
bəxtlik gətirəcək. Əsli də Kərəmə kömək edir. Bu dəfə isə düymələr 
açılıb axırıncıya çatanda ondan bir qığılcım qalxıb Kərəmin sinəsinə 
düşür. Kərəm alışıb yanır. Bir göz qırpımında kül olur. Əsli hay-həşir 
salır, saçlarını süpürgə edib Kərəmin külünü ağlaya-ağlaya yığışdır-
mağa başlayır. Həmin küldən bir qığılcım da qalxıb Əslinin üstünə 
düşür. O da yanıb külə dönür. Bu vaxt səs-küyə el-oba adamları tö-
külüşüb gəlirlər. Otaqda bəylə gəlin əvəzinə ikicə topa kül tapırlar. 
Bilirlər ki, bu Qara keşişin işidir. Hamı göz yaşı töküb ağlayır, hər iki 
nakam gənci Lüləli deyilən yerdə basdırırlar. Bir zaman keçməmiş 
keşiş də azarlayıb ölür. Onu da Əsli və Kərəmin yaxınlığında dəfn 
edirlər. Nakam gənclərin qəbrinin üstündən gül kolları bitib bir-bi-
rinə sarmaşır. Qara keşişin də qəbrindən qaratikan boy verib güllərin 
arasına soxulur. Deyirlər gül kolları Əsli və Kərəmin ruhudur ki, o 
biri dünyada qovuşmaq istəyirlər. Qara keşişin ruhu isə qaratikana 
çevrilib onların qovuşmalarına mane olmaq istəyir». [7, 49-50].
Əfsanə rəmzlərlə doludur. Eyni adlı dastandan fərqli olaraq bu-
rada Qara keşiş heç bir kənar hökmdarın təkidi ilə deyil, Kərəmin 
qarabaqara onları izlədiyini görüb birdəfəlik özü məsələni çürütmək 
istəyir və bu anadək gerçəkliklə yoğrulan epizodlar poetik simvol-
larla, mifik eyhamlarla əvəzlənir. Ata qızının nişanlısı üçün öz əlləri 
ilə xalat tikir. Əslində bu, xoş və bəşəri hadisədir. Hələ Kərəmə tap-
şırır ki, toy gecəsi Əslinin yanına getməzdən əvvəl geyinib öz əlin-
lə düymələrini açarsan. Lakin «xalat» burada erməni keşişinin türk 
oğlu üçün hazırladığı qəbirdir, düymələr Kərəmin bəxtidir, taleyinin 
açarıdır – açılıb qurtaran kimi təzədən bağlanır. Tale də keşişin toya 
razılıq  verməsi  ilə  Kərəmin  üzünə  gülür,  kamına  çatmasına  mane 
olan xalatın içində bağlanıb qalması iləsə ondan həmişəlik üz dön-
dərir. Od qəzadır, dünyadakı fəlakətlərin mənbəyidir. Kül yaradıcıya 

48