D I l ç İ L i K: q r a m m a t I k a türk dillərinin tarixi sintaksisi

Nəticə / Conclusion 
Türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilindəki sintaktik əlaqə formaları min 
illər boyu demək olar ki, dəyişməmişdir. Biz bunu türk dilləri ilə bağlı digər yazılı 
mənbələrdə də görürük. Məsələn, “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında sintaktik 
əlaqələrdən danışarkən Q.Kazımov yazır: “Dastanların dilində cümləni təşkil edən 
sözlər arasında qrammatik əlaqələr müasir dildə olduğu kimidir – tabesizlik və 
tabelilik əlaqələrindən ibarətdir. Tabesizlik özünü sadə cümlənin həmcins üzvləri, 
tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında göstərir. Məs.: Qalqubanı xan 
Bayındır yerindən turmış, bir yerə ağ otaq, bir yerə qızıl otaq, bir yerə qara otaq 
dikdirmiş. Hünəri oğul atadanmı görər, ögrənər, yoxsa atalar oğuldanmı ögrənür? – 
cümlələrindən birincisində həmcins üzvlər, ikincisində həmcins üzvlər və tabesiz 

---

D İ L Ç İ L İ K
:
Q R A M M A T İ K A 
96
AZƏRBAYCAN DİLİ və ƏDƏBİYYAT TƏDRİSİ, 2021, №2 
mürəkkəb cümlənin komponentləri tabesizlik yolu ilə əlaqələnmişdir” [3, s.508]. 
Daha sonra müəllif yazır: “Həmcins üzvlərin və tabesiz mürəkkəb cümlə 
komponentlərinin əlaqələndirilməsində əsas vasitə prosodik vasitələrdir, fakt və 
hadisələrin 
sadalanması, qarşılaşdırılması, fərqləndirilməsi, bölüşdürülməsi 
üsullarıdır və bu prosesdə nitqin ritmik-melodik axını əsasdır; məs.: Mənim 
savaşdığım, mənim dögüşdügim, mənim çəkişdigim, mənim qılıclaşdığım görgil, 
ögrəngil! Ox atdılar, batmadı. Qılıc urdılar, kəsmədi. Sügüylə sancdılar, ilmədi və s. 
Hazırkı canlı danışıq dilində olduğu kimi, bir komponentə aid sözün öz yerində deyil, 
digər komponentlə işlənməsi halları da intonasiyanın təbii imkanlarından irəli 
gəlmişdir. “Bəkil beş gün oldı, divana çıqmadı” cümləsində “Bəkil” sözündən sonra 
edilən aydın fasilə həmin sözü birinci komponentdən ayırır və ikinci komponentlə 
birləşdirir. Bu cür cümlələrdə sonralar canlı danışıq dilinə yol tapmış, amma 
bağlayıcısının işlənməsinə də ehtiyac olmamışdır” [3, s.500]. Bu ifadələri 
M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənən atalar sözləri və məsəllərin sintaksisi haqqında da 
demək olar.