D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

4.9-rasm. DNK ko’rinishi. 
Rentgen nurlanishi kashf etilganidan so’ng darhol ilmiy va tibbiy qiziqish 
ushbu nurlanishning tanaga kirish qobiliyatiga va uning tabiatiga qaratildi.
Rentgen nurlanishini yoriqlar va difraksion panjaralar bilan difraksiyasi 
bo’yicha o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, u elektromagnit nurlanishga 
tegishli va 10
-8
-10
-9
sm gacha bo’lgan to’lqin uzunligiga ega. Ba’zi hollarda 
Barlow kristall tuzilishini to’g’ri bashorat qila oldi. Bashorat qilingan atomlararo 
masofalarning kattaligi 10
-8 
sm ni tashkil etishi, atomlararo masofalarning rentgen 
nurlanishining to’lqin uzunligi tartibida bo’lishi, asosan, ularning difraksiyasini 
kuzatish imkonini berdi. Natijada fizika tarixidagi eng muhim tajribalardan biri 
haqida fikr paydo bo’ldi.

---

101 
4.10-rasm. Rentgen difraksiyasi orqali kristal panjara tuzilishini aniqlash. 
M. Laue ushbu g’oyani eksperimental sinovini tashkil etdi, uni uning 
hamkasblari V.Fridrix va P. Knipping amalga oshirdilar. 1912-yilda ularning 
uchtasi rentgen difraksiyasi natijalari bo’yicha o’z maqolalarini nashr etishdi.
Rentgen difraksiyasi prinsiplari. Rentgen difraksiyasi hodisasini tushunish 
uchun quyidagi tartibda ko’rib chiqish kerak:
birinchi navbatda rentgen spektri,
ikkinchidan, kristal strukturasining tabiati va
uchinchidan, difraksiya hodisasi.
4.11-rasm. Kristallografik tekisliklardan nurlarning aks etishi 
d - kristalldagi yo
’
l farqi. 
 
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, xarakterli rentgen nurlanishi anod 
materiallari tomonidan aniqlangan yuqori darajadagi monoxromatiklik spektral 
chiziqlaridan iborat. Filtrlar yordamida siz eng qizg’inlarini tanlashingiz mumkin. 
Shuning uchun, anod materialini to’g’ri tanlab, juda aniq belgilangan to’lqin 

---

102 
uzunligiga ega deyarli monoxromatik nurlanish manbasini olish mumkin. 
Xarakterli nurlanish to’lqin uzunliklari odatda xrom uchun 2,285 dan kumush 
uchun 0,558 gacha (har xil elementlarning qiymatlari oltita muhim raqamlar ichida 
ma’lum). Xarakterli spektr anodda tushayotgan elektronlarning sekinlashishi 
tufayli ancha past intensivlikdagi doimiy “oq” spektrga joylashtirilgan. Shunday 
qilib, har bir anoddan ikki xil nurlanishni olish mumkin: xarakterli va 
tormozlovchi. Ularning har biri o’z yo’lida muhim rol o’ynaydi. Kristal 
tuzilishidagi atomlar to’g’ri davriylik bilan joylashtirilgan bo’lib, bir xil hujayralar 
ketma-ketligini – fazoviy panjarani hosil qiladi.