D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
oquvchanlik chegarasi
deb ataladi va σ o yoki σ oq bilan belgilanadi. 146 Eng katta kuchlanish metallning sinish (ajralish) paytiga to’g’ri keladi. Bu xarakteristika, ko’pincha, sinishga ko’rsatiladigan qarshilik deb ataladi. Metallar tashqi kuch ta’sir ostidagina emas, balki hajm o’zgarishlari bilan bog’liq bo’lgan faza o’zgarishlaridan vujudga kelgan ichki kuchlanishlar ta’siri ostida ham plastik deformatsiyalanadi. Plastik deformatsiya protsessini tekshirishda metallning monokristallaridan foydalanish ancha qulay. Plastik deformatsiya protsessini tekshirish natijasida, bu protsessning sirpanishi bilan borishini aniqlanadi. Deformatsiya kuchsizroq bo’lganda dastlab siljish yo’nalishiga nisbatan eng qulay joylashgan tekisliklardagi atomlar sirpana boshlaydi, deformatsiya kuchaya borgan sari boshqa tekisliklardagi atomlar ham sirpanadi. Shunday qilib, plastik deformatsiya protsessi butun monokristal bo’ylab birin-ketin tarqaladi. Metallning silliqlanib, so’ngra yaltillagan namunasini plastik deformatsiyalab, atomlarning sirpanish izlarini ko’rish mumkin: bu izlar sirpanish chiziqlari tarzda bo’ladi. Agar deformatsiya atomlarining ikkilanishi yo’li bilan borsa, metall namunasining mikroskopik tuzilishida ikkilangan plastinkalar paydo bo’ladi. Rekristallanish temperaturasi (rekristallanishning eng kichik temperaturasi) har xil metallar uchun turlicha bo’ladi. Masalan, misning rekristallanish temperaturasi -270 o C, temirniki - 450 o C, nikelniki - 600 o C, alyuminiyniki -500 o C, volfaramniki -1200 o C, qalay, qo’rgoshin va oson suyuqlanuvchi boshqa metallarniki esa normal temperaturadan past bo’ladi. Rekristallanish temperaturasi bilan suyuqlanish temperaturasi orasida quyidagi boglanish bor: T rek = aT suyuq . Bu yerda T rek - rekristallanish absolyut temperaturasi: T suyuql . - suyuqlanish absolyut temperaturasi, a- metallning tozaligiga bog’liq koeffitsent. Metall qanchalik toza bo’lsa, bu metallning rekristallanish temperaturasi shunchalik past bo’ladi. Odatdagi texnik tozalikdagi metallar uchun a=0,3/0,4. Qotishmalarning rekristallanish temperaturasi, odatda, toza metallarnikidan yuqori bo’ladi va ba’zi hollarda suyuqlanish temperaturasining 0,8 xissasiga tenglashadi (T rek = 0,8 T suyuql. ), aksincha, juda toza metallarning rekristallanish temperaturasi 147 ancha past, ya’ni suyuqlanish temperaturasining 0,2 va, xatto, 0,1 ulushga teng bo’ladi. a koeffitsentdan foydalanib metall va qotishmalarning rekristallanish e hisoblab topish qiyin emas. Masalan, tarkibida 0,5% uglerod bo’lgan po’latning suyuqlanish temperaturasi taxminan 1500 o C ga teng, uning rekristallanish temperaturasi T rek = 0,8*1500=1200 o C bo’ladi. Rekristallanish temperaturasi deformatsiya darajasiga ham bog’liqdir: deformatsiya darajasi qanchalik katta bo’lsa, metallarning ichki tuzilishi shunchalik mayda, sturkturaning barqarorligi shunchalik kam bo’ladi va demak, barqarorroq holatni olish uchun shunchalik ko’p intiladi. Binobarin, deformatsiya darajasining katta bo’lishi rekristallanishni osonlashtiradi va rekristallanish temperaturasini pasaytiradi. Rekristallanish temperaturasining amaliy ahamiyati g’oyat katta. Masalan, plastik deformatsiyalangan metallning deformatsiyadan oldingi strukturasini tiklash uchun bu metallni rekristallanish temperaturasidan yuqori temperaturagacha qizdirish kerak. Bu protses rekristallizatsion yumshatish deb ataladi. Rekristallanish temperaturasidan yuqori tempraturalarda sodir bo’ladigan plastik deformatsiya natijasida metall kristall panjarasidagi atomlar siljisa va metall puxtalansada, ammo shu temperaturalarda bo’ladigan rekristallanish protsessi bu puxtalikni yo’qotadi. Metallarga rekristallanish temperaturasidan yuqori temperaturada ishlov berish qizdirib bosim bilan ishlash deb, rekristallanish temperaturasidan past temperaturada ishlov berish esa sovuqlayin bosim bilan ishlash deb ataladi. Metallarni bosim bilan ishlashda (bolg’alash, shtamplash va boshqalarda) rekristallanish temperaturasidan tashqari, deformatsiya, tezligini ham hisobga olish zarur. Deformatsiya tezligi kichik bo’lsa, rekristallanish minimal temperaturasidan yuqori barcha tempraturalarda metall rekristallanadi, deformatsiya tezligi katta bo’lganda esa rekristallanish oxiriga yetmay qolishi va ishlov berish vaqtida metallada bir qadar naklyop hosil bo’lishi mumkin. Temperaturaning ko’tarilishi bilan rekristallanish tezligi kuchli darajada ortadi. 148 Metallni qizdirib ishlashda uning palastikligini oshirish va puxtalanishiga yo’l qo’ymaslik uchun metall rekristallanish temperaturasidan ancha yuqori tempraturagacha qizdiriladi. Puxtalangan (naklyoplangan) metall yoki qotishmani yumshatishda ham rekristallanish temperaturasidan ancha yuqori temperaturadan foydalaniladi, bunday qilinganda rekristallanish protseslari yetarli darajada tez boradi. Yüklə 3,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|