D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

8.6-rasm. Molekular saralovchi rotor. 
Rotor to’liq qayta tiklanuvchi bo’lib, gaz, suv va glyukoza molekulalarini 
damlash yoki chiqarish uchun ishlatilishi mumkin. Har bir rotor uning uzunasi 
bo’ylab joylashgan molekulalarni tutib olish uchun 12 ta “uyachadan” iboratdir. 
Molrkular saralovchi rotor katta idishlarga birorta ham begona molekulasi yo’q, 
kimyoviy toza moddalarni damlash imkonini beradi. Rotorlarning “uyachalari” 
maxsus tuzilishga ega bo’lib, ular ba’zi fermentlarning faol markazlari singari, 
atomma - atom yig’iladi. Masalan, geksokiriaz fermenti glyukoza uchun ‘“uyacha” 
bo’ladi. 
Erik Drekslerning hamkasbi va Xerox kompaniyasi tadqiqotchisi Ralf 
Merkle uzunchoq, chiziqli molekulalarni “tutuvchi uyachalar” uchun 
nanonaychalardan foydalanish mumkin deb taxmin qiladi. Ralf turli uzun 
molekulalar uchun zarur bo’lgan nanonaychalar o’lchamlarini hisoblab chiqdi. 
Bunday nanonaychali retseptor quyidagi rasmda ko’rsatilgandek bo’lishi mumkin. 

---

190 
8.7-rasm. Nanonaycha “uya” vazifasida. 
Robert Fraytas esa molekulalarni saralash uchun bir qator “mexanik” 
retseptorlarni taklif qilmoqda. Ular turli shaklda bo’lib, ma’nosi bir xil: 
kompyuterdan kelgan signalga qarab retseptor avtomatik ravishda saralanayotgan 
molekula shakliga kirib qoladi 
8.8-rasm. Fraytasning saralovchi retseptorlari. 
Bir qurilmada elektronika va sezgir nanoelementlarning birikishi, juda ko’p 
qiziqarli ilmiy loyihalarni keltirib chiqardi. Ularning ko’plari hayotga tatbiq etildi, 
ba’zilari esa qo’llanilish arafasida turibdi. Ularning ayrimlari bilan tanishib 
chiqamiz. 
Optik sensorlar-elektromagnit nurlanish ta’sirida ko’rinadigan, infraqizil va 

---

191 
ultrabinafsha diapazonlarda kichik o’lchamli elektron qurilmalar ro’yxatga olish 
yoki nazorat qilish tizimining kiritilishida yagona yoki signal to’plamini yetkazib 
beradi. Optik sensorlar shaffof narsalarga, suv bug’iga, tutunga, aerozollarga javob 
beradi. Optik sensorlar optik kontaktsiz kalitlar, fotosensorlar, fotoelektrik 
sensorlar ham deyiladi.
Qurilma turiga ko’ra, optik sensorlar monoblok va ikki blokli bo’linadi. 
Monoblok radiatorida va qabul qilgich bir xil holatda. Ikki blokli sensorlarda 
radiatsiya manbai va optik signal qabul qiluvchisi alohida qurilmalarda joylashgan. 
Operatsion prinsipiga ko’ra, optik sensorlarning uchta guruhi mavjud: 

t turi - to’siq turi sensorlar (alohida radiatordan nurni qabul qilish); 

r turi - refleks turi sensorlar (katafot tomonidan aks ettirilgan nurni qabul 
qilish); 

D turi - diffuziya turi sensorlar (obyekt tomonidan tarqalgan nur qabul 
qilish) 
Bariyer tipidagi sensorlarda radiator va qabul qilgich bir-biriga qarama 
qarshi ravishda bir xil eksa o’rnatilgan alohida korpuslarda joylashgan. Binolar 
oralig’i 100 metrga yetishi mumkin. Optik sensorning faol zonasiga kirgan obyekt 
nurning o’tishini to’xtatadi. O’zgarish qabul qilgich tomonidan belgilanadi, qayta 
ishlashdan keyin paydo bo’lgan signal boshqariladigan qurilmaga beriladi.
Reflektor turi sensorlar bir xil holatda va optik signal uzatgichida va qabul 
qilgichda saqlanadi. Nurni aks ettirish uchun reflektor (katafot) ishlatiladi. Ushbu 
turdagi sensorlar mahsulot miqdorini hisoblash uchun konveyerda faol ishlatiladi. 
Ko’zda tutilmagan turdagi sensorlarda ko’zgu, aks ettiruvchi metall yuzasi bo’lgan 
narsalarni aniqlash uchun polarizatsiya filtri ishlatiladi. Ko’zda tutilmagan turdagi 
sensorlarning masofa 8 metrga yetishi mumkin. Diffuziya aks ettirish sensorlarida 
optik signal manbai va uning qabul qiluvchisi bir xil holatda. Qabul qilgich nazorat 
ostida obyekt tomonidan aks ettirilgan nurning qizg’inligini hisobga oladi. Ushbu 
turdagi sensorlarda ishlashning aniqligi uchun fonni bostirish funksiyasi yoqilishi 
mumkin. Masofa obyektning aks etuvchi xususiyatlariga bog’liq bo’lib, tuzatish 
koeffitsienti bilan aniqlanishi mumkin va standart maqsad ishlatilganda 2 metrga 

---

192 
yetishi mumkin. Optik sensorlar ish holati ko’rsatkichiga ega va odatda sezgirlik 
regulyatori bo’lib, u salbiy fonda joylashgan obyektga signalni sozlash imkonini 
beradi. Zamonaviy optik sensorlarda radiatsiya manbai ledlardir. 
Ulanish diagrammasi. Optik sensor chiqishi ochiq kollektorli PNP yoki NPN 
tipidagi tranzistorga ega. Yuk tranzistor turiga, umumiy minus yoki ortiqcha simga 
qarab, chiqish va chiqish o’rtasida ulanadi. Agar yuk asl holatda ulangan bo’lsa, u 
holda bu aniq kontaktning funksiyasi amalga oshiriladi va aksincha. 
Dastur doirasi. Avtomatlashtirilgan nazorat tizimlarining tarkibiy qismi 
sifatida optik sensorlar obyektlarning mavjudligi va miqdorini aniqlash, ularning 
yuzasida stikerlar, yozuvlar yoki teglar mavjudligi, obyektlarni joylashtirish va 
tartiblash uchun keng qo’llaniladi. Optik sensorlar yordamida masofa, o’lchovlar, 
daraja, rang va shaffoflik darajasini nazorat qilish mumkin. Ular avtomatik yoritish 
nazorat qilish tizimlari, masofadan nazorat qilish asboblari, xavfsizlik tizimlarida 
ishlatiladi.