D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

IV BOB. USTMOLEKULYAR STRUKTURALARNI ANIQLASH. 
4.1. Amorf va kristall moddalar. 
Qattiq jismlar tuzilishi, tarkibi, ularni tashkil etgan zarralari orasidagi o’zaro 
ta’sir kuchlari, mexanik, elektr, magnit, optik va boshqa xossalari jihatidan turli 
guruhlarga bo’linadi.
Masalan, elektr xossalari bo’yicha qattiq jismlar yaxshi o’tkazgichlar 
(metallar), yarimo’tkazgichlar va dielektiriklar guruhlarini tashkil qiladi. Magnit 
xossalari jihatidan esa diamagnit, paramagnit, ferromagnit, antiferromagnit va 
ferritlar deb ataladigan qattiq jismlar turlari mavjud.
Qattiq jismlar ularni tashkil qilgan zarralarning joylashish tartibiga ko’ra 
kristall va amorf jismlar guruhlariga bo’linadi. Amorf jismlarni (masalan, shishani) 
tashkil qilgan atomlar (ionlar, molekulalar)ning joylashishida qat’iy bir tartib yo’q. 
Bundan ularning fazalarini o’zgartirishida (masalan suyuqlanishida) qat’iy o’tish 
nuqtalari (suyuqlanish xaroratlari) mavjud bo’lmasliga kelib chiqadi: amorf jismlar 
bir holatdan ikkinchi holatga uzluksiz o’tib boradi. Ammo, kristall jismlarni tashkil 
qilgan atom (ion, molekula)lar joylashishida muayyan tartib mavjud: ma’lum 
yo’nalishlarda har qanday ikki qo’shni atom oralig’i bir xil. Shuning uchun ham 
kristall holatdagi qattiq jisimlarning fazalarini o’zgarishi (suyuqlanish, qotish va 
hokazo) qat’iy muayyan haroratda va bosimda sodir bo’ladi.
Modda qattiq holatda – kristall yoki amorf shaklda bo’lishi mumkin.
Kristallar doimiy shaklga ega, amorf jismlar esa doimiy shaklga ega emas, bu 
ularning nomlanishidan ham kelib chiqadi, “amorf” yunoncha so’z bo’lib, 
“shaklsiz” degan ma’noni anglatadi. Kristall moddalar bitta yaxlit kristaldan 
(monokristall) va juda ko’p mayda kristalchalar (polikristallar)dan iborat bo’lishi 
mumkin.
Bir moddaning o’zi termodinamik sharoitga bog’liq ravishda kristall yoki 
amorf holatida bo’lishi xam mumkin. Masalan: oltingugurt kristall shaklda (sariq 
rangda) va amorf shaklda (to’q qo’ng’ir rangda) bo’ladi.

---

80 
Kvars – kristall, biroq kvars qumi eritilib, so’ngra eritma tez sovutilsa, amorf 
kvars shisha hosil bo’ladi.
Metallurgiyada olinadigan temir kristall tuzilishga ega. Biroq, eritmani tez 
sovutish usuli bilan amorf temir olinadi. Moddaning kristall holatini amorf 
holatidan farqlovchi asosiy belgisi shundan iboratki, kristall moddalar erish holati 
deb ataluvchi muayyan haroratda suyuq holatga o’tadi (eriydi). Amorf holatdagi 
modda isitilganda sekin-asta yumshab borib, so’ngra suyuq holatga o’tadi. 
Amorf jism ba’zi sharoitlarda o’z-o’zidan ham kristall holatga o’tishi 
mumkin. Bunga oltingugurtni misol sifatida keltirish mumkin. Juda qadimiy 
binolar oynasi va eskirib ketgan billur idishlar o’zining yaltiroqlik xususiyatini 
yo’qotadi. Bunday shishalarni tekshirish natijasida ularda yaltiroqlikning yo’qolish 
sababi mayda kristallarchalarning hosil bo’lishidir.
Amorf jismlarda atomlarning eng yaqin qo’shnilari o’rtasida tartib va 
davriylik saqlanadi, uzoqlashgan sari tartib va davriyligi buzila boshlaydi. Qancha 
ko’p uzoqlashsa, buzilish shuncha kuchliroq bo’ladi. Shuning uchun amorf 
jismlarning yaqin tartibi saqlangan va uzoq tartib va davriyligi to’la saqlanmagan 
qattiq jismlar deb qabul qilingan. Demak materiallar kristall va amorf jismlardan 
iborat bo’lib, bir-biridan farq qiladigan xossalarga egadir.