D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

4.8-rasm. Rentgen trubkasi. 
Dastlabki tadqiqotchilar zamonaviy gaz chiqarish quvurlari tipidagi “chuqur 
evakuatsiya qilingan” naychalardan foydalanganlar. Ularda vakuum unchalik katta 
bo’lmagan. Gaz chiqarish naychalarida oz miqdordagi gaz bor va trubaning 
elektrodlariga katta potensial farqi tatbiq etilganda, gaz atomlari musbat va manfiy 
ionlarga aylanadi. Ijobiy bo’lganlar salbiy elektrodga (katod) o’tishadi va ustiga 
tushib, undan elektronlarni chiqarib tashlashadi va ular o’z navbatida musbat 
elektrodga (anod) o’tadilar va uni bombardimon qilib, rentgen fotonlari oqimini 
yaratadilar. Kulidj tomonidan ishlab chiqilgan zamonaviy rentgen trubkasida
elektronlarning manbai yuqori haroratgacha qizdirilgan volfram katodidir. 
Elektronlar anod (yoki katodga qarshi) va katod o’rtasidagi potentsialning katta 
farqi bilan yuqori tezlikka qadar tezlashadi. Elektronlar anodga atomlar bilan 
to’qnashmasdan yetib borishi kerakligi sababli juda yuqori vakuum talab qilinadi, 
bu esa trubkani yaxshi evakuatsiya qilishni talab qiladi. Bu, shuningdek, qolgan 
gaz atomlari va ular bilan bog’liq yon oqimlarning ionlanish ehtimolini pasaytiradi. 
Elektronlar katodni o’rab turgan maxsus shakldagi elektrod yordamida 
anodga yo’naltirilgan. Ushbu elektrod fokuslanish deb ataladi va katod bilan 
birgalikda trubaning “elektron yoritgichi” ni hosil qiladi. Elektron bombardimon 
qilingan anod olovga chidamli materialdan tayyorlanishi kerak, chunki 
bombardimon qiladigan elektronlarning kinetik energiyasining katta qismi 

---

98 
issiqlikka aylanadi. Bunga qo’shimcha ravishda anodning yuqori atom raqami 
bo’lgan materialdan tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir atom sonining ko’payishi 
bilan rentgen rentabelligi oshadi. Volfram anod moddasi sifatida ko’pincha 
tanlanadi, uning atom raqami 74. Foydalanish shartlari va talablariga qarab rentgen 
naychalarining dizayni har xil bo’lishi mumkin. 
Rentgen nurlanishini aniqlash. Barcha rentgen nurlarini aniqlash usullari 
ularning materiya bilan o’zaro ta’siriga asoslangan. Detektorlar ikki xil bo’lishi 
mumkin: tasvir beradiganlar va bermaydiganlar. Birinchisi, rentgen nurlari 
o’rganilayotgan obyekt orqali o’tadigan va uzatiladigan nurlanish lyuminestsent 
ekranga yoki fotoplyonkaga tushadigan rentgen florografi va floroskopiya uchun 
moslamalarni o’z ichiga oladi. Tasvir o’rganilayotgan obyektning turli qismlari 
nurlanishni turli xil - moddaning qalinligi va uning tarkibiga qarab singdirishi 
tufayli paydo bo’ladi. Luminestsent ekranli detektorlarda rentgen nurlanishining 
energiyasi 
to’g’ridan-to’g’ri 
kuzatiladigan 
tasvirga 
aylanadi, 
rentgen 
diffraksiyasida esa u sezgir emulsiyada yoziladi va faqat plyonka rivojlangandan 
keyin kuzatilishi mumkin.
Detektorlarning 
ikkinchi 
turiga 
rentgen 
nurlanishining 
energiyasi 
nurlanishning nisbiy intensivligini tavsiflovchi elektr signallariga aylanadigan turli 
xil qurilmalar kiradi. Bunga ionlash kameralari, Geyger hisoblagichi, mutanosib 
hisoblagich, tsintilyatsiya hisoblagichi va ba’zi bir maxsus kadmiy sulfid va 
selenid detektorlari kiradi. Hozirgi vaqtda eng samarali detektorlarni turli xil 
energiyalarda yaxshi ishlaydigan tsintilyatsion hisoblagichlar deb hisoblash 
mumkin. 
Detektor muammoning shartlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Masalan, 
diffraksiyalangan rentgen nurlanishining intensivligini aniq o’lchash zarur bo’lsa, u 
holda o’lchovlarni foiz fraksiyalarining aniqligi bilan amalga oshirishga imkon 
beradigan hisoblagichlardan foydalaniladi. Agar ko’plab diffraksiyalangan nurlarni 
ro’yxatdan o’tkazish zarur bo’lsa, unda rentgen plyonkasidan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir, ammo bu holda intensivlikni bir xil aniqlik bilan aniqlash 
mumkin emas. 

---

99 
Rentgen va gamma defektoskopiyasi. Rentgen nurlarining sanoatdagi eng 
keng tarqalgan qo’llanmalaridan biri bu material sifatini nazorat qilish va 
nuqsonlarni aniqlashdir. Roentgen nurlantirish usuli zararli emas, shuning uchun 
sinovdan o’tkazilayotgan material, agar talabga javob berishi aniqlansa, undan 
keyin maqsadga muvofiq foydalanilishi mumkin. Ham rentgen nurlari, ham 
gamma nurlari nuqsonlarini aniqlash rentgen nurlanishining penetratsion kuchiga 
va uning materiallarga singib ketish xususiyatlariga asoslangan. Penetratsiya 
rentgen fotonlarining energiyasi bilan aniqlanadi, bu rentgen naychasidagi 
tezlashayotgan kuchlanishga bog’liq. Shuning uchun, masalan, oltin va uran kabi 
quyuq namunalar va og’ir metallarning namunalari ularni o’rganish uchun yuqori 
voltajli rentgen manbasini talab qiladi va ingichka namunalar uchun past 
kuchlanishli manba yetarli. Juda katta to’qimalarni va katta prokatlarni gamma-
nurli nuqsonini aniqlash uchun zarrachalarni 25 MeV va undan yuqori 
energiyagacha tezlashtiradigan betatronlar va chiziqli tezlatgichlar qo’llaniladi.
Shu bilan birga, rentgen nurlanish manbasining nurlanishi monoxromatik 
emas, balki to’lqin uzunliklarining keng spektrini o’z ichiga oladi, natijada bir xil 
absorber qalinligida yutilish nurlanishning to’lqin uzunligiga (chastotasiga) 
bog’liqdir. Rentgen nurlari barcha metallarni shakllantirish sanoatida keng 
qo’llaniladi. Shuningdek, u artilleriya bochkalarini, oziq-ovqat mahsulotlarini, 
plastmassalarni tekshirish va elektron texnikada murakkab qurilmalar va tizimlarni 
tekshirish uchun ishlatiladi. (Neytron difraksiyasi shu kabi maqsadlarda ham 
qo’llaniladi, ularda neytron nurlari rentgen nurlari o’rniga ishlatiladi.) Shuningdek, 
rentgen nurlari boshqa vazifalar uchun, masalan, rasmlarning haqiqiyligini 
aniqlash maqsadida ularni tekshirish yoki asosiy qavatning yuqori qismida 
qo’shimcha bo’yoq qatlamlarini aniqlash uchun ishlatiladi. 
Rentgen nurlanishining farqlanishi. Rentgen difraksiyasi qattiq moddalar - 
ularning atom tuzilishi va kristall shakli, shuningdek suyuqliklar, amorf jismlar va 
yirik molekulalar haqida muhim ma’lumot beradi. Difraksiya usuli, shuningdek, 
atomlararo masofalarni yuqori aniqlikda aniqlashda (xatoligi 10
-5
dan kam), stress 

---

100 
va nuqsonlarni aniqlashda hamda bitta kristallarning yo’nalishini aniqlashda 
qo’llaniladi. 
Difraksiya sxemasi noma’lum materiallarni aniqlashi, shuningdek namunada 
aralashmalar mavjudligini aniqlashi mumkin. Zamonaviy fizikaning rivojlanishi 
uchun rentgen difraksion usulining ahamiyatini deyarli baholab bo’lmaydi, chunki 
materiyaning xossalarini zamonaviy anglash oxir-oqibat turli xil kimyoviy 
birikmalardagi atomlarning joylashishi, ular orasidagi bog’lanish xususiyati va 
tuzilish nuqsonlari to’g’risidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu ma’lumotni 
olishning asosiy vositasi rentgen difraksiyasi usuli hisoblanadi. Rentgen difraksion 
kristallografiya tirik organizmlarning genetik moddasi bo’lgan deoksiribonuklein 
kislotasi (DNK) kabi murakkab yirik molekulalarning tuzilishini aniqlash uchun 
juda muhimdir.