D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

4.12-rasm. NaCl ning kristall panjarasi.
 
Ba’zi panjaralar (masalan, eng keng tarqalgan metallar uchun) juda oddiy, 
boshqalari (masalan, oqsil molekulalari uchun) juda murakkab. Kristal tuzilishi 
uchun quyidagilar xarakterlidir: agar bitta hujayraning berilgan nuqtasidan 
tutashgan hujayraning mos keladigan nuqtasiga o’tsa, aynan o’sha atom muhiti 
topiladi. Va agar biron bir atom bitta yoki boshqa bir hujayraning bir nuqtasida 
joylashgan bo’lsa, u holda bir xil atom har qanday qo’shni hujayraning ekvivalent 
nuqtasida joylashgan bo’ladi. Ushbu tamoyil mukammal buyurtma qilingan Kristal 
uchun mutlaqo to’g’ri keladi. Shu bilan birga, ko’plab kristallar (masalan, metall 
qattiq eritmalari) bir daraja yoki boshqacha tartibsiz, ya’ni, kristallografik jihatdan 
ekvivalent joylarni har xil atomlar egallashi mumkin. 

---

103 
a)
 
 
 
 
b)
 
4.13-rasm. Kristall panjaraning tuzlishi: a) mis; b) temir. 
Bunday hollarda, har bir atomning pozitsiyasi emas, balki faqat ko’p sonli 
zarralar (yoki hujayralar) bo’yicha “o’rtacha statistik” atomning pozitsiyasi 
aniqlanadi Bu shuni ko’rsatadiki, agar to’lqinlar (masalan, tovush, yorug’lik, 
rentgen nurlari) kichik yoriq yoki teshikdan o’tib ketsa, ikkinchisini to’lqinlarning 
ikkilamchi manbai deb hisoblash mumkin va yoriq yoki teshik tasviri 
o’zgaruvchan yorug’lik va qorong’u chiziqlardan iborat. Bundan tashqari, agar 
teshiklar yoki yoriqlarning davriy tuzilishi mavjud bo’lsa, u holda turli xil 
teshiklardan keladigan nurlarning kuchaytiruvchi va susaytiruvchi aralashuvi 
natijasida aniq difraksion naqsh paydo bo’ladi. Rentgen difraksiyasi - bu kristal 
strukturasining davriy atomlari teshik va sochilish markazlari rolini o’ynaydigan 
kollektiv tarqalish hodisasi. Ularning tasvirlarini ma’lum burchak ostida o’zaro 
yaxshilashi, uch o’lchovli difraksiya panjarasi bilan yorug’lik diffraksiyasida 
paydo bo’ladiganga o’xshash difraksiya naqshini beradi. Yoyilish rentgen 
nurlanishining kristalldagi elektronlar bilan o’zaro ta’siri tufayli sodir bo’ladi. 
Rentgen nurlanishining to’lqin uzunligi atomning o’lchamlari bilan bir xil tartibda 
bo’lganligi sababli, tarqalgan rentgen nurlanishining to’lqin uzunligi tushayotgan 
nurlanish bilan bir xil. Bu jarayon tushayotgan rentgen nurlanishi ta’sirida 
elektronlarning majburiy tebranishlari natijasidir.
Endi bog’langan elektronlar buluti (yadroni o’rab turgan) atomni ko’rib 
chiqing, unga rentgen nurlari tushadi. Elektronlar barcha yo’nalishlarda bir 
vaqtning o’zida hodisani tarqatib yuboradi va har xil intensivlikda bo’lishiga 
qaramay o’zlarining bir xil to’lqin uzunlikdagi rentgen nurlarini chiqaradi. Tarqoq 
nurlanishning intensivligi elementning atom raqami bilan bog’liq, chunki atom 
raqami tarqalishda ishtirok etishi mumkin bo’lgan orbital elektronlar soniga teng. 

---

104 
(Bu intensivlikning sochuvchi elementning atom soniga va intensivlikni 
o’lchaydigan yo’nalishga bog’liqligi kristallarning tuzilishini tahlil qilishda o’ta 
muhim rol o’ynaydigan atomlarning tarqalish koeffitsiyenti bilan tavsiflanadi.)